Истеъмолкунандаи асосии об ин заминҳои кишоварзии обёришаванда мебошанд, ки ҳиссаи онҳо дар истифодабарии об 75-80%-ро ташкил медиҳад, ё 6,5-7 километри мукааб дар як сол. Дар баробари ин талафоти об дар давраи обёрӣ зиёд аст ва он зиёда аз 20%-ро ташкил медиҳад, сабаби асосии он истифодабарии усулҳои куҳнаи ирригатсионӣ (обмонии ҷуякӣ), каналҳои обрасонӣ рӯйпуш нестанд, омили иқтисодии сарфа намудани об вуҷуд надорад. Дарозии каналҳо 30 ҳазор километрро ташкил мекунад; шабакаҳои заҳкашу заҳбурҳо – 11 ҳазор километр. Ҳисоби омории истифодабарии об солҳои тӯлонӣ боз гузаронида намешавад. Қисми зиёди маълумотҳо дар бораи истифодабарии об дар хоҷагии қишлоқ дар асоси пурсишӣ – баҳодиҳӣ ҷамъоварӣ мешаванд ва камбудиҳои он зиёд аст.

Технологияҳои замонавии обёрӣ, масалан, обёрии қатрагӣ, истифодабарии обро 50-80%

дар муқоиса бо усулҳои ҳозира сарфа мекунад, вале бо сабаби арзиши баланди ин технологияҳо ва нархи пасти (тарифҳои) об, қариб истифода бурда намешаванд. Обёрии зиёду ғайрисамаранок на танҳо ба талафоти зиёди об, инчунин ба шӯршавӣ ва бодлесии замин ва дигар оқибатҳои нохуш оварда мерасонад. Масалан, дар водии Ёвон партоиши обҳои дренажӣ ба хокҳои ноустувори теппаҳо ва обёрии исрофкорона ташкил ёфтани оббурдаю ҷариҳои калон оварда расонд.

Барои обёри на танҳо оби бисёр, балки энергияи зиёд низ сарф мегардад. Стансияҳои обкаш ҳар сол 1,3-1,5 миллиард киловатт – соат қувваи барқ (15-20% аз ҳаҷми умумии истеҳсоли он) барои кашида гирифтани 5-6 миллиард метримукааби об, асосан дар давраи тобистон, истеъмол мекунанд. Қисми зиёди насосҳои обкашкуҳнаю фарсуда шудаанд ва барқарорсозиро талаб мекунанд. Хароҷот барои барқарсозии системаи ирригатсионӣ 1 миллиар доллари ИМА арзёбӣ мегардад, аммо дар 15 соли охир ба мелиоратсия ва обёрӣ дар намуди қарзҳо, грантҳо ва кумаки техникӣ фақат 200 миллион доллари ИМА хароҷот шудааст, ки он 5 маротиба аз талабот кам аст.

Хоҷагиҳои фермерӣ дар ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон муттаҳид мегарданд, то ки ҳисоби истифодабарӣ ва тақсимоти байнихоҷагии об, ҷамъоварӣ, пардохти ҳаққи хизматрасонӣ ва истифодабарии иншооти байнихоҷагиро таъмин намоянд. Ҳамагӣ 400 ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон ташкил шудаааст (АИО). Вале пардохти ҳаққи истифодабарии об танҳо хароҷоти минималии онро (қувваи барқ барои кори насосҳо ва корҳои нигоҳдории каналҳо), хароҷоти гузаронидани корҳои барқарорсозӣ, нигоҳбонии ҳавзҳои об, дар бораи пардохт барои об, ҳамчун захира ва хизматрасонии экосистемавӣ (бо усули табиӣ тоза кардани об ва ғайра) тамоман гап намеравад. Нархҳои паст, аз як тараф, шакли дастгирии иҷтимоии аҳолӣ ба ҳисоб мераванд, аз тарафи дигар, сабаби ғайримақсаднок истифода бурдани об, суст ҷорӣ намудани технологияҳои замонавӣ ва зиёдшавии норасогии маблағҳо барои барқароркунӣ мегарданд. Ба вазъияти истифодабарии захираҳои обӣ кам гаштани майдони кишти пахта то 350-400 ҳазор гектар таъсири мусбӣ расонд, ки н ба кам гаштани истифодабарии умумии об дар хоҷагии қишлоқ сабаб шуд.

Ҳиссаи истифодабарии оби нӯшокӣ ва барои зарурияти хоҷагӣ дар истифодабарии умумии он 4-5% -ро ташкил медиҳад, барои зарурияти саноат-2-3%; қисми зиёди ин об аз ҳисоби обҳои зеризаминӣ истифода бурда мешаванд. Аз 400 чоҳҳои КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» нисфи он ба таъмири капиталӣ ниёз дорад. Ба ҳолати соли 2015 барои аҳолӣ қариб 20 ҳазор ҳисобкунанкҳои об насб шудааст, аз зарурияти умумии 200 ҳазор ҳисобкунанкҳо 10%-и ин миқдорро ташкил медиҳад.

Айни замон 86% истиқоматкунандагони шаҳрҳо, 61% истиқоматкунандагони шаҳракҳо ва 43% истиқоматкунадагони деҳот бо оби нӯшоки таъмин гаштаанд. Нисбат ба соли 2000 ин нишондод беҳтар шудааст. Қариб нисфи хоҷагиҳои оилавӣ оби водопроводро аз шабакаҳои умумии таъминоти об, боқимондаи хоҷагиҳо, 25% (2 миллион нафар) аз обҳои манбаҳои рӯизаминӣ – обҳои тозанашудаи дарёҳо, кулҳо, ҷӯйҳо, каналҳо, ҷӯякҳо ва каналҳо истифода мебаранд, ки онҳо ҷавобгуи меъёрҳои санитарӣ нестанд, агарчи сифати обҳои руизаминии Тоҷикистон дар маҷмӯъ баланд аст.

Қисми зиёди нуқтаҳои аҳолинишин шабакаҳои дурусти обтозакунӣ ва канализатсионӣ надорад, аз ин сабаб дар ҷойҳо сатҳи баланди касалиҳо, махсусан дарунравӣ ва гипатит мушоҳида мешавад, ки он бо ҳолати нохуби санитарию гигиениӣ вобаста аст. Дар шаҳрҳо наздики 50% аҳолӣ аз ҳоҷатхонаҳои обшустатозакунанда ва канализатсия истифода мебаранд, дар баробари ин дар ноҳияҳои деҳот зиёда аз 95% аҳолӣ ҳоҷатхонаҳои кӯчагӣ бо чуқурии кандашуда доранд, ки онҳо ба ифлосшавии замин ва об таъдид месозанд. Инфрасохтори шабакаҳои канализатсионӣ ва тозакунии об таъмиру васеъкуниро талаб менамояд. Ба ғайр аз Душанбе ва Хуҷанд обҳои истифодашудаи шаҳрҳо фаққат қисман тоза мешаванд ва баъд аз он ба дарёҳо ҷорӣ мегарданд, аз 62 шаҳру шаҳракҳои мамлакат танҳо нисфи онҳо шабакаҳои канализатсионӣ доранд. Обҳои боришот дар шаҳрҳо ба ариқҳои ду тарафи роҳҳо партофта мешаванд ва бе тозакунӣ ба дарёҳо ҷорӣ мегарданд.

Маблағҳои барои таъмири шабакаҳои обтаъминкунӣ ва канализатсионӣ ҷудошуда, 20 миллион доллари ИМА-ро дар як сол ташкил мекунанд, дар ҳолате, ки талаботи таъмир, васеъкунӣ ва сохтмони шабакаҳо 2 миллиард доллари ИМА мебошад. Дар доираи лоиҳаҳое, ки аз ҷониби ташкилотҳои байналмилалӣ маблағгузорӣ мешаванд, дар 30 шаҳрҳо, шаҳракҳо ва нуқтаҳои аҳолинишини деҳот айни ҳол корҳо ба маблағи қариб 170 миллион доллари ИМА амалӣ гашта истодаанд. Барқарорсозию азнавкунии шабакаҳои обтаъминкунии нӯшокӣ ва санитарӣ, мукаммалсозии тарафҳо ва сифати хизматрасонӣ идома дорад.

Минерализатсияи зиёди обҳои заҳбурӣ аз майдонҳои обёришаванда ва сатҳи пасти то-закунии обҳои истифодашуда сабаҳои асосии ифлосшавии ҳавзҳо ба ҳисоб мераванд. Дар қисми ноҳияҳои сераҳолӣ, аз ҷумла ноҳияҳои назди Душанбе, сохтмони қад –қади дарёҳо ба назар мерасад, ки он ба ҷамъшавии партовҳо дар соҳилҳо ва пастшавии сифати об оварда мерасонад. Таъсири манфӣ ба сифати об инчунин чаронидани чорво ва гирифтани шағал аз соҳилҳои дарёҳо мерасонад. Партовҳои саноатии корхонаҳои амалкунанда ва қитъаҳои партовҳои бесоҳиб низ таъдиди муайян доранд ва эътимолияти ба дарёҳо партофтани онҳо вуҷуд дорад.

Дар муқоиса бо давраҳои шӯравӣ (30 сол пеш) вақте, ки ҳаҷми партоиши обрезҳо зиёда аз 100 миллион метри мукааб дар як сол ташкил медод, партоиши обҳои ифлосшуда кам гаштааст, вале ҳисоби он гузаронида намешавад ва арзёбии ҳаҷми обрезҳо айни ҳол душвор аст. Дар гузашта истифодаи босуръати моддаҳои кимиёвӣ дар хоҷагии қишлоқ ба зиёдшавии миқдори заҳрхимикатҳо дар об ва замин оварда расонид.Дар замони ҳозира сатҳи пасти истифодабарии заҳрхимикатҳо ва нӯриҳо ба сифати об таъсири мусбӣ мерасонанд.

Арзёбии сифати оби дарёҳо ва кулҳо бо роҳи гирифтан ва ташхиси намунаҳо, мониторин-ги обҳои рӯизаминӣ аз ҷониби хадамоти гидрометеорологӣ амалӣ мегардад. Сифати об дар Тоҷикистон дар маҷмӯъ хуб аст, махсусан дар минтақаҳои куҳии ташаккулёбии дарёҳо.

Дарёҳои Панҷ, Кофарниҳон, Вахш ва Зарафшон бо сифати хуби об фарқ мешаванд, вале ифлосшавии на он қадар зиёдро партови обрезҳо аз нуқтаҳои аҳолинишин , объектҳои хоҷагидорӣ ва обҳои дренажӣ аз майдонҳои кишт ба вуҷуд меорад. Сифати об дар Сирдарё, ки ба он аз болооб (дар водии Фарғона) обҳои дренажӣ ва обрезҳо аз мамлакатҳои дигар ворид мешаванд, з хуб то миёна вобаста ба давра тағйир меёбад. Дар гузашта паст гаштани сифати об дар Сирдарё, сохтмони дарғотҳо, каналҳо, насосҳои обкаш ва шикори бетанзими моҳӣ ба нестшавии намуди нодири ҷойдории моҳӣ – белбинии сирдарёӣ оварда расонд.

Чораҳои андешидашаванда Барои танзими истифодабарии захираҳои обӣ дар Тоҷикистон қонунҳо қабул шудаанд, гузариш ба тарзи ҳавзавии идораи захираҳои обӣ амалӣ шуда истодааст. Масъалаҳои хоҷагии об (ҳам миқдор ва ҳам сифат) ба идоракунии мақомоти Вазорати энергетика ва захираҳои об, Кумитаи ҳифзи муҳити зист ва Вазорати тандурустӣ до- хил мешаванд. Барои кам кардани ифлоскунии об системаи иҷозатдиҳии истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда ба ҳавзҳо амал мекунад. Чи аз ҳисоби буҷети давлатӣ ва чи бо кумаки ташкилотҳои байналмилалӣ иншоотҳои обтозакунӣ барқарор мегарданд, хати водопровод дар шаҳрҳо ва деҳот гузаронида мешавад.Кодекси азнавтаҳиягаштаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Барномаи ислоҳоти сектори об барои давраи то соли 2015 гузариш ба идоракунии захираҳои обӣ дар миқёси воҳиди гидрографӣ (ҳавзавӣ ва субҳавзавии дарёҳо) бо назардошти рушди иқтисодӣ ва имкониятҳои маҳаллӣ ба назар гирифтаанд. Дар ҳавзаи Сирдарё, аз ҷумла ҳавзаи дарёи Зарафшон, дар ҳавзаи дарёи Кофарниҳон – ҳавзаи дарёи Қаратоғ (Сурхандарё), дар ҳавзаи дарёи Панҷ – ҳавзаи дарёи Қизилсу, ҳавзаи дарёи Вахш бошад ҳамаи шохобҳои он чунин тарзи идоракунӣ бояд ҷорӣ шавад.

Расми 3.4. Харитаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Сохти идоракунии ҳавзавии дарёҳо

Ташкил шудани ташкилотҳои ҳавзавӣ, шӯрои миллии об ва шӯроҳои ҳазавии дарёҳо барои ба ҳисоб гирифтани манфиатҳои ҳамаи тарафҳо ба назар гирифта шудааст. Яке аз аввалинҳо дар Тоҷикистон соли 2014 бо маблағгузории ҳориҷӣ нақшаи идоракунии ҳавзаи қисми Тоҷикистонии дарёи Исфара (дар қатори нақшаи якхела барои қисми қирғизии ҳавза) таҳия гардида буд.

Вазорати энергетика ва захираҳои об мақомоти асосии ҷавобгӯйи сиёсат ва танзими соҳаи захираҳои об ва комплекси сӯзишворию энергетикӣ мебошад. Агентии беҳдошти замин ва обёрӣ барои нигоҳдорӣ ва истифодабарии системаҳои ирригатсионӣ ва дренажӣ ҷавобгар аст. Ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон (АИО) обро дар байни аъзоёни худ тақсим мекунад ва маблағи хизматрасонии обтаъминкуниро ҷамъоварӣ менамоянд. Дар соли 2016 – 400 АИО ба қайд гирифта шудаанд, ки фаъолияти онҳо қариб 400 ҳазор гектар заминҳои обиро дар бар мегирифт.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист назоратро оид ба риояи меъёрҳо ва қонунҳо вобаста ба об амалӣ мекунад иҷозат барои истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда медиҳад.

Агентии обуҳавошиносии Кумита мониторинги сифат ва миқдори обҳои рӯизаминиро

мегузаронад.Саридораи геология (Тоҷикгеология) хулосаҳоро барои об дар манбаҳои обҳои зеризаминӣ медиҳад ва мониторинги обҳои зеризаминиро мегузаронад. Хадамоти назорати санитарӣ – эпидемиологии назди Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ мониторинги оби нушокӣ ва обҳои шиновариро мебарад. Кумитаи ҳолатҳои фавқулодда ва мудофиаи гражданӣ барои паст фаровардани хавфи офатҳои фавқулодда, аз ҷумла обхезӣ ҷавобгар аст. КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» барои идоракунии шабакаҳои оби ошомиданӣ ва канализатсионӣ дар шаҳрҳо ва деҳот ҷавобгар аст, вале шабакаҳои обтаъминкунӣ ва канализатсионии шаҳрҳои калон ба монанди Душанбе, Хуҷанд, Норак, Роғун, Файзобод дар тобеи мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ мебошад.

Ташкилотҳои маҳаллӣ ва ғайриҳукуматӣ дар таҳияи нақшаҳои маҳаллии истифодабарии захираҳои обӣ, паҳн намудани донишҳои дахлдор дар байни аҳолӣ дар чорабиниҳои намоиш додани усулҳои замонавӣ ва таҷҳизот барои обмонӣ иштирок менамоянд. Иштироки корхонаҳои хусусӣ дар идоракунии захираҳои обӣ ва обтаъминкунӣ на он қадар фаъол аст.Дар соли 2010 Тоҷикистон ва Афғонистон со-зишномаи байниҳукуматӣ оид ба ҳамкорӣ дар истифодабарии захираҳои обии ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Амударё ба имзо расониданд. Аз он давра ҳамкории дутарафа дар асоси мулоқотҳо, экспедитсияҳо ва тадбиқи лоиҳаҳои обӣ – экологӣ бо кумаки ташкилотҳои байналмилалӣ амалӣ шуда истодааст. Соли 2014 Тоҷикистон ва Афғонистон «Меморандум дар бораи якдигарфаҳмӣ дар масъалаҳои мубодилоти маълумоти гидрологӣ ва иттилоот вобаста ба ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Амударё дар давраи то соли 2020» имзо карданд.