Сагыш

Бүген Ислам Галимҗан абыйсының көтү көткән җиренә төште. Чаптарга атланып, берничә мәртәбә болынны әйләнде, күл буйларын урады. Аллы-гөлле чәчәкләрне юксынды. Галимҗан абыйсы кабыклы бәрәңге пешерде, аны сары май, кара ипи, тозлы кыяр белән тәмләп ашадылар. Галимҗан абыйсы самбо алымнарын берәм-берәм кабатлатып чыкты, яңасын өйрәтә башлады. Бер сәгатьләп көрәшкәч, Ислам тәмам мышлап төште.

– Әллә бик кыен? – диде Галимҗан абыйсы, серле елмаеп.

– Кыен түгел дә – арыта, – диде Ислам. – Син атып бәргәндә, җир өскә күтәрелеп, күк аска төшкән шикелле була.

– Анысына гына түзәрсең, – диде Галимҗан абыйсы. – Армиядә өйрәнүләр вакытында безнең күздән яшен уты кебек ут күренә иде. Менә анысы хәтәр!

Бераз сөйләшеп утыргач, Галимҗан абыйсы:

– Кроссовкаларыңны сал әле, – диде.

Ул аның кушканын шундук үтәде. Галимҗан абыйсы Исламның аягы каршына тезләнде дә теге ике тигез бармагын йомшак кына сыпырып торды. Аннары, үзенең туфлиен, оекбашын салып, аягын Исламның бармаклары турына китерде.

– Менә бит, балакаем, без бит бер кан, бер нәсел, – диде ул, хисләнеп. – Синең дә бармаклар тигез, минеке дә. Мондый бармаклар башка беркемдә дә юк. Димәк, буыннан-буынга безнең уртак тамырларыбыз дәвам итә дигән сүз. Тамырларыбыз уртак булгач, гамәлләребез дә, уйларыбыз да, яшәвебез дә бертөсле булырга тиеш. Күрәсеңме елганың ике ярын? Алардан бер су ага. Шушы ике яр суны меңнәрчә, миллионнарча ел саклаганнар. Су ярларга бурычлы. Ярлар суга бурычлы. Шулай булганда гына яшәү дәвам итә. Бу канунны бозарга ярамый. Безгә күренмәсә дә, ул канунның саклануын күзәтүче илаһи көч бар. Әгәр аның таләпләрен үтәмәсә, адәм баласының юлы беркайчан да бәхет белән төгәлләнми. Без бакыйлыкка күчкәч тә, безнең нәсел-нәсәп, татар дигән карендәшләребез тормыш елгасын пычратмыйча, корытмыйча сакларга тиеш. Син берәр әйбер аңладыңмы, балам?

– Аңладым, – диде Ислам.

Әлбәттә, ул аның сөйләгәннәрен тулысынча аңлап җиткерә алмады. Ләкин аның йөрәге Галимҗан абыйсының һәр сүзеннән леп-леп килеп ярсып типте. Ул мәгънәләрне аңлап бетермәсә дә, аларга тугры калырга кирәк икәнлеген Ислам ачык чамалады.

Ул көтүлектән әллә ничек икенче кеше булып кайтты кебек. Бакчада бәрәңге сабакларын җыеп йөргәндә дә, Акбай белән уйнаганда да, ул үзен акыллырак, бер башка үскәнрәк итеп тойды. Бу тойгы шундый рәхәт иде, ул аның күңелендә искиткеч җылы нәрсә булып аерым урын алды. Кичен бар дөнья шәфәкъ нурларына күмелеп барган мәлдә нишләптер тагын Галимҗан абыйсы янына кереп чыгасы итте. Ислам иң элек абзарга Чаптар янына килде. Ат, аны күрү белән, койма өстеннән башын сузды. Ислам, кесәсеннән алып, аңа бер прәннек каптырды. Ул арада, кычкырып, ак кәҗәнең дә шул турга килгәне күренде. Ислам аның алдына кәбестә яфрагы куйды. Аннары өйгә кереп китте. Кече якка үтеп сәлам бирде. Әмма сәламне алучы булмады. Түр як ишек ярым ачык һәм аннан көлгән тавышлар ишетелә иде. Ислам ишек ярыгыннан эчкә карады һәм гаҗәеп күренешкә тап булды. Галимҗан абыйсы белән Нәбирә апасы идәнгә тезләнгәннәр, урталарында бер атна элек кенә бәрәнләгән ак кәҗә бәтие басып тора. Галимҗан абыйсы кәҗә бәтиенең әле маңгаеннан, әле ике яңагыннан үбә, Нәбирә апа акрын гына сыртыннан сыпыра. Алар икесе дә көлешәләр. Галимҗан абыйсы әллә нинди ягымлы, җылы тавыш белән:

– И матуркаччаем! – ди.

– Галимҗан, менә бит нинди йомшак аның йоннары! – дип соклануын белдерә Нәбирә апа.

Галимҗан абыйсы аңа каршы пышылдауга охшаган ишетелер-ишетелмәс тавыш белән:

– Күзләренең акыллылыгын кара әле! – ди. – Адәм акыллары бардыр монда.

Аларның сүзен аңлагандай, кәҗә бәтие туктаусыз өскә күтәрелгән кыска койрыгын селкетә. Аның селкеткән койрыгына әле Галимҗан абыйсы, әле Нәбирә апа учларын куеп торалар һәм бер-берсенә карап куанышалар.

– Син аны кич имезгән идеңме соң әле? – дип сорады Галимҗан абыйсы.

– Аның нәрсәсен имезәсең инде? Ул бит гел әнисе янында, – диде Нәбирә апа.

Галимҗан абыйсы бәрәннең башын тотты да аның колагына:

– Чинең тамагың тукмы чоң? – диде.

Кәҗә бәтие, аның сүзләрен аңлагандай, нечкә генә итеп кычкырып куйды.

– Кая, мин дә карыйм әле күзләренә, – диде Нәбирә апа. – Хәзер аркасын син сыпыр.

– Гел шулай инде син. Мине гел аның белән сөйләштермисең, – диде Галимҗан абыйсы, чынлап ачуланган кебек итеп. – Син бит көн саен аның янында. Ә мин көне буена аны сагынып кайтам. Шулаймы, матуркаччаем? – дип, тагын бәрәннең колагына эндәште.

Алар, урыннарын алышып, бәрәнне иркәләүләрен дәвам иттеләр. Ислам керергә дә, кермәскә дә белмәде. Аның нишләптер тыны кысылды, күзләре, тамак төпләре әчеткән кебек булды. Галимҗан абыйсын ул дөньяда иң көчле кеше дип йөри иде. Әгәр теләсә, ул үзе бөтен дөньяны буйсындыра да, кызгана да ала, дип уйлый иде. Менә ул хәзер аның нишләптер көчле түгел икәнен күрде. Әфганстанда дошманнар белән көрәшкән Галимҗан абыйсы кәҗә бәтие белән уйнарга тиеш түгел кебек тоелды Исламга. Ә уйнаса ни булган? Берни дә булмаган, тик ул – олы кеше. Кәҗә белән дә, башка маллар белән дә Ислам уйный, Исламга ярый. Нигә олы кешеләргә кәҗә бәтие белән уйнарга ярамый? Андый закон юк бит. Кинәт аның эченнән ниндидер кайнар нәрсә күтәрелде дә, ул тавышсыз гына үкси башлады. Галимҗан абыйсы белән Нәбирә апа, кәҗә бәтиенең берсе муеныннан, икенчесе биленнән кочаклап, аңа әллә нинди җылы сүзләр әйтәләр иде. Ислам өйдән чыгып йөгерде, күңелен әллә нинди авыр сагыш биләде. Йөгереп, тыкрыктан инешкә төшеп китте. Инеш белән күктән алып, агачларның соңгы яфрагына кадәр алсу шәфәкъ нурына манчылган иде. Күңеленә дә әллә шушы алсу шәфәкъ, әллә башка сагыш тулып, ул кайнар күз яшьләренә тулы ирек бирде һәм җиргә капланып еларга кереште. Ул ник елаганын да аңламады. Тынычланырга теләп, күз яшьләрен сөртте. Әмма эчтәге теге кайнар нәрсә күтәрелеп түгелде дә аны тагын үксетеп җибәрде. Шул чакта Исламның күңелендә Галимҗан абыйсын юату теләге уянды. Бу теләктән ул сискәнеп китте. Ничек инде ул аны юата алсын? Ник юатырга? Шундый көчле кеше юатуга мохтаҗмыни? Ислам, иңбашларына коточкыч авыр йөк салган кешедәй, аякларын көч-хәл белән сөйрәп, тыкрыктан өйләренә таба атлады… Урамга чыккач, Галимҗан абыйларының өенә борылып карады. Аларның тәрәзәләре кичке шәфәкътән кып-кызыл булып яна иде. Карамаган булса, әйбәтрәк буласы булган. Шул янган тәрәзәләрне күргәч, аның күзләренә тагын яшь бәреп чыкты, Ислам, ул якка карамаска тырышып, үзләренең өенә атлады…

Агач башындагы ак фил

Суфия апа беркөн дәресләрдән соң:

– Безнең мәктәптә киләсе атнадан район сәнгать мәктәбенең филиалы эшли башлый, – диде. – Анда укырга теләүчеләр булса, әти-әниләрегез белән сөйләшегез. Уку түләүле.

Өйдәгеләргә бу хакта әйткәч, алар Исламга укырга кирәк, диделәр. Әтисе белән әнисе бераз бәхәсләшеп тә алды. Әтисе аның баян сыйныфына баруын теләде, әнисе тавышы матур, вокалга керсен, диде. Ахырда Исламның үзенең теләген сорадылар. Ул рәсем сәнгате һәм сәнгатьле сөйләм белән баян сыйныфына керер идем, дигәч каршы килмәделәр. Шулай итеп, сәнгать мәктәбеннән килеп укыта башладылар.

Октябрь башы булса да, бүген көн җылы, кояшлы иде. Озын тәнәфестә, өсләренә дә киеп тормыйча, ишегалдына чыгып йөгерештеләр, уйнадылар. Шунда Ислам шаккатып туктап калды. Урамның каршы ягындагы карт өянкенең очына ап-ак болыт килеп кунган, тик ул болыт төсле түгел, нәкъ филгә охшаган, аяклары, гәүдәсе, озын борыны да бар. Үзе белән уйнаучы малайларга Ислам, бармагы белән төртә-төртә, теге болытны күрсәтергә маташты. Әмма күпчелеге кулларын гына селтәп китеп барды. Аның чакыруына Риф белән Рөстәм генә килде һәм, гаҗәпләнеп, теге ак филне карап тора башладылар.

– Кала әле, ничек ясалды микән бу? – диде Рөстәм, телен шартлатып.

– Гел фил төсле. Әнә борыны да селкенә, – дип аңа кушылды Риф.

Исламның бу могҗизаны ничек тә күбрәк кешегә күрсәтәсе килде. Шунда йөгереп килүче Зилә күренде.

– Зилә, туктале, бер кызык әйбер күрсәтәм, – дип, Ислам аның каршына төште.

Ләкин Зилә туктамады, малайлар берәр этлек эшләргә җыена, дип уйладымы, читкә тайпылды.

– Эх, күрмичә мәхрүм каласың, – дип, Ислам аның артыннан ташланды, куып җитеп, алдына аягын куйды.

Зилә аның аягына абынып егылды. Елый-елый, мәктәпкә кереп китте. Ислам, туктату нияте белән, аның артыннан иярде. Коридорга йөгерешеп кергәндә, Диләрә Ахуновнага тап булдылар.

– Ник елыйсың? – дип сорады ул Зиләдән.

– Ислам чалып екты…

– Нишләп ектың, Нуруллин?

– Мин, аны туктатмакчы булып, аягымны гына сузган идем. Ул шуңа абынды…

Диләрә Ахуновнаның йөзенә гаҗәпләнү билгеләре чыкты.

– Ә нишләп аягыңны суздың?

– Мин аңа фил күрсәтмәкче идем.

– Ф-ф-фил?! – Диләрә Ахуновна шунда тотлыгып калды.

– Әнә теге өянке башындагы ак филне күрсәтмәкче идем, – диде Ислам.

– Нуруллин, син ни сөйләгәнеңне беләсеңме?

– Беләм, апа. Әнә өянке башында фил төсле ак болыт бар иде. Шундый матур!

– Ник алдыйсың?

– Алдамыйм. Шундый кызык иде ул фил. Зилә дә күреп калсын дип туктатмакчы идем. Мин бит аңа шулай дип әйттем.

Диләрә Ахуновна Зиләдән сорады:

– Әйттеме?

– Әйтте.

– Бар, Зилә, сиңа китәргә мөмкин.

Шулчак Илдар Каюмович килеп чыкты.

– Нәрсә, тагын тәртип бозганмыни? – дип сорады Диләрә Ахуновнадан.

– Әнә алтынчы сыйныфтагы Зиләне аяк чалып еккан, – диде Диләрә Ахуновна.

– Аяк чалмадым мин, – диде Ислам, тавышын күтәреп.

– Әйдәле, Нуруллин, минем бүлмәгә керик, – диде Илдар Каюмович.

Аның бүлмәсенә кергәч, Ислам, хәлне аңлаткач, сүзен:

– Мин аны уятмакчы булдым, – дип төгәлләде.

– Ул йөгереп барганда йоклый идемени?

– Аның йокыдан уянганы да юк, – диде Ислам. – Ул бит компьютерын башына киеп йөри, урамда да, мәктәптә дә. Мин аны шул фил төсле болытны күрсәтеп шаккатырмакчы идем.

– Беркемнең дә беркемне дә мәҗбүр итәргә хакы юк, – диде Илдар Каюмович.

Ислам борынын тартып куйды да курка-курка гына:

– Сез мәҗбүри укытасыз бит әле, – диде.

Илдар Каюмович елмаеп җибәрде:

– Мин түгел, дәүләт укыта сезне, Нуруллин! Әгәр укытмаса, һөнәр ияләре әзерләмәсә, ил үсә алмас иде. Син бит моны яхшы беләсең.

– Минем ул филне шулкадәр күрсәтәсем килгән иде! Аны берәр рәссам ясаса, бөтен халык шаккатыр иде. Ул бит шундый кызык… Агач башында… – Ислам тыелып кына көлеп куйды.

– Син, Нуруллин, үзең дә бик яхшы ясыйсың бит. Яса әле шул филне.

– Минме?! – дип, Ислам гаҗәпләнүен белдерде. – Минем кулдан килми ул.

– Мин аны сиңа өйгә эш итеп бирәм. Бер ай дигәндә әзер булсын. Килештекме?

– Ярар, – диде Ислам, булдыра алуына икеле-микеле генә ышанып.

– Зиләдән гафу үтен, яме.

– Үтенермен, – диде Ислам.

Дәресләр беткәч, ул кайтып китмәде. Зиләнең чыкканын көтеп торды да аңа ияреп китте.

– Зилә, туктале, сиңа сүзем бар, – диде, янәшә атлап.

Зилә адымнарын акрынайтып туктады.

– Сине елаткан өчен гафу ит инде мине, – диде, ике битенең кызышуын тоеп. – Яңадан алай эшләмәм. Гафу итәсеңме?

Зилә дә кып-кызыл булды.

– Ярар инде, юкка борчылма. Гафу итәм, – диде ул, елмаеп.

Зиләнең күзләреннән сирпелгән җылылык аның күңеленә ниндидер ышаныч өстәде. Бүгенге кичне Ислам зур күтәренкелек белән каршылады. Ул зиратка мәчесез генә барырга ниятләде. Бу хакта бабасына әйтте:

– Мин гел мәче күтәреп йөри алмыйм бит инде, бабай. Үзем генә барып карыйм әле.

– Дөрес, улым, – диде бабасы. – Хәзер болай эшлисең: анда баруың ул синең генә эшең түгел, ул халык өчен кирәк.

– Ничек алай?! – диде Ислам, көлемсери башлап.

– Син бит зур кеше булачаксың. Ә куркак кешедән беркем дә чыкмый. Син анда әниең, әтиең, әбиең белән минем өчен дә барасың. Үзең турында уйлама, безнең хакта уйла.