Өченче бүлек

Бакча аша узып, аннары таллыклар аралап ике-өч адым киткәч, текә яр – Үләмә елгасы.

Баскыч буйлап төшсәң, елга уртасына таба ике як ярдан да икешәр калын тактадан басма сузылган. Нәкъ уртада, пар такталар очрашкан иң тирән төштә, баганалар калкып тора. Ә югарыдан сине таллар күмә…

Йөрәгендә матурлык дигән изге тойгы йөрткән бер генә кеше дә бу төштән җиңел генә уза алмыйдыр. Менә шундый елга ул кечкенә Үләмә!

Су өстендә кавышкан таллары – яшел чатыр, әйтерсең су һәм яфраклар телендә генә сөйләргә мөмкин булган бик тә, бик тә кадерле серне ят күзләрдән саклар өчен шулай куе булып үскән алар. Су агымына тез тиңентен кергән япь-яшь үләннәр, башлары каралып өлгермәгән җикәннәр моны беләләр. Тыныч су чылтыравына кушылып, әллә кемнәрнең балачаклары, беренче гөнаһсыз талпынулары, ихтимал, кемнәрнеңдер мәңге яшь бәхетләре, сагышлары, фаҗигаләре хакында пышылдыйлардыр.

Кемнәр утырды икән моңарчы бу басмага, аякларын салындырып? Сикерешкән балыклар, тал астыннан, су буйлата шуышып кына барган үрдәкләр һәм казларны күзәтеп кемнәр утырды икән?

Үләмә!

Менә нинди гүзәл һәм серле икән бу Үләмә! Камышлар һәм таллар, зирек һәм өянкеләр әллә нинди хәбәрләр ишетеп, шуларны беркемгә дә сөйләмәскә вәгъдә биреп, шул серләре белән чак кына кыланчыкланып көлешәләр дә кайчакларда. Елтыр күзле җәнлек шикелле кача-кача ага тар инеш. Юк, җәнлек шикелле түгел, чая кыз төсле бугай ул. Шаянлыгы, чаялыгы белән алдый. Алдый да әйтеп аңлата алмаслык тын һәм төпсез сагышка китереп чумдыра…

Тәрәзәдән карасаң, ят тормыш

– Минем әти белән сөйләшәсем килә.

Сөембикә апасы җанланып куйды:

– Әйе шул, бик дөрес. Мин аңа хәбәр җибәргән идем инде. Казанда икән – терлек илтә киткәннәр. Ике-өч көннән кайтасы, диләр. Килер ул, килми калмас, эчендә җаны булса…

– Фәрхетдин абый белән дә сөйләшер идем.

– Анысына да хәбәр иттек. Кыртапада гына. Кемгәдер өй эшли.

Шактый уйланып торгач, Тәбрик кинәт:

– Ә өйне карап буламы? – дип сорады.

– Әйдә, барып карыйк соң. Бикле тора ул. Тыштан гына карамасак…

– Тыштан булса да…

Ындыр сукмагы буйлап каралты ягына килделәр. Өр-яңа такталардан коелган койма, тап-таза бүрәнәләрдән салынган каралты-кура. Әйләнә-тирәдә җан иясе барлыгы сизелми – тып-тын. Сукмакларны чирәм баскан. Өйдә, бөтен ягы китереп салынган таза йорт эчендә, шулай ук җан әсәре юк. Нидәндер куркып, ниндидер песи генә чормага чатырдап менеп китте. Хуҗасыз яшәп, кыргыйга әйләнгән бугай. Ә өй эчендә тәрәзә яңакларындагы челтәрләр генә нәрсәдер сөйли башлар кебек – ана турында, гомернең башлануы турында.

– Матур өй. Чын архитектор бизәкләре. Кем эшләгән моны?

– Фәрхетдин үзе. Кулыннан килә анысы – яманларлык түгел. Борын-борын заманда ата-баба салган кебек итеп өйне ул гына сала белә.

– Бердәнбер кеше… – диде Тәбрик, сүзенә нинди дә булса мәгънә салмыйча гына.

Тик Сөембикә апасы үзенчә аңлады:

– Бердәнбер… Шундый сәер кеше инде ул – үзе оста, үзе явыз.

– Мин шушы өйдә тудыммы?

– Шушы өйдә.

– Ә ул яңа бит. Бер дә искерми торган итеп тә сала беләме әллә?

– Сипләп салды ул аны, шушы төштә, нәкъ элекке төсле итеп.

Тәбрик тәрәзәдән карады:

– Әни караваты кайсы?

– Сул як почмакта… әнә… шул инде. Шул ук карават. Рәтләп җыелмаган гына тик.

– Анда кем йоклый хәзер?

– Фәрхетдин.

– Ничек йоклый ала икән бу караватта?

– Әйтә алмыйм анысын. Бер дә әйтә алмыйм.

– Аңлашылмый шул, Сөембикә апа.

– Без синең әниең белән күршеләр генә түгел, туганнар кебек якын идек. Шуның хикмәтедер инде, әтисе Тугаш бабай ялгыз калгач, аны үзебезгә алдык. Кызының өенә бабасын Фәрхетдин якын да китермәде.

Тәбрик өй эченнән күзен озак, бик озак аера алмый торды. Апасы ашыктырмады – барысын да сизә бит. «Ничек елап җибәрми әле» дип, аны жәлләп өзгәләнде. Ә Тәбрик күзләрендә авыр, ләкин тыныч моң.

Егет, тәрәзә яныннан киткәч, үлән баскан ишегалды буйлап йөренде дә тагын сорады:

– Ник явыз икән ул кеше?

– Белмим шул.

– Аңлашылмый. Миңа аны күреп сөйләшергә кирәк. Еракмы моннан Кыртапа?

– Җиде-сигез чакрым.

– Якын икән.

Шулай диде дә ул капка ягына атлады. Урамга чыккач, Сөембикә апасы аның кителеннән нәрсәдер йолкып алды:

– Тигәнәк ябышкан, – диде. – Кешесез бакчаның шул инде аның. – Һәм чүпне читкә ташлады.

– Мин сезнең өскә күтәрелгән эскәмияне күрмәдем, – диде Тәбрик, елмаерга тырышып, – урындыклар гына тора.

– Таралгандыр инде. Әллә кайчан таралгандыр безгә күтәрелгән эскәмияләр.

Шуннан соң икесе дә елмаешып кайтыр якка атладылар. Әйтерсең хатирәләр аз вакытка гына кунак булып килгән дә инде бу тормышка, бүгенге көнгә күләгә булып төшәргә теләмичә, каядыр еракка киткән. Әйтерсең җирдә бары тик бәхет һәм шатлыклы уйларга гына урын калган.

– Тәбрик абый, картлар кебек гел үткәннәр белән яшәмәгез әле. Караталда бүген кино була, барыйк әле шунда бергәләп. Менә дигән чибәр кызлар анда, менә дигән уңган егетләр – танышырсың, дуслар табарсың… Канатланып биерсең, җырларсың. Барыйк әле бүген Караталга.

– Әйдә соң… Китик, Гөләндәм.

Кино, танцы, җырлар, биюләр, шаян сүзләр һәм мут күзләр, яман хисне куып, күңелләрне күккә күтәрә.

Көн килдеме, кем дә булса аны чәйгә, ашка чакыра. Кыстатырга, бармый калырга ярамый икән – йола, армиядән кайткан кешене чиратлашып бөтен авыл кунак итәргә тиеш! Әле авылда күпме өй! Көн саен өч керсәң дә – бер ай кирәк!

Шагыйрь әйткәндәй, дөнья матур, дөнья киң. Ә шулай да, ә шулай да… Һәр яңа көн туды исә, чалт аяз күктә сарык тиресе хәтле генә бер болыт кояш турысына тап килә дә бөтен Тау ягын күләгәли.

 
Килә ява, килә ява,
Ияләште бер болыт.
 

…Тәбрикнең кайту һәм чакыру хәбәрен алгач, Фәрхетдин дә, Мирсәет тә ашыгыч рәвештә килеп җитәрләр дигән өмет акланмады. Бер көн көттеләр, ике көн, өч көн көттеләр – юк, күренмәделәр. Ә Тәбрикнең күрәсе килә – туган әтисен табу ышанычыннан бигрәк, ничектер, аларны күргәч, әнисен дә табар төсле тоела. Күптән вафат әнисенең күпмедер өлеше генә булса да шул кешеләр янында яшәп ятадыр кебек һәм аны сорап алырга мөмкиндер шикелле. Алай гына да түгел, сораганны да көтмәстән үзләре бүләк итәрләр төсле… Ләкин менә күренмиләр, Тәбриккә әнисен кайтарып бирәселәре килмидер инде. Тик ул аны барыбер алачак. Нигә дисәң, беренче чиратта ана – баланыкы…

Бишенче көнне Мирсәетнең Казаннан кайтканлыгы һәм Фәрхетдиннең һаман да Кыртапада икәнлеге билгеле булгач, солдат, уйлап та тормастан, Кыртапага үзе барып кайтырга карар кылды. «Ә әти, билгеле, үзе киләчәк!»

Юл башын гына булса да күрсәтим дип, Тугаш карт аны озата барды. Төп максатының күрше авылларга Чабыр буласын хәбәр итү икәнен ул ни өчендер белгертеп тормады.

– Әйдә, балам, турырак юлдан чыгарыйм әле үзеңне. Урау булса да, юл яхшы, дигәннәр диюен дә. Юл да туры булса, ишшү дә шәбрәк, ишшү дә мәслихәтрәк. Әйдә, улым, дөнья күрсәтеп кайтыйм әле.

Ямь-яшел киң урам буйлап бераз киткәч, икенче урам манарасыз мәчет яныннан уза икән. Мәчет буендагы кое тирәсендә хатын-кыз җыелышкан да нәрсәдәндер зарланышып тора.

– Нишләп аптырашта калдыгыз болай?

– Менә суыбызның тәме китте. Әллә нишләде. Төбен чистартып булмасмы дип җыелдык ие.

– Соң, кем рөхсәт бирми?

– Суын чыгарып бетердек инде дә, хәзер төбенә төшәргә йөрәк җитми.

– Хатын-кыз эшеме инде бу? Ирләрегез төшсен.

– Әйтмәдек шул әле.

Озак уйлап тормастан, Тәбрик кое чыгырындагы чылбырны карарга кереште:

– Чылбыры нык күренә болай… Агачы тотар микән? – Аның ниятен хатыннарга бабай төшендергән арада, кителен салып ыргытты да, чиләкле чылбырны каты гына эләктереп, кое бурасына менеп тә утырды. – Акыртын гына әйләндерсеннәр.

Бабай аның сүзләрен хатыннарга:

– Крути тихонька, – дип тәрҗемә итте.

Кулы белән ишарә ясагангамы, болаймы, русча диярлек әйтелсә дә, аңладылар тагы.

Әкренләп, чыгырны көйле генә әйләндерә башладылар. Ә биш-ун минуттан соң кое төбеннән Тәбрик тавышы ишетелде:

– Алыгыз чиләкне.

Ләм тулы чиләкне тартып чыгарсалар – анда коточкыч нәмәрсә…

– Ай, ни бу! Ай! – диештеләр хатыннар, чыр-чу килеп. – Нинди су эчкәнбез! Ай!

– Түгегез чиләкне!

Чиләктә ниндидер үләксә, әллә мәче, әллә куян…

Кое төбеннән тагы боерык:

– Анысын соңыннан тикшерерсез, тагын төшерегез бауны.

– Ай-һай! Кем ташлады икән? Үзе төшмәгәндер инде күрәләтә.

– Вәт юньсезләр, бауны төшерегез!

Бабай юкка җикеренде, билгеле, тиз арада бөтенесе рәтләнде. Алты-җиде чиләк ләм чыгарылгач, егет инде якты җир өстендә иде. Хатыннар, коега су җыелгач, тагын бер йөз чиләк су чыгарырга вәгъдә биреп, егеткә мең рәхмәтләр укып калдылар. Өч-дүрт адым атлагач, бабай аларга үз йомышын әйтте:

– Киләсе җомга көнне Бәки Чабыры – җыйнаулашып чыгыгыз, яме, оныта күрмәгез.

Карт Җәмәки авылына хәтле озата килде дә, бу авыл кешеләрен дә Чабырга чакыргач, кире Үзәнбайга борылды.

– Кыртапа кешеләренә Чабыр буласын әйтергә онытма, улым, – диде Тәбриккә.

– Онытмам, бабай.

Солдат кул болгады да ныклы адымнар белән ары китте.

Кыртапа тау астына урнашкан икән. Төньяктан искән иң әче җилләр тими үтәдер бу өйләргә…

Урамда очраган һәр кеше, иң якын танышына эндәшкән кебек, исәнләшеп үтә. Тик аларны Тәбрик аңлап кына бетерми. Бер карчык тукталып әллә ниләр сөйләп торды-торды да, соңыннан Тәбрик:

– Бик матур сүзләр әйттегез бугай, кызганыч, аңлый алмадым, – дигән иде, әби кул селтәде дә тагын нидер сөйләнә-сөйләнә китеп барды. Аңлап бетермәвеннән бераз кәефсезләнеп баргач, яшьрәк бер ирне туктатып, Фәрхетдин абзый эшли торган өйнең (йорт хуҗасының исемен аңа Сөембикә апа әйткән иде) кайда икәнлеген сорады да аннары уңгарак борылды. Тау тагын да эчкәрәк уелып кергән төштә яңа өй – шунда таба китте.

Капка шар ачык, ләкин ишегалдында җан әсәре күренми. Өр-яңа стеналар чыршы бүрәнәләрдән салынган. «Тау ягында чыршы урманнары күренми, каян алалар икән?»

Кинәт бөтен тәне эсселе-суыклы булып китте Тәбрикнең – өй эчендә кемдер шакылдый. Фәрхетдинме? Паспортта атасының исеме урынында торган кеше кем, нинди икән? Әти диярлекме, әллә… Ничек сүз башлап, ничек сөйләшергә? Кеше белән танышу, сөйләшүнең мондый ук кыен, җайсыз чагын беренче тапкыр тоя Тәбрик. Ни өчен килүе кинәт баштан ук чыкты. Ник соң әле? Ата булыр кешесен эзләпме, әллә әнисенең кем икәнен сорашыр өчен генәме? Юк, аның өчен генә түгел бугай. Ә ни өчен? Бәлки, кире китәргәдер? Юк шул, нихәтле ерак җирләр кайтып, нихәтле җирләр килеп күрми китү әллә ничек сәер тоелыр…

Ярый әле шулвакыт, кеше килүен сизепме, үз йомышы беләнме, өйдән нечкә генә, озын бер егет чыкты. Ә менә аның өчен чит кешегә башлап эндәшү ишек ачып чыгу кебек үк гади нәрсә икән. Күзгә чалынуга, аптырап тормады, елмаеп та җибәрде:

– О, солдат! Отпускагамы, кайчан кайттың? – Әйтерсең алар күптән таныш, фамилиясе, исеме генә түгел, бөтен тормыш юлы билгеле, алай гына да түгел – якын иптәш.

Тәбрик тә, авыз ачып калмыйча, егетнең фартлы гадилеген бик тиз эләктереп алды:

– Отпускага түгел, парень, бөтенләйгә дип тә әйтә алмыйм.

– Машина җитми шул шофёрларга. Менә миңа да юк. Машина көтә торгач, балтачы булып китәм инде.

– Ул да һөнәр.

– Әйтәсе дә юк. Әйдә, кер, сине дә өйрәтәм.

Ялындырмады Тәбрик – керде. Керде дә, өйдә бүтән кеше юклыгын күргәч, кемне эзләп килүен әйтте.