Көлемсәр тавышы

Балакаем! Йөрәк җимешем! Нинди хәлгә куйдым бит мин сине! Рәнҗи дә белмисең, кулыма килеп торасың, елмайгандай итеп карыйсың, ниндидер авазлар чыгарасың. Таныйсың, әнкәң килгән, янәсе! Ана! Нинди ана мин! Әле рәнҗи белмәсәң дә, бераздан, аң керә башлагач, тиешлесен әйтерсең әле миңа. Әйтерсең… Ә мин, исән булсам, түзәрмен, әниеңнең битенә төкерсәң дә… түзәрмен. Шулай тиеш тә булыр. Балам! Балакаем! Ярый әле елак түгелсең. Чүпрәкләреңне алыштырганда да, ялгызың гына калгач та бик еламыйсың. Туганда ук аңлы малай булып тудың бит – күршеләр колагына чалынмаска да бик шәп, Фәрхетдин ишетмәскә дә… Ялгыш килә генә күрмәсен инде. Өй тирәсен әйләнмичә калмас, шул чакта тавышыңны чыгара күрмә. Кара аны, белдеңме? Туйра белән бәрәңге сабаклары арасында тыныч кына ят. Озак тормам, йөрәк җимешем, тагын килермен.

Өйдә чәй өлгергән, самавыр шәп ат кебек ярсып пошкырып утыра. Атларның чыннары да, кыңгырау чыңлатканнары да безне ерак алып китә алмады инде… Алып китә алмады…

Сүзсез генә өстәлгә чәйнек-чынаяклар, самавыр китереп куям. Менә шулай – яңадан башланган тормыш тагын сүтелә…

Көн үтте, кич җитте – төнгә баланы йокларга алып керим дигәндә, Фәрхетдин кайтып керде. Бер сүз әйтми, ләкин колагыма әллә нинди коточкыч сүзләре ишетелә, ә шуларның да барысын җиңеп – Тәбрик тавышы… Әйе, исемен өмет белән Тәбрик дип кушсам да, дөнья аны тәбрикләп каршы алмады.

Ниһаять, йоклап китте Фәрхетдин. Ә мин – балам янына. Төнне ике арада йөреп уздырдым. Инде менә тәүлек тә үтте, икенче көн караңгылык белән күмелде. Икенче көн, өченче, дүртенче…

Ник кайттың шул җанвар янына, дип, Сөембикә апа кабат-кабат үзәгемне өзә. Нишли ала идем соң – Мирсәет белән бервакыт барыбер аерылышырга туры киләчәк иде. Бүген чынлап яратса да, иртәгә үкенәчәге көн кебек ачык, ике балалы хатынга яшьлегемне корбан иттем, дип аһ орачагы, кешеләрдән кимсенәчәге хәзер үк сизелә башлаган иде бит. Аны чынлап та озак бәйләп тоту әхлакка хилаф эш булмас идемени? Юк, мин андый корбанга мохтаҗ түгел, минем аркада кемнеңдер кимсенүе минем өчен үлемнән дә яманрак. Фәрхетдин дә бик кызганыч иде. Мин кайтмасам, чынлап та харап булачак, теләсә кайда, иясез мал шикелле, әҗәл эзләп йөриячәк кеше иде. Балаларымның үги ата белән яшәүләренә караганда, бер генә тапкыр чын күңелдән «Әти!» дип эндәшүләрен артыграк күрмәсәм, бәлки, кайтырга тиз генә ризалашмаган да булыр идем.

Тик менә бер генә нәрсәдә ялгыштым. Мирсәетнең суына башлавын сизсәм дә, болай ук тиз читләшәсе башыма килмәгән иде. Нинди хәлдә калуым белән кызыксынып кына да карамады, яңадан үзенә чакырсын димим, һич югы, сүзе белән, сүзсез генә булса да, бары тик миһербанлы күзләре белән карап кына торса да, ярдәм итәргә димим, хәлемне генә белергә тырышса да, бик җиткән иде. Ничек түзә, ничек түзә ала кеше! Ялгыштым шул, ялгыштым…

Җәйге көннең гадәте шул – яңгырсыз булмый, бигрәк тә июль яңгыры куәтле. Көн буе җилләде-җилләде дә, караңгы төшә башлаганда, чиләкләп коярга кереште. Өй эчендә идем, тәрәзәләр шапылдап ябылды. Яшен яшьнәп, коточкыч чатырдау белән күк гөмбәзе – шундый зур пыяла чәлпәрәмә килеп кырылып төште. Калганын хәтерләмим диярлек, томан аша гына күргән һәм ишеткәндәй тоям. Мин чарылдап кычкырып җибәргәч, өйдәгеләр берни аңламыйча каттылар да калдылар. «Ни булды да ни булды?»

Һушыма килсәм – караватта ятам. Уянгач, йөрәк авыртуы тагын да ныграк көчәйде дә үземне үзем белештермәстән үксергә керештем. Күпме елаганмындыр, бервакыт ишегалдыннан тавыш ишетелде… Тәбрик тавышы!.. Ул да үкси, ул да өзгәләнә. Балакаем! Нишләп монда бик якында соң әле синең тавышың? Әллә миңа гына шулай тоеламы? Әллә мин акылдан язаммы?

Юк, бәхетсезлегемә каршы, акылымда икәнмен. Әнә ишек ачылды да, кулына Тәбрикне тоткан Сөембикә апа күренде:

– Баланың гаебе юк, ул интегергә тиеш түгел, – диде дә, кемгәдер ачуланып, – әлбәттә, әлбәттә, миңа инде! – ачыргаланып кычкыргач, баланы кулыма тоттырды.

Алдым баламны. Ул тыпырчынып тәнемә орынгач, бөтен гәүдәмә ниндидер илаһи тынычлык йөгерде. Кочакладым баламны. Торып бастым да, җансыз кеше шикелле, нәкъ өйнең уртасында каттым да калдым. Нишләргә кирәген аңларлык хәлдә түгелмен. Юк, чак кына ялгышам, шушылай баламны тоткан хәлдә, беркемнән курыкмыйча, горур торырга кирәген тоям. Дүрт яклап дүрт кеше миңа карап шаккаткан: күзләрендә —курку, каушау, аптырау, аңларга тырышу гаҗизлеге. Дүрт кеше берьюлы телсез, өнсез калды. Ә минем кинәт телем ачылды, горурлыгым кайтты:

– Бу минем балам! – дидем. Әйтерсең каршымдагы гаҗиз күзләр миннән нәкъ менә шул хакта сорыйлар. – Бу минем балам!

Әйтерсең аны миннән тартып алмакчылар…

Бүгенге өстәмәләр

Кич әниең белән шул хәлдә аерылыштык. Без чыгып киткәнче, тораташ сыман, тамчы да кузгалмады. Иртәнчәк, көтү куганда очраштык – бөтенләй икенче кешегә әверелгән. Йөзе шикәр төсле ап-ак, күзләре тып-тыныч, әйтерсең аңа җирдә берни дә кирәкми, әйтерсең бөтен нәрсә җитеш… Әйтерсең берни дә булмаган, бернинди фаҗига дә юк. Аның шундый да куркыныч тынычлыгын күргәч, йөрәгем жу итеп китте.

– Хәлең ничек, Көлемсәр?

– Әйбәт алай.

– Нәрсә ди Фәрхетдин?

– Нәрсә дисен инде…

– Балага… ачуланамы?

– Сорама да инде син аны…

– Котырамы?

– Котыра шул. Әйтмәгән сүзе калмады.

– Нәрсә ди?

– Телем бармый әйтергә. Ярый инде.

– Көлемсәр!..

Борылып ишегалдына керәм дигән җиреннән капканы ачкан хәлдә тукталып калды әниең. Тик бер сүз дә эндәшмәде, баягы моңсу күзләрен мөлдерәтеп карады гына.

– Бәйләнә торган булса, берәр җаен табарга кирәк, Көлемсәр.

– Хәзер җай кирәкми, Сөембикә апа, бернинди дә җай кирәкми. – Һәм җавап та көтмичә кереп китте.

Көненә өч кереп, хәлен көненә өч тапкыр сорашам. Җавап бирә бирүен дә, тик һаман күңеле төшенке:

– Баламны тартып алырлар төсле тоелган иде. Ә ул беркемгә дә кирәкми икән…

– Алай димә, Көлемсәр, беребездән дә артык түгел ул безнең.

– Илендә артык булмаса да, өендә артык дигәндәй…

Шулвакыт, дөбер-шатыр килеп, Фәрхетдин кайтып керде. Бер уйласаң, гаҗәп тә: өендә шушы хәтле усал, холыксыз адәм сугышта бигүк батырлык күрсәтә алмаган, диләр. Күзләрендәге зәһәрне күрсәң, гүяки бөтен дөнья агуын эченә җыйган.

– Себеркеләр! – диде ул безгә карарга да җирәнгән кыяфәт белән. – Күңеллеме?

Ике сүзеннән бер мәгънә чыгара алмыйча, башыбызга суккандай өнсез калдык. Ә ул тәрәзә башыннан әллә ни эзләп тапты да чыгып барышлый тагын да явызрак итеп үкерде:

– Кәнтәйләр!

Инде минем чыдар әмәл калмады: сикереп тә тордым, барып та төкердем битенә, лач итеп.

– Җан көеге, адәм гарьлеге! Ир булып йөрисең тагын, хатыннар хәтле дә ми юк үзеңдә. Миңгерәү, аңгыра, булдыксыз! Тфү!..

Тиз генә эскәмия күтәреп алды да бу миңа кизәнде:

– Чыгып сыз хәзер үк өемнән, ну!..

Көлемсәр чарылдап кычкырып җибәрде:

– Ай, Сөембикә апа! Җаным!..

Ә Фәрхетдин, эскәмияне түшәмгә терәп тоткан хәлдә:

– Карт себерке! Син кавыштырган ул этләрне, син! Син, карт эт! – дип үкерде.

Бәхеткә каршы, өстәлдә тәлинкә бар икән – ал да тондыр шуның белән моның җирәнгеч битенә – коелды да төште тәлинкә дуңгыз битеннән, челпәрәмә килеп. Түшәмгә терәлгән эскәмиясе дә дөбердәп идәнгә төште. Хатыннардан мондыйны ук күреп өйрәнмәгәнгә, үзе дә каккан казыктай сураеп калды. Хәлнең ничек бетәрен Көлемсәр генә аңларлык булып чыкты.

– Ай, Сөембикә апа, чыгып кач, кач! – дип кычкырды ул, ачыргаланып.

Мин курыкмыйм. Куркудан узган чөнки.

– Качармын мин аңа! – Бу сүзләр инде Фәрхетдин миңа бәргәли, суккалый башлагач һәм үзем дә аның белән бугазлаша башлагач әйтелде: – Качармын мин аңа, юньсезгә, черек җанга!.. Ай, үтерә, үтерә! – Үзем шулай акырам, үзем тегенең аягына ябышам.

Тарткалаша торгач, минем күлмәк умырылып чыкты. Шуның ачуыннан аның гимнастёрка якасыннан эләктереп тарткан идем, аныкы да ертылды. Тагын бераз тарткалашкач, җайсыз килеп, тезләремә чүктем. Ул минем өскә ауды да икебез дә идәнгә егылдык. Шул килеш тә куллары белән бугазыма ябышмакчы идеме – белмим, тик баш бармагы авызыма эләкте дә бик җай килде – тиз генә тартып алырга һәм өстемнән сикереп торырга мәҗбүр булды бәдбәхет… Бармагыннан кан ага…

– Хатыннар белән генә сугышмасаң шул, ант бозган, әшәке, булдыксыз җан! Үзең ялынып, зар елап алып кайттың бит! – Сикереп торып, тагын өстенә ташланмакчы идем, кинәт ирләрчә кискен итеп җикерде бу:

– Җитте! Җитте сиңа!..

Мин чынлап та ирләр тавышы ишеткәч туктадым. Ул да, акылга килгәндәй, бая үзе күтәргән эскәмияне аякларына бастырып утырды:

– Мин гаепле, сез түгел… булды.

Чынлап әйттеме-юкмы – белерлек түгел иде. Сүзсез калдык. Бәлки, өй тынычланыр да иде. Бала үкси икән. Көлемсәр аны күкрәгенә кысып тирбәтә:

– Йә, балакаем, курыкма, берни дә юк. Туктадылар инде – акылга килделәр. Җитәр, йөрәк җимешем, булды, бетте.

– Битеңне юып кер, – дидем мин Фәрхетдингә.

Һәм ул, шулай ук ана боерыгын тыңлаган малай төсле, зарсыз гына чыгып та китте. Маңгаеннан бөтен бите буйлап кан агып төшкән иде юньсезнең.

Фәрхетдин торып киткән эскәмиянең икенче башынарак утырып бераз сулу алгач һәм ярсынуым басыла төшкәч, Көлемсәр караватына утырдым.

– Сине дә кыйнадымы?

– Кыйнады шул, Сөембикә апа, бик каты кыйнады.

– Бит-күзеңдә болай күренми.

– Бөтен тәнем… кара янмаган җирем юк.

– Бәдбәхет! – Бераз сүзсез утыргач, тагын әйтми булдыра алмадым: – Шул катыншадан кыйнатып тормасаң!

– Мин алай сугыша белмим шул. Сине кыйный алмады.

– Үзеннән яман сугышырга кирәк андый ир белән. Шунда бернишли алмый ул. Икенче юлы беләрәк төшә.

– Миннән буламы инде?

– Йомшак шул син, Көлемсәр, йомшак.

– Анадан шулай тугач…

– Ә син кыйнатма, ишетсен колагың. Котыра башласа, йөгер дә кер миңа.

– Ярый, Сөембикә апа, шулай эшләрмен.

– Ял ит, борчылма.

Ул шулай ятып калды.

Өй янындагы койма баганасына кагып куелган асылма комганда һаман юынып тора иде Фәрхетдин. Эндәшүемә дә борылып карамады – җәрәхәтен күрсәтергә оялды булса кирәк. Ләкин әйтәсен барыбер әйттем мин аңа:

– Чәнти бармагың белән дә чиртәсе булма Көлемсәргә, колагыңа киртләп куй. Башың ике булса гына кагыл.

– Янама, яме!

– Кереп җаныңны алып чыгармын, ишетсен колагың!

– Бик кадерле булса, ал да чык күршеңне – баласы белән бергә. Сыйдыр.

– Син юкта бик әйбәт тордылар, юклыгың сизелмәде. Бик теләсәң, чык та олак.

– Үз өемнән кумакчы буласыңмы?

– Тәбрик өе ул.

– Тәбрик? Үзе салгач аныкы булыр.

– Анасының өе – аныкы. Өй төпчекнеке була.

– Бирәм мин сезгә өй, тоттырырмын.

– Карарбыз, кем ни тоттырыр!..

Чыктым. Икенче көнне көтү куганы күренмәгәч (Фәрхетдин үзе куды сыер-сарыкларны), Көлемсәр янына йөгерә-атлый кердем. Һаман ятып тора. Күрәм, тагы да хәлсезләнгән.

– Тагы кыйнадымы?

– Юк та…

– Шуннан?

– Болай талый… эт кебек ырлап тик тора. Көн-төн. Һич тынгы юк.

– Хатын белән шулай яшәп булыр ди микән?

– Бу өйдә каласың килсә, балаңны теләсәң кая куй, ди. Көнгә егерме тапкыр карганып әйтә, мин торган өйдә бу балага урын юк, ди, эзе дә булмас, ди.

– Китмә, беркая китмә.

– Болай да яшәп булмый ич.

– Жай табарга кирәк.

– Белмим шул инде, берни уйламый баш.

Кинәт башка бер уй керде минем:

– Үз әтисенә илтсәк баланы?

– Ялгыз ир ничек бала карасын соң?

– Алайса, Көлемсәр, приютка бирик.

– Баланымы?

– Кемне булсын, бүтән…

– Белмим шул. Алай да түзә алмамын, саргаеп үләрмен.

Мондый уй аның да башына килгән булса кирәк, ләкин кабул итә алмаган, күрәсең.

– Вакытлыча биреп торыйк, Көлемсәр, бу ерткыч бераз тынычлангач, яңадан барып алырбыз.

– Әллә инде… Ничек дип тә әйтә алмыйм инде. Аталы-аналы баланы алмаслар да.

– Алырлар, сельсоветта Рабига эшли ич…

– Бернәрсә дә әйтә алмыйм, Сөембикә апа. Үзең киңәш ит инде, җаным. Миннән булмый.

– Ярый, син карышма гына, бөтенесен рәтләрбез. Көймә, түз.

– Тырышып карармын, Сөембикә апа. Болай да көн юк шул.

– Мин тагын керермен, Рабига белән сөйләшкәч.

Ә Рабига каршы килмәде – хәлне белеп тора бит. Юнәтеп бирде тиешле язуларын. Шул рәвешле, атасы-анасы үлгән бала булып, дөньяга чыгып киттең. Казаннан ары Займище дигән бер станса бар икән. Шул тирәдәге урман арасына үз кулым белән илтеп тапшырдым. Әниең, чиреннән терелә алмыйча, синең янга бара алмыйча да калды. Кире алып кайтыгыз, дип бик ялынгач, Фәрхетдин киткән иде – сине «вафат икән» дип кайтып әйтте. Бу чакта Тугаш бабаң да синең барлыкны белгән иде инде, Фәрхетдингә ышанмыйча, үзе дә барып килде, тик аңа да шул ук сүзне әйткәннәр.

– Их, улым, улым, мин бит анда сине Закиров дигән фамилия белән сораштым, әниең исә минем исем белән яздырган икән, Тугашев дип. Закиров дигән бала чынлап та үлгән булгандыр инде. Мирсәет фамилиясендәге бала бөтенләй юк иде. Аллага шөкер, әйе, шунысына да шөкер итик – исәнсең ич!

Тәбрикнең уе һәм карашы һаман бәрәңге җирендә иде. Күпмедер онытылып торгач, Сөембикә апасыннан:

– Бәрәңге ул чакта да әйбәт үскән идеме? – дип сорады.

– Бәрәңге, ни, үсә инде ул, балам. Хәзерге төсле үк иде.

– Мин шушы җирдә яттыммы инде?

– Нәкъ менә шушы төштә. Ике тәгәрмәчле кечкенә арбада. Арбаның өстен келиюнке белән каплаган идек.

– Кайда хәзер ул арба?

– Таралып беткәндер инде, шул заманнан бирле ни, ничек торсын.

– Төнлә дә шушында куна идемме?

– Шушында шул, балакай, яңгыр яуганда да…

– Нишләп курыкмадым икән? – Солдат елмаеп куйды. Аннан күрмәкче – Сөембикә апасы да.

– И балакаем! Шушы хәтле зур булырсың дип күз алдыма да килмидер идең. – Һәм ул Тәбрикнең аркасыннан сөеп куйды. – Әниең исән булса, әй шатланыр иде! Үлмәс тә иде. Чит кешеләр кулында исән калмас дип, синең кайгыңнан гына чирләде дә, син вафат икән дигәч, шул хәсрәттән генә үлде бит ул.