Габдулла яңа урында алтыпочмаклы зур өйнең ак бүлмәсендә түгел, зур-зур ләгәннәр, комганнар, сөлгеләр, иске туннар белән тулган кара ягында күзләре бетәшкән бик карт бер әби белән бергә яшәде. Анасы яңа иренең боерыкларын җиренә җиткерүдән бушамады, шуңа күрә баласы янына еш керә алмады. Аннан соң аның ире коточкыч көнче булып чыкты. Ул хатынын бөтен кешедән, хәтта баласыннан көнләде. Хатынын ул бары аның белән генә шөгыльләнергә, аңа гына карап торырга тиеш дип белә иде. Баласы янына кергән чакта да, иренең шунда ук теге өйдән: «Мәмдүдә, кая олактың?» – дип кычкыруы хатынны сискәнеп сикереп торырга һәм тиз генә чыгып китәргә мәҗбүр итә иде. Әтисе (Габдулланы әлеге озын кешегә «әти» дип дәшәргә өйрәттеләр) әнисеннән дә сирәгрәк, анда да Габдуллага күз дә төшерергә иренеп, ни өчендер сукранып чыгар өчен генә кергәләде.
Ләкин шуңа да карамастан Шәрифә карчыктан соң анасы белән торган бер ел кечкенә Габдулланың күз алдыннан әйләнеп кайтмый торган татлы төш сыман узып китте.
Бу төшеннән айнуы һәм беренче тапкыр хәсрәтнең ачы җимешен татуы болай булды. «Әти» дип аталган кеше, ат җигеп, каядыр читкә чыгып китте. Бер атна чамасы кайдадыр эш беләнме, кунактамы йөреп, әйләнеп кайтты. Ул көнне кич әнисе аның янына кермәде. Теге якта ул ире белән озак кына нидер сөйләште. Әмма тора-бара әнинең тавышы тынды, әтинең торган саен ныграк күкри бара торган тавышы гына калды. Габдулла аларның кайбер сүзләрен генә ишетте:
– Биләмгә чапкансыңдыр әле! Ир-атка йөзеңне ачкансыңдыр! – дип кычкырды «әти» кеше.
– Беркая чыкмадым, беркемне күргәнем булмады, теләсәң, менә китап үбеп ант итәрмен, – дип елау, ялвару тавышы белән җавап бирде әнисе.
Кинәт ниндидер пыяла нәрсәсе төшеп, челпәрәмә килгән тавыш ишетелде. Аның артыннан «гөрс» итеп өстәлме, нәрсәдер ауды. Әнинең:
– Әхмәтшакир, бәгърем, үтерәсең бит! – дигән ачы һәм әрнүле тавышы ишетелде. Аннан ул кинәт тынды. Шуның артыннан ук кара якка башы-күзе тонган «әти» килеп керде һәм әллә каян килгән җитезлек белән комган һәм сөлгене эләктереп алып чыгып китте. Ишекне ачып япкан арада, әнинең авыр-авыр иңрәве ишетелде.
Икенче көнне кара якка күрше хатыннар кереп, сулар кайнатып, әллә нинди чүпрәкләр юып, ыгы-зыгы килеп йөрделәр. Арадан берсе, Габдулланың башыннан сыйпап:
– Бәхетең юк икән, балакай! Энекәшсез калдың, – диде.
Шул көнне күрше агай, кечкенә ак бүзгә төргән нәрсәнедер муенына аскан кабыкка салып, ак өйдән чыгып китте. Аның артыннан «әти» һәм тагы берничә кеше, чыгып, зиратка таба киттеләр. Әби аларны тәрәзәдән карап, озатып калды һәм, тешсез авызлары белән чыш-пыш килеп:
– Илаһи Раббым, бу баланы ахирәт көнендә атасы, анасының шәфәгатьчесе кыл, – диде.
Ул көнне әнисе Габдулла янына тагын кермәде.
Икенче көнне Габдулланың үзен әнисе янына алып керделәр.
Әнисе түр сәкедә зур түшәк өстендә, ияген өскә күтәреп, чалкан ята иде. Ул, Габдуллага таба башын бора алмыйча, күзләрен генә әйләндереп карады. Аннан соң ишарә белән Габдулланы үз янына чакырып алды да кулын аның башына салды. Өзелә-өзелә, зур көч белән ул:
– Бәхил бул, җаным. Сиңа күзем җитмәде… Ана була белмәдем. Рәнҗемә… – диде. Тагын нидер әйтмәкче иде, тамагында нәрсәдер «гыр! гыр!» килеп, тынып калды. Аның авыз читеннән, нәзек кенә юл сызып, кан агып төште.
«Әти» кеше, аның баш очына утырып, ясин чыгарга тотынды. Карт кына бер хатын авыру өстенә иелеп тыңлап торды да, башын күтәреп, аның инде бу дөнья кешесе түгеллеген аңлатты. Ясин тынды. Хатыннар елашырга тотындылар. Мулла да түзмәде, елап җибәрде. Шунда Мәмдүдәнең ахирәт дусты Зөһрә, хәзрәткә карап:
– Хәзрәт, яшеңне әрәм итмә, хатының өчен синнән ахирәттә сорау алганда кирәк булыр, – диде.
Хәзрәт, кинәт урыныннан торып, нидер әйтмәкче булган иде, карт хатын (мулланың анасы булырга кирәк), ишарә ясап, аңа чыгып китәргә кушты.
Икенче көнне Мәмдүдәнең ак бүзгә төрелгән һәм зур кабыкка салынган мәетен бик күп кеше күтәреп капкадан алып чыгып киттеләр.
Габдулла да әбисе белән озатырга баскычка чыкты. Башта аңа йортта бик күп кешенең буталып йөрүе, әнисен кабыкка салып күтәреп алып чыгулары кызык кебек тоелды. Ләкин мәет артыннан зур рус капка ябылып, келәсе шалтырап төшкәч һәм йортта ул әбисе белән ялгыз калгач, аңа кинәт куркыныч булып китте. Ул йөрәгендә нәрсәдер өзелеп киткәндәй авырту сизде: әйтерсең әнисе белән үзен бәйләп торган җеп кинәт өзелде. Ул аны-моны белешмәстән, әбисеннән ычкынып, баскычтан йөгереп төште һәм капкага барып тотынды. Капканы ача алмагач, ул шунда ук җиргә ятты һәм, капка астыннан урамга карап:
– Әнине кая алып киттегез?! – дип кычкырып елап җибәрде.
Гомер буена аның йөрәгенә киселеп калган ачы истәлекләрнең берсе менә шул булды.
Шакир мулла Габдулланы Өчилегә, бабасына кайтарып җибәрде.
Гомеренең бишенче язын Габдулла Өчиледә каршылады. Бу яз ил өстенә коточкыч афәт алып килде.
Габдулланың хәтерендә. Узган ел бу вакытта авыл малайлары, беренче язгы күкрәүне ишетеп, җиргә егылып аунадылар. Габдулла да алар белән бергә ятып аунады. Әй кызык булган иде! Быел күк күкрәүләр ишетелмәде. Берәү дә җиргә ятып аунамады.
Быел инешне төбенә хәтле туңган дип сөйләделәр. Кыш шулкадәр зәһәр килгән иде. «Кояшка эш бар монда», – дип сөйләнде кешеләр. Әмма апрель кояшы эшне кызу тотты. Ике атна эчендә тау-тау карны һәм калын бозлавыкны эретеп, актарып ташлады, аларны ерганакларга һәм парга әйләндереп, теле белән ялап алгандай итте. Җирнең бер катын ашап, икенчесенә тотынган сыман, ул кар астыннан чыккан уҗымнарга озак яшәреп утырырга бирмәде, аларны да көйдерергә тотынды. Кешеләр, әледән-әле күзләрен күккә күтәреп, болыт көттеләр.
Авылның яшь-җилкенчәге, авылдан ярмадыр, тоздыр җыеп, инеш өстенә «яңгыр боткасы» пешерергә чыктылар, яңгыр теләге теләделәр:
Яңгыр, яу, яу, яу,
Кара сарык суярмын,
Ботын сиңа куярмын,
Тәти кашык бирермен,
Майлы ботка бирермен,
Тәти кашык базарда,
Майлы ботка казанда…
Аннан соң боткадан бушаган чиләк һәм савытлар белән, инештән су чумырып, бер-берсе өстенә сибештеләр…
Габдулла өчен бу былтыргыча җиргә ятып аунаудан да кызыграк булды.
Ләкин олы кешеләрнең чырае сүрелгәннән-сүрелә барды. Аларның куллары эшкә бармады. Авылны хәсрәтле тынлык басты.
Габдулла кинәт авырый башлады.
«Менә үлә, менә үлә», – дип көттеләр тирә-ягындагылар. Бабасы Зиннәтулла һәм аның ундүрт яшьлек кызы Саҗидә аны бер дә генә үтерәселәре килмәсә дә, үги әбисе: «Үлсә, урыны оҗмахта булыр, өйдә бер кашык кимер», – генә диде. Үлем-җитемгә йөри торган Мәһдия карчык боларга иртәле-кичле кереп сораша торды:
– Үлмәдеме әле?
Кызуы басылып, аңына кайткан чакларда, Габдулла бу сүзләрне ишетеп, сискәнеп китә һәм, авыруы никадәр көчле, авыр булса да, үзенең әле тере икәнлегенә кинәнеп куя иде.
Бервакыт аның авыруы үзенең иң авыр ноктасына җитте: «Үлә», – дип, төнлә ут алдылар. Бабасы, баш очына утырып, ясин чыга башлады. Баланың сулышы ешайганнан-ешая барды. Күз алмалары ниндидер сыек пәрдә белән капланган хәлдә, ул бер генә нәрсәне күрде: янып торган чыра…
Чыра сүнәргә җыена. Караңгылык, посып торган зур ярканат шикелле, мич артыннан чыга да утка һөҗүм итә.
– Сүнә, сүнә! Сүндермәгез! – дип кычкыра бала, аның иреннәре тартышып кыйшая, авызыннан ак күбекләр чыга…
Шуннан соң ул берни дә хәтерләми… Төшендәме, әллә инде үлгәннән соң теге дөньядамы, ул ишек ачылуын һәм аннан Мәһдия әбинең, тешсез авызлары белән күшәп: «Үлдеме әллә?» – дип соравын ишетә. Аннан соң ул тагын оеп китә.
Шул көе озакмы яткандыр, әмма күзләрен ачканда, тәрәзәгә тыштан җәйге кояшның беренче нурлары карап тора… Габдулланың башына беренче булып: «Ут җиңдеме икән, ярканатмы икән?» – дигән уй килә.
Аннан соң ул үз янында Саҗидә апасын күрә. Саҗидә Габдулланың күңелендә дөньяның бөтен изгелеген үзенә җыйган аеруча бер якты булып яши. Үз анасы булмаган Габдулла өчен аеруча кадерле туганлык җылысын шушы Саҗидә апасы бит инде бу семьяда суытмый саклап килә. Анасы күрмәгән арада, Саҗидә һәрвакыт Габдулла янында була. Ачлыкның аеруча каты көннәрендә ул үзенә дә әз икмәк өлешенең яртысын Габдуллага сындырып бирә. Кичләрен шул Саҗидә апа бит, баш очына утырып, «бәхет кошы» турында тыңлап туймаслык әкиятләр пышылдап сөйли.
Габдулла аңардан, акрын гына һәм аның әйтәсе җавабыннан курка төшеп:
– Апа, мин үлдемме? – дип сорый.
Апасы җавап урынына аның кулларын үзенең кайнар яңагына китереп кыса һәм үксеп елап җибәрә. Габдулла шуннан «үлмәгәнмен икән» дип уйлый.
Ләкин беркөнне тәртип тагы чуалып, үзгәреп китә. Әллә каян бер олаучы килеп чыга. Әби кинәт юашая. Бер дә еламаган бабасы Зиннәтулла елап ала. Үзенең яшен Габдулладан бервакытта да яшермәгән йомшак күңелле Саҗидә кинәт бик җитдиләнеп китә һәм аңа болай ди:
– Туганым, мин дә еламыйм, син дә елама, без синең белән аерылышабыз. Син калага китәсең. Сиңа анда яхшырак булыр, тамагың тук булыр, кайгырма. Дөньялар рәтләнгәч, тагын күрешербез…
Аннан соң олаучы абый аны, чыпталар өстенә утыртып, «кала» дигән җиргә алып китә…
Габдулла чыпталар өстендә оеп утырган җиреннән күзләрен ачып җибәрде. Ат алҗып кына калага кереп килә иде. Габдулла инде күзләрен яңадан йома алмады. Кала үзенең олылыгы һәм сәерлеге белән Габдулланың кечкенә йөрәген каушатып җибәрде. Каланың эченәрәк кергән саен, йортлар ишәя, зурая һәм бер-берсенә ныграк елыша бардылар. Габдулланың баштагы каушавы инде бик нык гаҗәпләнүгә әверелде. Дүрт ат җигелгән ике катлы арба һәм анда аслы-өсле утырган кешеләр Габдулланы бөтенләй шаккатырды. «Әй!» – дип куйды ул, үзе дә сизмәстән, һәм бу олаучы абыйны үзенә борылып карарга мәҗбүр итте. Габдулланың авызын ачкан хәлдә әлеге арбаны күзәтеп утыруын күреп, олаучы абый:
– Ә, моны әйтәсеңме? Күнкә[2] бу… Кешеләр акча түләп, шунда утырып йөриләр… – диде.
– Нигә? – дип сорады, кинәт айнып киткән төсле, Габдулла.
– Нигә булсын?! Кала бит ул, Өчиле түгел. Аның бер очыннан икенче очына хәтле җәяү йөреп кара!.. – дип аңлатты олаучы абый.
Аннан соң алар киң ишекләре ике якка ачылып куелган таш кибетләр яныннан үттеләр. Борынны ярып керә торган тозлы балык исе бу кибетләрдә нәрсә сатылганны аңлатып тора, һәм бу тозлы ис, карта исе кебек үк, эчне, карынны кытыклый, котырта, үрти иде. Базардагы кара яу булып, гөж килеп оча торган чебен көтүен койрыклары белән кугалап, бахбай мәйдан уртасындагы агач кибетләр почмагыннан сулга борылды.
Каланың кешеләре дә Габдулланы бик гаҗәпсендерде. Монда кешеләрнең һәркайсы үзенчә киенгән: бишбилле бишмәтләр, киң озын җиләннәр, кыска-кыска гына җиңле камзуллармы дисең, эшләпәләр, кырпу бүрекләр, әллә нинди үткен кырлы, күзгә төшеп тора торган баш киемнәреме дисең, нәрсә генә юк монда!
Габдулла бу күз күрмәгән, колак ишетмәгән гаҗәп күренешләр белән мавыгып, аларны карап бетереп тә өлгермәде, олаучы абый атны ике катлы таш йортның калайлар белән челтәрләп ясаган купшы капкасы алдына китереп туктатты. Аннан соң үзе, сикереп төшеп, дилбегәне арбаның читенә кыстырды да, Габдуллага арба өстеннән төшмәскә, үзенең чыкканын көтеп утырырга кушып, капкадан кереп китте. Йорт эченнән аның кемнәндер: «Бай өйдәме?» – дип соравы, ишекләрнең ачылып ябылу тавышы ишетелде. Бераздан Габдулла утырган арба турында гына йортның урам тәрәзәсе ачылды, һәм анда аслы-өсле ике иякле, салынкы битле, симезлегеннән күзләре кысылып тора торган бер хатынның йөзе күренде. Ул, үпкәләгән сыман авызын турсайтып, Габдуллага бераз карап торды һәм шалт-шолт итеп тәрәзәне кире япты. Габдуллага аның колагындагы алкасы гына ялтырап күренеп калды.
Бераздан капка ачылды, һәм аннан олаучы абый чыкты. Аның чырае борчулы иде. Нидер уйланган хәлдә башын аска иеп, ул арба янына килде һәм, күзләрен Габдуллага күтәреп:
– Йә, нишлик инде хәзер без синең белән? – диде.
Габдулла монда да, юлдагыча, туктап чәй эчү булырмы дип көткән иде, шуңа күрә олаучы абыйның соравына:
– Чәй эчик, – дип җавап бирде.
– Их, син, энекәш, энекәш, – диде, башын селкеп, олаучы абый, – берни дә белмисең шул син… Синең эш кырган да борган! Ә менә мин хәзер сине кая куйыйм, кемгә тапшырыйм, кире Өчилегә алып кайтыйммы? Алайса, мин ни хаҗәтемә дип монда хәтле өстерәп алып килдем сине?
Габдулла берни аңламады. Олаучы абый арбага менеп утырды һәм, атны борып, килгән юл белән кире китте…
Юл буе сукранып, кемнедер сүгеп барды олаучы абый:
– Ашаганнары эчләренә сыймый нәләтләрнең! Ярылырга торалар, мин сиңайтим! Үзләре кечкенә бер ятимне сыйдыра алмыйлар шунда, дәүләтләрен эт ашагырлары!.. Кем әйтте соң миңа: «Сәлим байлар олан эзлиләр», – дип? Әйттеләр бит. Приказчигы әйтте. Алып килер идеммени мин, кеше ышандырып. Башыма бәла алдым лабаса!
Габдулла, ниһаять, мәсьәләгә төшенә башлады. Олаучы абыйның соңгы сүзен ишетү белән, ул аны кызганып куйды һәм аның хәлен җиңеләйтә төшү нияте белән:
– Абый, минем чәй эчәсем килми, – диде…
Бу сүз олаучының йөрәгенә үтеп керде, ахры, ул, Габдуллага борылып:
– Ничек эчәсең килми, ди, ул? Сөйләмә юкны. Чыпчыктан бирле авызыңа берни капканың юк, эчәсем килми, имеш! Белмиммени мин. Олы кеше булып минем җаным көеп бетә язды… Чәйне эчәбез инде… Печән базарына Мохтар дворына гына барып җитик… – диде һәм, шуның артыннан ук Габдуллага карап, күзен кысып куйды: янәсе, син кайгырма, энекәш!..
Бераздан алар, таш кибетләр рәтен үтеп, чаттагы мәчет яныннан сулга борылдылар һәм мәчеткә каршырак бер зур капкадан эчкә кереп киттеләр.
Печән базарындагы «Мохтар дворы» дигәне менә шушы иде…
Казан ул елны тимер юл салу вакыйгасы белән шау килде.
Губерна һәм шәһәр түрәләре үз араларыннан иң эшлекле һәм сүз сөйли белә торган кеше сыйфатында, Казан шәһәр башлыгы Дьяченконы Петербургка, тимер юл мәсьәләләрен тулысынча хәл итеп кайту өчен, вәкил итеп җибәрделәр.
Сергей Викторович Дьяченко, Югары хокук мәктәбен уңышлы тәмамлап, Петербургның суд органнарында җаваплы урыннар биләгән оста телле оратор иде. Казанны Мәскәүгә тимер юл белән тоташтыру, шуның белән Казан промышленникларына һәм эре җирбиләүчеләргә сәүдә юлы ачу аның хыялы иде. Бу эшне юллап, ул башкалага ничәмә тапкыр килде. Ләкин аның һәр килүе уңышсыз чыкты. Бу килүендә аның Петербургта ике атна буе таптамаган бусагасы калмады: департаментта да, хөкүмәт секретаренда да, сенатта да, Юллар министрлыгында да булды. Патшаның үзенә үтеп керергә тырышты. Эш чыкмады. Әмма ул күңелен төшермәде, яңадан-яңа юллар һәм хәйләләр эзләде. Казаннан Питерга күчеп килгән бер бай хатын белән аның әшнәлеге бар иде. Шул хатынның өендә атна саен була торган кунаклар арасында патшаның хосусый адъютанты генерал Черевинның да булгалавын белеп алды ул. Шундый мәҗлесләрнең берсендә аның белән танышты да. Черевин Казан выставкасы һәм андагы экспонатлар белән кызыксынды. Ул үзе атта йөрүнең ялкынлы һәвәскәре иде, шуңа күрә аны иң кызыксындырган нәрсә – выставкага татар сәүдәгәрләре тарафыннан куелган зиннәтле иярләр булды. Дьяченко телеграмма сукты. Казан выставкасыннан сайлап, ике иң асыл иярне Петербургка җибәрделәр. Шәһәр башлыгы аның берсен Черевинга тәкъдим итте, икенчесен, тагы да асылрагын, Черевин ярдәме белән патшага тапшырды.
Патша, иярне күрү белән, артык тойгыга бирелмәде бирелүен, ләкин үткән ел аның тимер юл һәлакәтеннән исән калуын котлап Казанның йөз итчесе язган хат исенә килеп төште, һәм ул проектка кул куйды.
18 февральдә Казан – Муром тимер юлын сала башлау турында хөкүмәтнең рәсми указы чыкты. Май башында Казанга инженерлар һәм юл төзүчеләр килде. Иделнең теге ягында, Вязовые авылы янында булачак тимер юлның юнәлеше билгеләнеп, тантаналы рәвештә догалар укылып, җир казу эшләре башланды.
О проекте
О подписке