Көнбатыш әдәбият белемендә «Роман с тезисом» – «Тезислы роман» дигән термин бар. Инглизчәсе – novel with a thesis, французчасы – roman a these, немецчасы – Thesenroman. Мондый роман иҗтимагый һәм сәяси мәсьәләләр буенча билгеле бер тезисны алга сөрә, аның каһарманнары, бөтен сюжет борылышлары шул тезисны исбатлау һәм раслау өчен хезмәт итәләр. Моның безгә бик таныш мисаллары бар: әллә нигә бер саташып алган Максим Горькийның «Ана» романы, Николай Островскийның «Корыч ничек чыныкты»сы, Александр Фадеевның «Яшь гвардия»се, «Язгы җилләр» кебек әсәрләр һ. б. «Тезислы пьеса» дигән термин да билгеле («Ике фикер», «Ташкыннар», «Мылтыклы кеше» һ. б.). Фактта социалистик реализм әсәрләре барысы да бердәнбер идеяне пропагандалый торган «тезислы сәнгать» төренә карыйлар дип әйтергә мөмкин. Кыскасы, соцреалистлар, төптән карасаң, иҗатта күптән билгеле булган алым кулланалар, фәкать, Мольерның мещаны шикелле, гомерләре буе проза телендә сөйләшкәннәрен белмиләр генә. Мәшһүр «пролетар язучысы» Максим Горький уйлап чыгарган «социалистик реализм» дигән темага күпме кеше диссертация яклап, гыйльми дәрәҗәләр алынган икән? Ничәмә-ничә ялган галимнәр, асылда, шайтан таягы кебек чүп үләннәр үсеп чыккан һәм урман-чытырманга әйләнгән. Уйлабрак караганда, илаһи сәнгать иясе соцреализм ачкычы белән дә шәп әсәр иҗат итә аладыр, бәлки. Әмма китап киштәсендә янәшәдә башка реализмнарга да урын булсын.

«Инкыйраз», – әлбәттә, тезислы антиутопия. Ә бәлки, бу хакта баш ватасы да түгелдер? Борынгы классификациядә «кәшиф» («откровение») дигән термин бар. Минемчә, пәйгамбәр Гаяз Исхакыйның бу әсәре кәшифнең үзе инде.

«Инкыйраз»ның композициясе төзек түгел, сюжеты ныклап эшләнмәгән, таркау (автор әле әдәби осталык серләрен үзләштереп бетермәгән) диярләр. Мондый әсәр укучыны ялыктыра, һәрхәлдә, ул аның игътибарын тотып тора алмаска тиеш… Ләкин «Инкыйраз» тота һәм җитди укучыны кайта-кайта укырга мәҗбүр итә. Ни өчен дисезме? Эченә салынган мәгънәсе белән тарта ул. Милләт өчен һәм, гомумән, инсаният өчен әрнү-сызлануы белән. Эчкерсезлеге белән. Әлбәттә, дөнья әдәбиятында киләчәк турында язылган әсәрләр байтак, аларның кайберләре, һичшиксез, Исхакый каләменә дә йогынты ясаган. Ләкин Исхакыйның антиутопиясе дә бөтендөнья әдәбиятында үзенә лаек урынны алып тора, ә төрки әдәбиятта ул – әйдәп баручы. Ул мәктәп программаларына кертелергә һәм Көнбатыш галимнәренә дә билгеле булырга тиеш.

Мин алдарак Гаяз Исхакыйны тәмам оныттырдылар дигән идем.

Ләкин тормыш без уйлаганнан, без көткәннән катлаулырак. Кайчак тормышта адәм ышанмаслык хәлләр дә килеп чыккалый. Трагикомедияләр.

Мәрхүм Тәүфикъ Әйди сөйләгән иде. Кайдадыр Урал якларындамы, Себердәме, Архангелда укмы – татар җыелыбрак яши торган бер җирдә – һәвәскәр артистлар әле егерменче гасыр урталарында да Исхакыйның бер пьесасын сәхнәгә куеп маташканнар. Күрәсең, бу караңгы якларда Гаяз Исхакыйның фаҗигасеннән хәбәрдар булмаганнар. Әлбәттә, пьесаны сәхнәләштерү өчен, һәвәскәр артистларга җирле хакимиятләрдән (райкомнан дип исемдә калган) рөхсәт язуы алырга кирәк булган. Биргәннәр болар рөхсәтне, чөнки Гаяз Исхакыйның «фашист агенты Шольц» икәнен Каф тау артындагы урыс райкомы каян белсен? Шулай итеп, СССРның дөм караңгы бер почмагында «ата дошман» Исхакыйның пьесасын карап ләззәт тә алганнар икән!

«Инкыйраз»ның киләчәге турында бер-ике сүз.

Академик Миркасыйм Госманов «Инкыйраз»ның бүгенге әдәби телгә күчермәсен яки күчермәләрен эшләү кирәклеге турында язып чыккан иде. Мин аның фикеренә тулысынча кушылам. Чыннан да, программ ядкяр буларак, «Инкыйраз» безнең өчен, әйтик, русларның «Слово о полку Игореве»лары (Шәйхи Маннур тәрҗемәсендә татарчасы да бар) кебек үк мөһим, ә аның дистәләгән тәрҗемәләре һәм шигъри күчермәләре яши, һәм рус укучысы, гадәттә, төп информацияне шулардан ала. Бу эшкә бездә дә шагыйрьләр тотынса әйбәт булыр иде, чөнки «Инкыйраз» текстындагы «томанлы» урыннарны һәм патша цензурасы ясаган бушлыкларны шагыйрь үзенең интуициясе ярдәмендә тутыра ала.

Ихтимал, «Инкыйраз»ның берничә версиясен (чәчмә, шигъри, балалар өчен версияләр, адаптацияләнгән текстлар) эшләтеп булыр иде.

Бер русча гәзиттә Р.Батулланың сызланып язган «Почему исчезают татары?» дигән сүзләрен укыгач, мөлаем гына бер рус карчыгының: «Горе-то какое!» дип ычкындырганын хәтерлим. «Кысыр хәсрәт» димәкче инде. Шуңа күрә мин гәзит мәкаләләренә мондый спекулятив исемнәр бирмәү яклы. Дусың көенмәсен, урысың сөенмәсен. Йөгенмә! Шигыйларның гашүрә көнендә күкрәкләрен таш белән төеп җәрәхәтләүче актёрлары (синкзаннар) кебек кылану да килешми. Без – сөнниләр, һәм бездә шәхсәй-вәхсәйлеккә урын юк.

Әлеге мәкаләсендә Р.Батулла «су күршеләребез» чувашларның берсе өстеннән берсе донос-әләк язмауларын, чит телләрдә чуваш поэзиясе антологиясе чыгаруларын, гомуми чуваш тарихы өстендә эшләүләрен, музыка өлкәсендә халыкара аренага чыгуларын мактап телгә ала. Белмим, бу очракта чуваш тавыгы күркә булып кына күренмиме икән? Безнең дә тарихчыларыбыз тик ятмыйлар, ә тарихыбызны «гомумиләштерә» башласаңмы?! Чит илдә эшләүче мәшһүр композиторларыбыз Софья Гобәйдуллина һәм Мәсгудә Шәмсетдиноваларны, татар поэзиясен инглиз телендә яңгыраткан Равил Бохараевны, балет остасы Рудольф Нуриевны, атаклы физигыбыз Роальд Сәгъдиевне онытмыйк… Аннары бөтен Рәсәйне колачлаган һәм кимендә ун миллион кешелек ихтыяри-мәҗбүри сексотлар ятьмәсеннән чуваш кавеме генә хали булмагандыр. Бу нисбәттән чуваш психологиясе татарныкыннан да, русларныкыннан һәм, әйтик, башкортныкыннан да аерылмый кебек. Ә менә иман мәсьәләсендәге ныклыгыбыз ягыннан без чувашлар каршында мактана да алабыздыр әле.

Р. Батулла яза: «Тиздән чуваш халкы милләт булып әвереләчәк: чуваш яңарышы дәверенең якынлашып килүе ишетелә инде. Ә татарлар ярык тагарак янында утырып калырлар». Гипербола инде бусы. Чуваш яңарганда, без дә тик ятмабыз, бирган булса. Аннары мәкаләнең авторы чувашның инде күптән милләт булып җитешкәнлеген онытып җибәрә. Русча язылган мәкаләне укый калсалар, чуваш дуслар рәнҗер бит бу сүзләргә. Чөнки мактау урынына түбәнсетү килеп чыккан.

Татар ялган пәйгамбәрләргә һәм потларга табынмасын. Урам исемнәренә генә карагыз. Бауман, Куйбышев, Фрунзе, Дзержинский, Сакко һәм Ванцетти урамнары… Ә «Латыш укчылары» урамы? Ташкентта яисә Алматыда азатлык сөюче «басмачылар»ны бастырып йөргән татар бригадасы укчылары исеме белән аталган урамны күз алдына да китереп булмый. Анда татарны шуның өчен күралмыйлар. Ә без 1918 елның август-сентябрь айларында Татарстанда башкарган золым эшләре өчен Казан урамына «Латыш укчылары» исемен бирәбез. Хәтерсезләр без!

Моннан байтак еллар элек, Татарстан идарәчеләре Үзбәкстанда татар культурасы декадасы үткәрү турында сүз кузгаткач, Үзбәкстан ССР җитәкчеләре борыннарын гына җыерганнар: «Татарлар автономияле республика гына, ә безнең дәрәҗәбез зуррак, бик телиләр икән, декадаларын Үзбәкстан составындагы Каракалпак АССР да, Нукус шәһәрендә үткәрсеннәр», – дигәннәр болар. Нишләмәк кирәк, юлга чыгарга әзерләгән җигүле арбабызны тугарып тормадык, киттек Нукус шәһәренә… Югыйсә ул вакытларда Ташкентның үзендә генә дә күп санлы татар диаспорасы яши, һәм алар безне куанып каршы алачаклар иде. 20 нче елларда Урта Азиядә милли азатлык хәрәкәтен бастыруда катнашуыбызны җирле халык беркайчан да онытмас, ахры…

Казан шәһәрендә Ульянов-Ленинга куелган һәйкәлләр ничәү? Ә бит Казан – Владимир Ульянов гомере буе өнәмәгән өч шәһәрнең берсе (Надежда Крупская сүзләренә караганда, калган икесе – Париж белән Тифлис).

Без бүген криминаллашкан һәм мафияләшкән җәмгыятьтә яшибез. Һәм бу җәмгыять кайсыдыр бер пычрак авызлы пенсионер-коммунист әйткән «дерьмократ» Гайдарлар тудырган нәрсә түгел, алар, шәхсән Егор Тимурович Гайдар үзе дә, җәмгыятебезне мондый афәттән йолып калырга тырыштылар. Бу чорның төп сәбәпләрен һәм аның яралгыларын 70 ел буена коммунистлар хакимлек иткән дәвердән эзләргә кирәк. Әгәр Гайдар безнең буынны череп таркалудан саклап кала алмаган икән, моңа да әлеге дә баягы коммунистлар һәм без Думага сайлап куйган «акыллыбашлар» гаепле. Нәкъ менә алар Гайдарларның кул-аякларын бәйләп ташладылар… Димәк, кордашлар, гаеп безнең үзебездә. Әгәр без, демократларга каршы тавыш биреп, гайдарчыларны Думага кертми калдырганбыз икән, чыннан да, башка кем гаепле булсын? Ельцин, ашыга-кабалана үзенә варис эзләп аптырагач, көч министрлыкларына мөрәҗәгать иткән икән, димәк, дим мин, шулай кирәк булган, димәк, кичәге коммунистларны һәм бүгенге җинаятьчеләрне авызлыклау өчен, бүтән чара калмаган. Демократиянең кулы йомшак булса да, кесәсендә ул «керпе бияләй» тотарга тиеш, чөнки кирәге чыга!

90 нчы еллар башында илгә Ельцин ишеләр түгел, чех Гавел кебекләр кирәк булган. Ә без андыйларны адәми затка ярлыланган хәерче Рәсәйдә каян табыйк? Бар идеме соң алар? Бар иде, бар! Аларның исемнәре беренче демократик сайлау вакытында да күренде, тик «кара сайлаучы» чын интеллигентларны санга сукмады, гаделлек өлгесе булырлык Гайдар исемен пычракка салып таптадылыр, Собчак һәм Галина Старовойтоваларның башларын ашадылар… Менә хәзер интексен инде гавам. Ихтимал, шушы интегүләр аша гына акылга утырырбыздыр.

Әйләнә-тирә мохитнең чисталыгы да инкыйразга турыдан-туры бәйләнгән.

СССР җитәкчеләре бөтен илне чүплек башына әйләндерделәр. Радиоактив матдәләрнең кайларга күмелгәнен хәзер белеп тә бетермиләр инде. Бер кеше гомере эчендә Арал диңгезен, Кара-Бугаз Голны харап иттек, Каспийны агулыйбыз, Кара диңгезне, Балтыйк диңгезен, Баренц диңгезен, Яңа Җирне, Ерак Көнчыгыш ярларын… Иң начары шул: бөтенесе яшерен рәвештә эшләнә. «Чирен яшергән – үлгән» дигән сүз дә бар югыйсә. Менә кайда ул һәлакәт, менә кайда ул инкыйраз. Совет тоталитаризмы тагын илле ел яшәгән булса, бөтен илне Урта Азия халкы «Барса килмәс» дип атый торган үле чүлгә әйләндереп бетергән булыр иде.

Менә хәзер Татарстанда атом электр станциясе төзелеше кабат яңартылды. Казанга Америкадан җәмәгате белән кунакка кайткан могтәбәр Роальд Сәгъдиев тә «атом электр станциясенә альтернатива юк» дигән катгый фикерен әйтте. Ул безгә куркынычсызлык техникасыннан тайпылмаска гына киңәш итә… «Их, туган… – диясе килә аңа. – Их, туган… Рәсәйдә ана күкрәге дә куркынычсыз түгел бит хәзер, күкрәк сөте дә… Җир-ана рәнҗи шикелле безгә…»

Чыннан да, гөнаһларыбыз зур шул.

Байтак вакытлар исеме телдән төшеп торган һәм, имештер, ватанын саткан Муса Җәлил исеменең әдәбиятыбызга яңадан кайткан вакытлары искә төшә. Аннары аңа герой-шагыйрь исеме бирелде, һәм бу хәл барыбыз өчен дә куанычлы булды. Аның «Моабит дәфтәре» чын шигърияткә ия иде.

Аннары Галимҗан Ибраһимов, Туфан, Тинчурин, Бурнашлардан һәм тагын дистәләрчә күренекле әдипләребездән «халык дошманы» дигән кушамат алып ташланды, бөтен Рәсәй күләмендә, җәмәгатьчелек белән бергә, әдәбият һәм сәнгать бер катка иркен сулап җибәрде.

Гаяз Исхакый иҗатын өйрәнеп, әдипнең исемен ватанга кайтару буенча башлап йөргән кеше Ибраһим Нуруллин иде. Аңа әлеге антиисхакыйчыларга каршы көрәшү җиңел булмады. Шуңа күрә ул хакыйкатьне белсә дә, кайбер нәрсәләр турында ачыласы итмәде шикелле. Вакыты җитмәгән иде әле…

Аяз Гыйләҗевнең Ибраһим Нуруллинга мөнәсәбәте тискәрерәк булганын беләбез. Хәзер мәгълүм булганча: «Ә сез үзегезнең яңа романыгызда Ибраһим Нуруллинның Гаяз Исхакый иҗатына карата булган мөнәсәбәте турында әйтәсез. Һәм аны бу Нуруллин эше түгел, бу яшь буыннар эше дип әйтәсез. Моңа аңлатма кирәк сыман», – дигән сорауга ул болай дип җавап биргән:

– Аңлатам. Мәктәп программалары белән тәрбияләнгән менә шушы буын укытучылары алар, нигездә, Ибраһим Нуруллин һәм аның яраннарының шәкерте бит! Ибраһим Нуруллин Гаяз Исхакыйның бөек иҗатын марксизм-ленинизм кысасына сыйдырып аңлатырга тырыша. Аның төп хатасы шунда: ул болай ди: «Менә Гаяз Исхакыйның революциягә кадәрге иҗаты – безнең өчен кызыклы иҗат, ә аннан соңгы иҗатын иләктән иләргә кирәк». Бу бит – ахмаклыкның соңгы чиге.

Аннан соң Аяз Гыйләҗев болай дип өсти: «Имеш, революциягә кадәр Гаяз Исхакый бер булган, революциядән соң Гаяз Исхакый икенче булган. Ә кеше буларак, гражданин буларак, Гаяз Исхакыйның революциядән соңгы иҗаты аерата зур бәягә, зур хакыйкый дәрәҗәгә ия. Ул чор хакында Исхакый кебек дөрес сүзне әйтә алган кеше юк».

Болар бәхәссез.

Инкыйразга каршы көрәштә безгә тагы ниләр кирәк, ниләр, кемнәр җитми безгә?

«Халыкчанлык» дия-дия без бөтен әдәбият һәм сәнгатебезне «кара халыкчан»га әйләндереп бетерә яздык. Менә бүген безгә рухи аристократизм һәм интеллигентлык дигән нәрсәләр җитми.

Рус философы Н.Бердяев «Тигезсезлек философиясе» (М., 1990) дигән китабында аристократия турында түбәндәге фикерләрен әйтә.

«Гений һәм талант рухи аристократия исәбенә керәләр, чөнки даһилык һәм талант аларга бушка килгән, көч-хезмәт куеп алынмаган, – дип яза Н.Бердяев. – Хезмәт куймыйча гына, шәхси тырышлыктан һәм шәхси казаныштан башка гына аристократ булырга мөмкин… «Аристократия» – башка бер җирдән дә алынмаган үз хасиятләренә ия онтологик нигезле токым ул. Аристократия Алла тарафыннан яратылган, һәм сыйфатларын ул Алладан ала. Аристократизмда илаһи гаделсезлек, илаһи каприз һәм наянлык бар, ә алардан башка космик тормыш, галәмнең матурлыгы булырга да мөмкин түгел… Һәртөрле үпкә-нөктә психологиясе, һәртөрле дәгъва-претензияләр психологиясе аристократизмга ят, болар – кара халык психологиясе».

Янә:

«Чын аристократия башкаларга, адәмгә һәм дөньяга хезмәт итә ала, чөнки ул үз-үзен данлыклау белән мәшгуль түгел, ул баштан ук җитәрлек кадәр югары тора, ул үзен корбанга китерә… Аристократик башлангычның мәңгелек кыйммәте дә шунда. Кешелек җәмгыятендә үз-үзләрен данлыклауны кирәксенмәгән, мондый данлыклауга бәйле түбән хасиятләрдән азат кешеләр булырга тиеш. …Тумыштан ук хокуклары булган кешеләр кирәк, хокуклар алу өчен, көрәш атмосферасыннан азат булган адәми җаннар кирәк. Хокукларын хезмәттә һәм көрәштә генә яулап алган һәм тормышта дәрәҗәгә ирешкән бәндәләр ачы кичерешләрдән, рәнҗүләрдән һәм еш кына үчәшлектән хали түгелләр… Плебейларның һәммәсе аристократлыкка эләгергә тели. Плебейлык рухы – аристократиядән көнләү һәм аны күрәлмәү рухы ул. Бу мәгънәдә алганда, гап-гади халык кешесе дә плебей булмаска мөмкин».

Һәрбер интеллигент рухи аристократ булмаса да, рухи аристократ – һәрчак интеллигент. Мондый интеллигентны тану кыен түгел. «Интеллигент – көч куллануны инкяр итүче шәхес ул», – дигән иде академик Андрей Сахаров.

Ә менә бер могтәбәр татар язучысының: «Интеллигент – җыбыткы шәхес ул», – дигәнен хәтерлим. Дөрес, шушы ук фикерне шактый ук шакшы формада Владимир Ульянов-Ленин элегрәк әйткән булган инде. 1919 елның 15 сентябрендә Максим Горькийга язган хатында ул интеллигенцияне «милләтнең мие түгел, бәлки «тизәге» дип атаудан да чирканмый (оригиналда – «говно»). Бәхетсезлегебезгә каршы, соңгы елларда аның фикердәшләре бездә күбәйде генә, чөнки без тупас көч культына табынабыз, аны һәм фәкать аны гына, Блез Паскаль әйтмешли, чын хакыйкать дип саныйбыз…

ХХI гасырда без затлы интеллигентларга, рухи аристократларга аеруча мохтаҗ. Торгынлыктан һәм примитивлыктан безне шулар чыгарса гына чыгарыр. Сәнәктән көрәк булганнардан – итекче булып туган Джугашвили белән Кагановичлардан, цирк шамакае Сәхипгәрәевләрдән, дивана Демьян Бедныйлардан Алла сакласын!

Әйе, Тукаебыз «аристократ-сорыкортлар»ны күралмаган. Ләкин бит ул рухи аристократларны күздә тотмый, аның бу сүзләре капкорсак байларга гына кагыла. Асылда, Тукай үзе үк – аристократ, рухи аристократ. Без менә шуны аңларга тиешбез. Тукайның «Хиссияте миллия» исемле мәкаләсеннән бер өзек китермичә кала алмыйм: «Милләт образованный кешеләргә һәм халык файдасын һәртөрле үзенең шәхси мәнафигыннан вә корсак файдаларыннан өстә тота торган, милләт файдасын күз өстендәге кашы дәрәҗәсендә гаҗиз тота торган милләт арысланнарына мохтаҗ».

Кыскасы, милләткә рухи аристократия кирәк, чөнки коммунистлар патшалык иткән 70 ел эчендә аристократларны берәм-берәм дә, массакүләм дә кырып бетерделәр. Исән калганнары да, әйтергә яраса, «ирек»кә асыл сыйфатларын җуйган хәлдә, гарипләнеп чыкты. Тукай, Фатих Әмирхан, Гаяз Исхакый, Садри Максуди, Ризаэтдин Фәхретдин кебек чын рух аристократларына алмашка килгән номенклатур кызыл профессура оныкларыннан арыну кирәк. Җыеп кына әйткәндә, милләтебезне җитәкләргә могтәбәр ирәннәр кирәк, мужиклар кирәкмәс.

Әдәбиятны күзәтеп барган укучыбыз белә булыр, эреле-ваклы рус идеологлары бүген: «Безгә яңа «русская идея» кирәк!» – дип зарланырга яраталар. Минемчә, иң әүвәле аларга мең ел буена аңнарын томалап килгән бер идеядән баш тартырга кирәк, ул да булса – «Владей миром» идеясе, дөньяны яулап алу идеясе. Ә рус сәясәтенә хас «се моё, а то моё же» дигән принцип та шул идеядән килеп туган нәрсә бит. Шуның аркасында руслар үзләрен, испаннар әйтмешли, «бакчачы эте кебек» тоталар. Алманы да ашамыйча черетәләр, башкаларга да авыз итәргә ирек бирмиләр. Әлбәттә, әлеге испан әйтеме рус телендә дорфарак яңгырый: «Как собака на сене», ягъни «Эт печән ашамас, сарыкка ирек бирмәс» була инде. Арулану, пакьләнү идеясе, тәүбә итү кирәк бу, чыннан да, олы милләткә тәүбә итү! Бөек рус халкын шул гына яңарышка китерсә китерә ала. Тукайга каршы килеп булса да, шуны әйтергә батырчылык итәм: бу дөньяда тәнгә мунча булса, җанга тәүбә бар.

Ә без русларның ялгышын кабатламаска, башка халыкларны ихтирам итәргә тиешбез.

Дәүләтләр, халыклар, милләтләр тарихына бүгенге караш Исхакый заманыннан үзгә дияргә мөмкин. Хәер, бу карашларның да озын тарихы бар.

Ибне Халдун «Әл-Мокаддимә» («Кереш») дигән хезмәтендә, тарихка карата структур анализ ысулын кулланып, мәдәниятләр тәгълиматын бәян итә.

Аның фикеренчә, тарих милләтләрнең туу, аларның куәткә ирешү, әкренләп зәгыйфьләнү һәм түбән төшү чорлары кабатлана торган цикллардан гыйбарәт. Ибне Халдунча, шәһәр – мәдәни җәмгыятьнең нигезе. Шәһәр кешесе нәзәкатлерәк һәм ачыграк булганга, ул сугышырга яратмый һәм шул ягы белән бәдәвиләрдән көчсезрәк. Туганлык җепләре белән бәйләнгән бәдәви кабиләләр шәһәрне бик җиңел буйсындырганнар, ләкин, дүрт буын алмашынуга, шәһәр боларны да «боза», һәм алар үзләре яңа буын бәдәвиләрдән җиңеләләр.

Тарихта цикллы кабатланулар турындагы фикере белән Ибне Халдун ХХ гасырның күренекле тарихчысы Лев Гумилёвның теориясен дә хәтерләтә.

Тарихтагы цикллар турындагы концепция, милләтләрнең тууы, куәткә ирешүе, әкренләп артка китүе, түбән тәгәрәве, аннары яңарыш кичерүе турындагы фикер Библиядән үк килә. ХVII–ХVIII гасырларда яшәгән итальян тарих философы Вико Джамбатиста да халыкның балалык чоры каһарманнар чоры – яшьлек белән алмашына, аңа алмашка җитлегү чоры – гуманитар (кешелек) дәвере килә дип күрсәтә. Аның идеяләре Н. Данилевский, К. Леонтьев, О. Шпенглер һәм мәгълүм дәрәҗәдә А.Тойнби фикерләренә якын. «Империяне кулга төшергәннән соң, – дип яза Ибне Халдун, – җиһангирлар үз-үзләрен алҗытуга биреләләр… Алар гөлбакчалары һәм фонтаннары булган сарайларга хуҗа булып, …Аллаһның әмер биргәнен (көтеп яталар)… Иртәме-соңмы, империяләргә картлык килеп җитә, алар да кешеләр кебек үк үсәләр, җитлегәләр, ә аннары түбән тәгәри башлыйлар». Шунысы кызык: ХIХ гасырда аның бу фикерен Казан математигы Н. Лобачевский сүзгә-сүз диярлек кабатлый.

Ибне Халдун яһүдиләрне Җир йөзендәге иң затлы кавемнәрдән саный, чөнки Ибраһимнан алып Мусага кадәр барлык пәйгамбәрләр дә яһүдиләрнең ата-бабаларыннан чыкканнар, ди ул. «Хәзерге еврейләрнең мәкерлелеге һәм каты күңеллелеге – аларның илдән куылуы, башкаларга буйсынуы һәм тормыш итү рәвешләре нәтиҗәсе», – дип яза Ибне Халдун. Аның фикеренчә, бу милләт инде бер тапкыр яңарыш кичергән, шушы нәрсә аларның тарихны ничек күзаллавын билгели һәм киләчәккә перспективалар ача.