Читать книгу «Օգուտ Բժշկութեան» онлайн полностью📖 — Ամիրդովլաթ Ամասիացի — MyBook.
image

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ՈՒՍՈՒՄՆ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ

Ա

ԱՌԱՋՆ ՈՒՍԱՆԻԼ ԶԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ ԶՉԱՔՆ ԵՒ ԽԱՓԱՆԵԼ ԶՄԱՀԱՑՈՒ ԴԵՂՈՑՆ ԶՕՐՈՒԹԻՒՆՆ

Եւ այլ իմացի՛ք, որ զայս բժշկութիւնս պատեհ է որ ամէն մարդ ուսանի, զի այն պատճառին համար որ քան զայս փառաւոր ուսումն չկայ, որ հանապազ մարդուն զառողջութիւնն կուզէ, եւ տէր Աստուած քան զմարդն փառաւոր ու պատուական իրք չէ ստեղծեր։ Եւ գրած է ի Հին Կտակարանքն, թէ Մովսէս հիւանդացաւ, եւ եկին նորա սիրելիքն եւ ասացին, թէ դեղ արա քեզ. եւ նա ասաց, թէ ով ինձ զայս հիւանդութիւնս երետ՝ նա զդեղն եւ զստածումն այլ ինքն տայ. եւ ձայն եղեւ ի վերուստ, թէ դեղ արա քեզ, զի դեղն այլ ես եմ ստեղծել եւ ստածումն այլ իմ հրամանաւն է. եւ դեղ արա քեզ, եւ ես տամ զառողջութիւն։ Ամէն դեղոց եւ ցաւոց տվողն Աստուած է, եւ ամէն ցաւու Աստուած դեղ է ստեղծել, զարդ զմահն՝ որ ճար չկայ։ Այլ ասացեր են բժշկապետքն, թէ բժշկութեան արուեստքն օգուտ է անձինն, որպէս աղօթքն եւ ողորմութիւնն օգտէ հոգոյն. եւ այլ պատեհ այն է, որ յառաջն մարդուն անձն առողջ լինի եւ ապա աղօթէ առ Աստուած. եւ որ չի լինի առողջ մարմնով՝ ոչ կարէ ծառայել Աստուծոյ հոգով. եւ այս պատճառովս այս բժշկութեան արուեստս պատուական եւ փառաւոր եղաւ։

Եւ գիտացի՛ր, որ յառաջն այս ուսումն ի Հելլենացւոց ելաւ. եւ յետոյ ուսան ի նոցանէ Հնդիկքն. եւ յետ այնոր ուսան Հռոմաց իմաստասէրքն։ Եւ ի Հնդկաց մէջն այս ուսումն քիչ էր եւ նուազ եւ վատուժ. եւ շատ չարչարանօք կու ուսանէին. եւ բայց Հռոմաց իմաստասէրքն հեշտ արարին եւ աղէկ ուսան եւ ուսուցին ամէն ազգին, եւ նոցա բնութիւնն աղէկ եւ նմանութիւն էր այս արուեստիս, եւ աղէկ կարդային եւ կատարէին։

Եւ թագաւորաց եւ մեծունաց պատեհ է, որ իմաստուն եւ ճարտար արուեստաւոր բժիշկ մն ի մօտն պահէ, այնոր համար որ յորժամ պիտենայ՝ տեղաց մն այլ չի փնտռեն, կամ այլ յերկրէ բերեն, եւ հանապազ մարդն առողջ չի կենար։

Եւ դարձեալ ասացին իմաստասէրքն, թէ թագաւորաց սահմանքն է, որ զօրք կռվուն ժողվեն եւ տուն շինեն եւ ի մէջն դնեն զսլեհնին եւ պահեն այն աւուրն համարն, որ թէ չարկամն յայտնի ի դիհաց մն՝ նա բանան զայն տունն, որ սլեհն կայ ի ներս, եւ հանեն զսլեհն եւ բաժանեն զօրացն եւ հեծելին։ Թէ չարկամ չի կենայ՝ այն սլեհն ի յայն տունն մնայ, եւ ի ժիր զայն սլեհնին աշել կու պիտի եւ պահել աւուր մն պիտեւան։

Եւ հաքիմն այլ կու պիտի որ ուսումն եւ իմաստութիւն ունենայ եւ ճարտար լինենայ ի յիր արուեստն, եւ դուլ եւ վատուժ եւ նենգաւոր եւ ոխասիրտ չի լինայ. շատ գրեանք լինի տեսնել եւ ի վարպետէ կարդացել, եւ իր մտացն շատ ստածումն լինի փորձել, եւ բարեմիտ եւ խրատատու լինայ. եւ կծնի եւ գոդի եւ գանձասէր եւ տամահի չի լինի, եւ աղքատաց իրք չի քննէ եւ Աստուծոյ սիրուն համար դեղ առնէ։ Եւ թէ այսպէս որ գրեցի չի լինի եւ հակառակն լինի՝ լաւն այն է, որ զայնպիսի բժիշկն չի տանին առ հիւանդն եւ դեղ չառնէ հիւանդին։ Այն պատճառին համար, որ մարդն որպէս քաղաք մն է, եւ բնութիւնն թագաւոր է քաղաքին, եւ ցաւն հիւանդին որպէս չարկամն է քաղաքին եւ ի ժիր կուզէ զքաղաքն աւիրէ. զի դեղերուն բնութիւնն զետ սլեհ է, որ կռվուն ժամն հաքիմն որպէս սլեհտար է։ Բայց կու պիտի որ աղէկ, ճարտար եւ սլիկ լինայ եւ գիտուն, եւ զատենն աշէ. որ ժամ թագաւորին կռվու ժամն ի՞նչ կու պիտի՝ իմանայ. եւ թէ չարկամն թագաւորէն հեռի լինի, եւ թագաւորն սլեհ ուզէ՝ պատեհ է որ սլեհտարն նետ եւ աղեղն տայ. թէ չարկամն այլի մօտի գայ՝ ըռումբ տայ. թէ հանց որ ի թագաւորն կցի՝ նա թուր տայ։ Թէ այսպէս չայնէ սլեհտարն, զհակառակն այնէ՝ եւ թպտիր կռվուն աւիրի եւ չարկամն յաղթէ զթագաւորն եւ զօրանայ։ Եւ բժիշկն այլ այսպէս պատեհ է որ զամէն իրք յատենն տայ եւ իմաստութեամբ առնէ եւ ճարտարութեամբ, եւ զամէն իրաց զատենն տեսնու եւ այնէ. հանց որ մէկի մն որ լուծման դեղ պատեհ լինայ՝ նա վերաբերութեան դեղ չտայ, եւ յորժամ գարէջուր պատեհ լինի՝ մուզաւարայ չիտայ, եւ զինչ որ հիւանդին տալու է՝ ատենն տայ եւ ի վերայ ուժին եւ ի վերայ հիւանդին տայ. եւ թէ հանց որ հակառակն այնէ՝ աւիրէ զթպտիրն եւ զբնութիւնն, զցաւն աւելցնէ, եւ հիւանդին մեռնելուն թպտիրն ի բժշկին անգիտութենէն լինայ։

Բայց բժիշկն կու պիտի որ գիտուն եւ իմաստուն եւ հանց որ թագաւորն զնորա խօսքն ընդունի. եւ յորժամ թագաւորն կերակուր ուտէ՝ նա բժիշկն խէչն լինայ եւ աշէ ի կերակուրն եւ նստի ի մօտն. թէ կերակուրն վնասակար եւ զենարար իրք լինի, որ անկից զէն հասնի թագաւորին՝ նա չի թողու որ ուտէ, այնոր համար որ թագաւորաց եւ մեծունաց չարկամն շատ է։ Եւ այն կերակուրն, որ մահացու դեղ կայ՝ նշան ունի եւ երեւումն։ Հանց որ ի բրինծն կենայ մահացու դեղ՝ նա ի վրան զէտ դեղին ջուր գայ. եւ թէ ի գինին լինի՝ նա ի մարդուն աչքն զէտ արիւն երեւնայ կամ զէտ արեան ջուր եւ սեւ սեւ ծներ երեւայ։ Եւ թէ ի վարդն լինի՝ նա տերեւնին թոռմի եւ ճղքտած երեւնայ. թէ մահացու դեղն ի կապան եւ ի հալաւն լինի օծած՝ նա կապան մթնգուն երեւնայ եւ պեղծ երեւնայ աչիչն մարդուն, եւ թէ կապան սեւ լինի՝ զան մարդ դժուարութեամբ ճանաչէ։ Եւ ամէն մահացու դեղոց դեղ մն այլ կայ որ փարատէ զդեղն մահացու, եւ զանունն եւ զպատճառն եւ զնշանն կամիմ յիշել, թէ Աստուած կամի, ի յայս գրքին վերջքն Աստուծոյ զօրութեամբն։

Եւ այլ հանց կու պիտի, որ թագաւորն զբժիշկն հարկեւոր եւ պատուական տեսնու Գ իրաց վերայ. նախ եւ առաջինն՝ որ է ի վերայ առողջութեանն եւ կենդանութեանն. եւ Բ ի վերայ ըռզակի, եւ Գ ի վերայ տանն եւ ընտանեաց. եւ այլ մարդիկ զայս փառս չունին որ բժիշկն ունի։ Առաջի կենդանութիւնն այն է, որ իրք մն շինէ բժիշկն, որ հիւանդին սիրտն չուզենայ, բայց կենդանութեան համար ուտէ եւ հաւնի զբժշկին շինածն։ Եւ ի ըռզակն այն է, որ հրամայէ, թէ այսպիսի իրք առնուլ կու պիտի. եւ թէ քանի կծնի է թէ գոդի է թագաւորն՝ նա առնու վասն առողջութեան պատճառին համար. եւ յորժամ ողջանայ՝ խնդութիւն եւ ուրախութիւն լինի։ Եւ այն որ ի վերայ զաւակաց եւ ընտանեաց իշխանութիւն ունի՝ միամտութեամբ մտէ եւ տեսնու, եւ կպչի ի ձեռվին եւ տեսնու զերակն, եւ թէ ի յանդամոցն թէ ի ծածուկ տեղացն ցաւ կայ՝ բանայ եւ տեսնու բժիշկն եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն նորա ասեն։ Եւ պատեհ է որ բժիշկն զէտ խոստովանահայր լինի եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն պահէ։ Թէ բժիշկն այսպէս չի լինի՝ ինքն չէ բժիշկ։ Եւ պատեհ է բժշկին, որ հարկեւոր եւ ծանրագլուխ լինի, եւ ձեռքն ի շնահաւոր եւ ոտքն թեթեւ լինի եւ ուսման տէր. եւ զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ լինայ։ Եւ թէ բժիշկն ծանր-ձեռք լինայ եւ ոտքն ի շնահաւոր չի լինի՝ որքան որ ուսումն ունենայ, զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ չի լինի։ Եւ զայլն Աստուած գիտէ։

Բ

Գիտցի՛ր, որ շատոք կան, որ զանուն բժշկութեան յանձն են առել եւ զինքն բժիշկ է անուանել. թէ հարցանես թէ ի՞նչ է բժշկութիւն՝ եւ չի գիտէ զինչ գործէ եւ ոչ կարէ պատասխանի տալ. զի այնոր համար որ ի վարպետէ չէ կարդացել, եւ թէ կարդացել է՝ նա չէ հասկցեր եւ կամ մոռացել է։ Եւ անգիտութիւն է, որ այսպիսուն մարդ իրք ուսնին եւ կամ հարցանեն եւ զբանին զառաջքն եւ զվերջքն, զի չի գիտէ զինչ գործէ։ Եւ խելաց ճանապարհն եւ գիտութիւնն այսպէս պիտի, որ զայս արուեստիս զձեւն զամէնն ուսնի զգործն եւ հասկնայ։ Եւ իմաստնոյ այսչափ խրատս հերիք է ուսնողին։

Եւ այս արուեստիս սկիզբն առնենք եւ ասենք զինչ պիտեւան է մեզ համառօտ։ Եւ այս բժշկութեանս չափ այս մեր վարդապետացն խօսքն հակառակ է ասցած եւ ասէ-

Դէվճանիսն ասէ, թէ բժշկութիւնն արուեստ մն է, որ զկենդանութիւնն առողջ կու պահէ, եւ զհիւանդն ստածէ եւ առողջ առնէ, թէ Աստուած կամի զայն՝ որ առողջ լինալոց է։

Ֆաւլօսն ասէ, թէ երկու իրք է, մէկն ուսումն է եւ մէկն գործելն է. եւ գործելն այլ Բ ցեղ է. յառաջն այն է, որ զառողջութեան թպտիրն այնել, եւ Բ այն է, որ ստածեն եւ բժշկեն զհիւանդն, եւ Գ ձեռաց գործն է, որ կամ ի միսն, կամ ի կաշին է, եւ կամ ի ոսկորն է մարդուն, որպէս կոտրելն եւ կարելն եւ խարելն։ Որոյ ոսկորն կոտրի՝ եւ կապեն, եւ որ ի տեղացն ելնէ՝ ի տեղն ձգեն. եւ գործն այլ Գ բաժին է, եւ յառաջ բնութեան ուսումն, եւ այն ալ Բ բաժին է։

Բայց հիմայ յիշեմ բնութեան ուսումն այլ. Զ բաժին է. յառաջն այն է, որ գիտենայ զքո հիմն, որ է ըստուզասաթն, որ է հողն եւ ջուրն եւ քամին եւ կրակն. եւ Բ, որ յիշէ զասոց խառնվիլն յիրար, որ միզաճ ասեն, եւ Գ, որ յիշէ զխառնուածն, որ է սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան, եւ Դ, որ յիշէ զմարդակազմութիւն ամէն անդամացն եւ զամէն մէկի ուժն զատ ի զատ, եւ Ե, որ յիշէ զօրութիւնքն, որ է բնութեան ուժն եւ կենդանութեան ուժն եւ իմաստութեան ուժն, եւ Զ, որ յիշէ զգործն այս ուժերուս։

Բայց ի յայս արուեստիս ի մէջն վարպետաք են եկեր եւ հինգ բաժան արել։ Յառաջն դեղերուն ճանաչելն, որ բժիշկն ի գործ կու արկանէ ամէն հիւանդութեան ի դուսէն, որպէս տիմէտնի եւ նուտուլնի եւ տլէնի եւ որ նման է սոցա. եւ երկրորդ՝ որպէս ձեռաց գործն – կտրելն եւ կարելն եւ ճղքելն եւ խարելն եւ երակ առնելն եւ ապիկիս արկանելն եւ որ նման է սոցա, որ պիտի յիշվի. եւ երրորդ՝ թպտիրն կերակրոց եւ ըմպելեաց, որ զբնութիւնն ըղորդէ մարդուն, որ առողջութիւնն առողջ լինի. եւ չորրորդ՝ որ ստածէ դեղերով, որ վերաբերութիւն այնէ եւ լուծումն այնէ եւ կամ զլուծեալն կապէ կամ զանձն տաքցնէ կամ հովցնէ, կամ գիճացնէ եւ կամ չորացնէ, եւ հինգերորդն այն է, որ բժիշկն ճանաչէ եւ իմանայ զհիւանդին ցաւն, որ ստածումն հեշտ լինայ։ Եւ զամէն մէկ ի յիր տեղն յիշեմ, թէ Աստուած կամի։

Եւ չաքն ըստուղուսաթին։ Գիտացի՛ր, որ ի յայս ըստուղուսաթին չաքին բժշկապետքն շատ խօսք են ասացեր մէկ մէկին հակառակ։

Բայց Ըռուֆօսն եւ Անտարիմախուսն եւ Էհանան ասել են, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն գործոց հիմն է. եւ ինքն գործէ զամէն գործ։

Եւ Գեղիանոս եւ այլոց բժշկապետքն ասացին, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն իրք յառաջն ի յիրմէն լինայ եւ յետեւ ի յինքն դառնայ։

Բագարատն եւ Մահամատ Զաքարիային որդին եւ Սինային որդին ասեն, թէ ըստուղուսաթն հիմն եւ սերմն է ամէն արարածոց, եւ ինքն կրակն է, եւ հողմն է, եւ ջուրն է, եւ հողն է, եւ ամէն իրք ի դոցին խառնելուն կու գոյանան՝ ուժովն եւ գործովն եւ զօրութեամբն։ Եւ այս չորսին Բ թեթեւ է եւ Բ ծանր է. կրակն եւ քամին թեթեւ է. եւ ջուրն եւ հողն ծանր է. եւ հողն ի յամէնուն մէջ տեղն որպէս կէտ ի մէջ բոլորի է, եւ ջուրն պատել է զհողն, եւ քամին պատել է զջուրն, եւ կրակն պատել է զքամին։ Եւ այս ամէնն Աստուծոյ զօրութեամբն է յօրինած։

Եւ ի վերայ այսոր խօսքն է ասացած, թէ զինչ ի յաշխարհս արարիչն Աստուած ստեղծել է՝ երեք իրք է. եւ ի յայս իրեք իրացս ի զատ այլ իրք չի կայ, – կա՛մ կենդանի է, որ է ամէն կենդանի, եւ կամ բուսունք է, եւ կամ այն է՝ որ քարանց ելանէ։ Եւ զայս ամէնն երեւելի տեսանեմք, որ բոյսն ի գետնէն ելանէ ջրով, եւ օդն եւ տաքութիւնն ի յինքն տպաւորի արեգականն, որպէս որ մէկ մի հունդ ցանէ ի գետինն եւ ջրէ զինքն, թէ օդն եւ արեգակն ի յինքն չի հասնի՝ եւ չի բուսանիլ, եւ թէ բուսնի՝ չի կատարեալ բուսնի. եւ այնոր համար որ ամենուն հիմն այս չորս նիւթն է հրամանաւն Աստուծոյ եւ անեղին եւ անմահին ամէն։

Բայց կենդանին զուժն եւ զօրութիւնն ի կերակրոց կու առնէ. եւ կերակուրն ի բուսոց լինի. եւ բուսն ի նիւթոյ գոյանայ եւ սնանի, ի յարեգակնէն եւ ի գիճութենէն եփի եւ հասնի կատարեալ։ Եւ այն տեղն որ արեգակ չի ցաթէ՝ իսկի բոյս եւ անասուն եւ կենդանի չի լինի. եւ իմացվաւ որ ամէն գոյութեան պատճառն ի յայս չորս նիւթէն, եւ իւրեանց խառնվիլն արարչին հրամանաւն է։ Ամէն մէկին խառնվիլն մէկ մէկի հակառակ է ստեղծել արարիչն Աստուած իւր կարող զօրութեամբն, եւ անունն արարածքն է անուանել։ Եւ փառք արարչին եւ անմահին աստուծոյ, որ է օրհնեալ անզրաւ յաիւտեանս. ամէն։

Գ

Իմացի՛ր, որ բնութիւնն չորսն մէկ մէկ է, եւ չորսն խառնած է. եւ յառաջն տաք է, եւ երկուսն հով է, եւ երեքն գէճ, եւ չորսն չոր. եւ չորսն այլ որ խառնուած են՝ առաջինն տաք է եւ գէճ, եւ երկուքն տաք է եւ չոր, եւ երեքն հով է եւ գէճ, եւ չորսն հով ե եւ չոր. եւ ինն այն է, որ մուհթատիլ է ընդ տաքութիւնն եւ ընդ հովութիւնն եւ ընդ գիճութիւնն եւ ընդ չորութիւնն. եւ այս մուհթատիլն է հիմն ամէն կենդանութեան եւ այսոր պատճառն այլ նիւթին խառնուածէն լինի ուժովն եւ զօրութեամբն. այս խառնվելուն պատճառն երկուք է. մէկն ըղորդ եւ մէկն հակառակ է։

...
5