Իսկ թէ ո՛րպէս ծնանի տղան ի մօրն ի փորն այսպէս գիտացիր։

Երբ այրն եւ կինն մերձենան՝ նա զայն գիճութիւնն Զօհալն չորցնէ եւ առաջի ամիսն ծառայէ։ Եւ Բ ամիսն Մուշթարին պահէ, եւ զայն գիճութիւնն յարիւն դարձուցանէ։ Եւ Գ ամիսն Մառեխն պահէ, որպէս եւ ինքն կիզող է՝ զարիւնն եւ զօդված կտրէ։ Եւ Դ ամիսն Արեգական է. զօդվածն եւ զջղերն ամրացնէ եւ շնչաւոր առնէ։ Եւ Ե ամիսն Զօհրան պահէ զաչքն, եւ զըղեղն շինէ։ Եւ Զ ամիսն Օտարիտն պահէ, բաժնէ եւ պնտէ ու զոսկերն շինէ։ Եւ Է ամիսն Լուսինն պահէ զուտելեաց տեղն, եւ զստամոքն շինէ։ Թէ տղան Է ամիսն ծնի՝ ապրի. հանգոյ ապրի, որ Է աստղի հայեցք լման կայ ի յինքն։ Եւ Ը ամիսն Զօհալին է. թէ ծնի՝ չապրի, վասն այն որ Ը տուն մահու ասացին։ Եւ ինն ամիսն այլվի Մուշթարին է պահող, թէ ծնի՝ ապրի, վասն այն որ զՄուշթարին կենաց տուն ասեն։

Իսկ յորժամ ընծայի տղան՝ դու հաշվէ՛ զկենդանակերպն թարպեղ դէպի յառաջ, եւ տե՛ս, երբ տղան ծնաւ, թէ Լուսինն յո՛ր կենդանակերպ է, եւ ե՛րթ ի յետ ԲՃՀԳ օր եւ գիտացիր յայտ, ԺԴ աւուրդ ի միջի կայր Լուսին, որ լինայ կենդանակերպն որ յառաջ ծնաւ յայն տարաճան, որ չի լինի սղալումն, եւ գիտենաս զչարն եւ զբարին աստուծով։

Եւ մարդակազմութեան յառաջն զոսկերքն յիշեմք եւ այլն ի կարգաւ աստուծով։

Գրեր է ի զանոնն, թէ մարդուն հոգին կու շրջագայի ի մարմինն հանապազ. վասն այնորիկ ժամանակ լինայ, որ ի տեղ մն Ա ասեղ զարնեն՝ նա կու մեռանի, եւ ժամ լինի, որ թէ քանի սրով կտրեն՝ նա զէն չի աներ. եւ ցաւն այլ այսպէս է. յորժամ որ ցաւ մի հանդիպի մարդուն՝ յանկարծակի մեռանի, քանզի հոգին անդ գտանի հետ ցաւուն եւ յանկարծամահ առնէ կամօքն Աստուծոյ մերոյ։

Ե

Գիտացի՛ր, որ զոսկերքն մարդուն որպէս սուն է արարեր անձինն արարիչն Աստուած, եւ մարդուն հիմն առանց ոսկերի չի լինիր եւ չկարել կանգնիլ ի վերայ ոտիցն։

Եւ յառաջի ոսկր գլխուն պնակն է, որ կապել է զիրար, եւ քան զամէն ոսկրն անձինն գլխուն ոսկրն ամուր է եւ յուժով է եւ ի հողն յուշ կու փթի. այնոր համար արարիչն Աստուած զգլխուն ոսկրն ամուր է արարեր, որ մէջն մեծ եւ պատուական անդամոցն, որ այն անդամն վնաս չի հասնիր։ Եւ զգլուխն այնոր համար բոլոր ստեղծեց Աստուած, որ այն իրքն որ բոլոր է՝ չի վնասիր եւ այն որ Դ անկիւն է եւ Գ անկիւն է՝ նա կու վնասի, եւ մէջն քիչ իրք կու առնու։ Եւ ինքն բոլոր է եւ Զ կտոր է եւ մէկ մէկ ի կից է, զետ կարած, հանց որ ի կցած տեղացն մէկ մէկէ չի բաժնիլ։

Բայց այս որ մէկ ի մէկ կից է՝ պատճառն Գ իրք է. յառաջն այն է որ ան պուխարն որ ի ստամոքէն ի գլուխն կու ելանէ՝ այն ի յայն կցուածոցն կու հռնծի եւ կու ելանէ. եւ թանծր պուխարնին եւ լազիճ պալղամնին ի քթին ծակէն ի վայր կու իջնու, որ մարդն ի գլխացաւութենէ ի վնասակար ցաւուն անհոգ լինայ. եւ Բ պատճառն այն է, որ թէ Ա կտորին վնաս հասնի՝ նա ալ պաղին անհոգ լինայ. եւ Գ այն է, որ գլխուն առջեւի ոսկորն կակուղ է եւ յետեւինն պինտ. անհնար է որ մէկ ոսկորն պնդութիւն եւ կակղութիւն գտվի։

Եւ այս Ե զգայութիւնս որ կայ՝ նա ի գլխուն է Գ զգայութիւնն, եւ մէկն ի ձեռքն է։ Եւ յառաջն աչիչ տեսութիւնն, եւ Բ ականջին լսելութիւնն, եւ Գ քթին հոտալիքն, եւ Դ լեզվին համ առնելն. եւ այն մէկ զգայութիւնն ի ձեռքն է, եւ այն է որ զծանրն եւ զթեթեւն, կակուղն եւ զպինտն յիմանայ։

Եւ վերի ակռային ոսկորն ի գլխոյն ոսկրն ի կից է եւ ինքն ԺԶ է, եւ Դ ցեղ է – եւ Դ եփող է, եւ Դ ծամող է, եւ Դ այլ կտրող է, եւ Դ կու աղայ որպէս զջաղաջք։ Եւ այլ ոսկորն կզակին Բ կտոր է. եւ Բ եզերն ի գլխուն ոսկորն կից է եւ ամուր, եւ ԺԶ ակռան ի յինքն ամրացուցած է։ Եւ մարդուն ջաղաջքն ակռանին է. եւ մարդուն ջաղջին՝ վարն կու շարժի. եւ այն որ ջաղաջքն է՝ վերին քարն կու շարժի. եւ Բ քարն մէկ մէկ հետ, ոչ աւելի է եւ ոչ պակաս է. եւ վերի ակռանին եւ վարին ըղորդ չեն, անոր համար որ վարի ակռանին բարակ է քան զվերինն. եւ թէ հաւասար լինար ամէնն՝ իսկի բան չէր կատարեալ գործել։ Եւ ամէն զօդվածն Աստուծոյ զօրութեամբն է յօրինած. բայց կզակին ոսկորն ի վզին ողաշարն ի կից է. եւ ինքն Ե ողաշար է. եւ իր բարձրութիւնն եւ երկարութիւնն Դ մատ է։ Եւ արարչին զօրութիւնն այն է, որ զինքն Ա կտոր չարաւ. թէ մէկ կտոր լինէր վզին ոսկորն՝ նա վիզն չէր ճկիր. եւ գլխուն ոսկորն ի վզին ողաշարն ի կից է. թէ ամէնն մէկ կտոր լինէր՝ նա մարդն ի վեր չէր կարել նայիր, եւ ո՛չ ի վայր, ո՛չ ի յաջ դիհն եւ ո՛չ ի ձախ, ոչ ի յետն եւ ո՛չ ի յառջեւն չէր կարել նայիլ եւ չէր կարել շարժիլ եւ յերկինքն չէր կարել նայիլ, մակար ի վրայ կռնակին պառկէր եւ ապա թէ տեսանէր զերկինքն։ Եւ այս ողաշարներուն ամէնուն մէջն ծակ է. եւ որպէս ըղուղ կայ եւ երթայ մինչեւ յանձն։ Եւ թէ մարդն վիզ չունենար՝ նա ձայն չէր լինիր. այնոր համար որ անասուն որ վիզ չունի՝ նա ձայն չունի. որպէս ձուկն եւ խեչափարն եւ որ նման է սոցա։

Այլ իմացի՛ր, որ կռնակին ողաշարն ԺԲ ողաշարն է. եւ այս ողաշարքն մեծ է եւ ուժով է քան զվզին ողաշարքն. բայց ծակն փոքր է քան զվզին ողաշարին ծակն։ Եւ կշտին ողաշարն Ե է, եւ այս ողաշարն մեծ է քան զկռնակին ողաշարքն. եւ այս ամէն ողաշարքն յիրար ի կից է, բայց չէ ամուր ամրացուցած. եւ Դ ողաշարն ամուր է. եւ մէկ ի մէկ կիպ է եւ կապած է եւ կցած է. եւ այս ամէն կցուածոցն ի մէջն գիճութիւն կայ, որ զայն շարժելու տեղն գէջ պահէ որ չի չորանայ. եւ թէ չոր լինայ՝ նա մարդ որ շարժի՝ ոչ կարէ շարժիլ ի յաջն եւ ի ձախն, եւ ոչ ծունր կարէ դնել։ Եւ ամէն ողաշարն Բ ծակ ունի, մէկ ի յաջ դիհն, եւ մէկ ի ձախ դիհն, եւ ամէն ծակն քիչ մն իսպիտակ ըղուղ կայ ի դուրս ելնէ։ Եւ կռնակին ողաշարքին ըղուղքն քիչ մն պինտ է։

Եւ կողերն ԻԴ կող է, եւ որն երկան է եւ որն կարճ է։ Եւ ԺԲ այն է որ յաջէն եւ ի ձախէն ճոթերն ի կռնակին ողաշարն կից է. եւ մէկայլ ծարերն ի կրծոց ոսկորն ի կից է. եւ Ժ կող այլ կայ որ մէկալ ծարն ի կռնակին ողաշարին կից է, եւ մէկդին իսկի տեղ կից չունի։ Եւ տէր Աստուած զայս կողին ոսկորնին այնոր համար ծուռ զէտ անեղ արաւ, որ զփորու միջի անդամքն եւ զօդվածն անվնաս պահէ, եւ յորժամ պառկի մարդն ի գետինն եւ ի քուն լինայ՝ նա զէն չի գայ փորուն զօդվածոցն։ Եւ այնոր համար կիսաբոլոր է, որ Բ կէսն Ա բոլոր կու լինայ, եւ այն իրքն որ բոլոր է՝ մէջն շատ իրք կու առնու. եւ կողերն զփորն անվնաս կու պահէ ի պառկելուն ժամն։ Եւ ամէն մարդու ոսկրն ցեղ մն է, որուն յերկան է եւ որունն կարճ է, եւ որուն բարակ է եւ որուն հաստ, եւ որուն թանձր է եւ որունն նօսր։ Եւ թէ զամէնն յիշէմք՝ խօսքն կու շատանայ եւ կարդացողնին դժար կու լինայ եւ կու ձանձրանայ։ Եւ փառք Աստուծոյ. ամէն։

Կերպ ստեղծման գլխուն եւ ըղեղանն այս է

Գիտացի՛ր, որ Գ զօդվածք կայ ի յանձն մարդուն որ ինքն ի մեծ անդամոցն, որ տաճիկն յազայի ըռայիսայ ասէ. այնոր համար որ այս Գ զօդվածք նոյն գործն ի յանձն շատ են։ Մէկն սիրտն է, որ է ինքն թագաւոր անձինն, եւ երկուքն ըղեղն է, որ է համախոհ սրտին, եւ իրեք լերդն է, որ ինքն տանուտէր է եւ բաժանող է ամէն անձին։ Եւ գիտացի՛ր, որ ըղեղին ամանն գլուխն է, եւ ուժն ի յաչքն է. եւ աչքն պահապան է անձինն, եւ աչացն լուսաւորութեան պատճառն ի յըղեղէն է. եւ զայս երկուքն այլ տէր Աստուած այնոր համար ի բարձր տեղ է ստեղծեր, որ ի յամէն վնասէ պահէ զանձն. եւ զինչ իրք որ ի հեռու տեղաց լինայ՝ տեսնու, եւ այն իրքն որ բարի կայ՝ նա կցցի յինքն, եւ այն որ չար է՝ յետ փախչի։ Եւ ըղեղին բնութիւնն հով է եւ գէճ, եւ ինքն ի գլխուն մէջն Բ ծածկոցի մէջ է եւ այսպէս է ինքն ի գլխուն ի մէջն, որ Բ ծածկոց ի դուսի դիհն է, եւ այլ պազին ի ներսի դիհն է։

Բայց դուսի ծածկոցն ի գլխուն պնակն ի կիպ չէ, ի զատ է, այնոր համար որ զգլուխն ի յամէն վնասէ պահէ. եւ այս ծածկոցն մինչեւ ի քթին ծակերն կու գայ։ Եւ շատ ծակեր կայ քամոցի պէս. եւ այս ծակերուն ներքեւն Բ ոսկոր այլ կայ ի յայն ծակերուն դիմացն որպէս քամոց. եւ այս ծակերուն որն ծուռ է եւ որն ըղորդ. եւ այս ծակերն յըղեղէն հեռու է այն պատճառին համար, որ յորժամ զշունչն ի վեր քաշէ՝ նա հով քամին ի յըղեղն չի հասնի եւ զէն առնէ։ Բայց քմքին ծակն այսպէս է, որ ի քմոցն յետեւէն բոլոր է. եւ ըղեղին ի մէջն մտել է այն Բ ոսկորն, որ ասացի թէ զէտ քամոց է եւ ինքն ի կից է։ Եւ այն ծակի վերի դին որ ի քիմն է՝ նեղ է քան զայն որ ի քթին դիհն է ի կից. եւ իր օգտութիւնն այն է, որ յորժամ մարդն զբերանն խփէ՝ նա զշունչն անկից առնէ եւ տայ ի քուն եւ արթուն. այն շարժողական երակքն ի յըղեղէն գան եւ այս ծածկոցէն ի դուրս լինին։ Եւ Բ ծածկոցն որ ի մէջն է՝ Բ ծածկոց է։ Գիտնալ կու պիտի, որ ըղեղն Գ բաժին է եւ մէկ ի մէկ ամուր ի կից է։ Եւ բժշկապետքն այսոր պտունի տմաղ ասեն եւ ի յայս պտունի մէջն կարմիր երկնի կայ. եւ այս երկնուն որն շարժող է եւ որն խաղաղ է, որպէս որ պիտի յիշեմ, թէ Աստուած կամենայ։

Բայց առաջին փորոքն, որ է պատն որ ի ճակատին դիհն է՝ քան զան Բ բաժինն մեծ է, եւ ինքն հիմն է եւ տուն է տեսողութեան. եւ աչացն լուսաւորութիւնն եւ մթնալն ի յայն փորոքնուն է. եւ կայ ի յինքն երկու ջիղ, մէջն փուճ, եւ ի յաչքն կից է եւ աչացն լոյսն յայս ջղերուս կու անցնի։ Եւ այլ գիտացի՛ր, որ ի մարդուն ի յանձն քան զայս ջիղն փուճ չկայ. եւ թէ այս Բ ջղին զէն հասնի՝ նա աչիչն տեսութիւնն խափանի։ Եւ երկու փորոքն ըղեղին որ կից է՝ յառաջի փորոքն ինքն տուն է խելացն եւ յիշողութեան. եւ յորժամ այս փորոքնին զէն հասնի՝ նա կորուսանէ զխելքն, եւ լինի յիրմէն սարյայ եւ սքթայ եւ լակուայ։ Եւ Գ փորոքն տուն է պահողութեան եւ յիշողութեան. զանցեալն չի մոռանայ եւ յիշէ, եւ ինքն մէջն է ամէն ջղերուն եւ ինքն փոքր է քան զամէն փորոքն։ Եւ զայսոց զամէնուն զկերպն պիտի յիշեմք թէ Աստուած կամի։ Եւ յորժամ այս փորոքիս զէն հասնի՝ նա ամէն ջղերնուն զէն հասնի եւ վատուժ լինայ, եւ մարդն մոռացկոտ լինայ, հանց որ իսկի իրք չկարել որ ի միտք պահէ։

Եւ զկերպն գլխուն եւ զբաժինն եւ զփորոքն ըղեղանն եւ ծածկոցնին եւ զայն Բ ջիղն որ մէջն փուճ է՝ յիշել կամիմ թէ Աստուած կամի՝ Է դուռն – զաչքն եւ զկերպն ամենայն ձեւով, որ ուսանողին հեշտ լինի։

Կերպ ստեղծման սրտին

Գիտացի՛ր, որ սիրտն տաք է եւ չոր եւ իւր տեղն ի կրծոց ի ներքեւն է եւ ի ձախ դիհն. եւ ինքն թագաւոր է անձինն, այնոր համար որ ինքն հոգուն տուն է եւ հիմն է առողջութեան, եւ բնական տաքութիւնն ի յինքն է տպաւորել Աստուած. եւ ինքն պինդ մսէ է գոյացել, եւ ինքն յամանի մէջ է ամուր որ չի վնասի։ Եւ իր ամանն այսպէս է, որ սիրտն ի յինքն չի հասնիր, եւ բոլոր պատեր է թոքն զինքն. եւ այսպէս որ մարդ ի ձեռն խնձոր մի առնու։ Եւ ձեւն սրտին որպէս փիճոյ ծառին հատին նման է, որ պարսիկն ճալղուզայ ասէ այս հատիս. եւ ինքն հանց բոլոր է՝ որպէս զինքն խառատն է տաշել, եւ մէկ ծայրն բարակ եւ մէկ ծայրն հաստ։

Այլ իմացի՛ր, որ սիրտն Բ ականջ ունի, մէկ ի յաջ դիհն եւ մէկ ի ձախն. եւ այն փորն որ ի յաջ դիհն է՝ Բ ճանապարհ ունի. Ա երկան է, այն է որ ի լերդէն արիւն կու գայ ի սիրտն, եւ Բ այն է, որ ի սրտէն ի թոքն կերակուր կուտայ։ Եւ այն փորն որ ի ձախ դին է՝ նա յինքն Բ ճանապարհ կայ. Ա վասն օդոյ է, որ զթոքն շարժէ եւ սիրտն հասցնէ եւ զինքն հովացնէ. եւ Բ այն է, որ այն երակն որ կու օդայ, ինքն հիմունք ամէն շիրիանուն եւ հիմն տաքութեան. եւ պայծառութիւն ամէն անդամոցն. եւ այս երակնէն է որ յիշեցի։ Եւ ի յայն զօդվածն որ ի լերդէն երակ մն երթայ՝ նա պիտի որ ի սրտէն երակ մն այլ երթայ. եւ այն զօդվածին որ շիրիանին երկնին վնաս հասնի՝ նա տաքութիւնն այն զօդվածէն կտրի, եւ այն զօդվածն ի գործուն մնայ եւ խափանի։