Без тикшерә торган мәкаләдә «чыраг»ка бирелгән аңлатма да камиллектән ерак. Иң элек шул күзгә ташлана. Мәкаләнең авторы: «Урта гасырлардан да алда хан сарайларында, шаһин-шаһ йортларында, 5 әр мең кеше сыешлы мәчетләрдә чыраглар яндырылган, кәрәчин, зәйтүн мае, таза дегет чырагка сала торган сыек ягулык хезмәтен үтәгән», – дип яза. Тәүге мәчетләр урта гасырларда гына барлыкка килгән бит. Аннары керосин дигән сыек ягулык нефтьне корылай куу юлы белән табыла, атамасы инглиз теленнән, рус язма телендә беренче тапкыр 1864 елда гына теркәлгән. Шунысы кызык: баштарак бу сүзне руста «керасин» дип язганнар, ә аның инглизчә формасы Р. Батулла мәкаләсендәге әйтелешкә, чыннан да, бик якын: «керәсин». Бу сүз, нигездә, сонгый сүз булып, грек һәм латин телләрендә балавызны белдерүче сүзгә барып тоташа.

«Дегет» сүзе дә чагыштырмача яшь әле, аны 1618–1619 елларда Россиядә булып киткән инглиз диңгезчесе Ричард Джемс үзенең язмаларында телгә ала.

Шулай булгач, урта гасырларга кадәр чырагларга «керәчин» дә, таза дегет тә сала алмаганнар, чөнки алар әле булмаган, сүзе дә булмаган…

Рабит Батулланың «мур» сүзенә бәйле «фикри гыймран»нары һәм үзенә бертөрле «этимологик сәяхәте» шактый ук кызыклы, шул ук вакытта гыйбрәтле дә. Аннан без файдалы нәрсәләр дә таба алабыз.

«Мур – үлем дигән сүз, – дип яза автор. – Яфраклары корыган, эче черек агачка «муртайган» диләр. Шул муртайган агачны (гадәттә, юкә агачын) кисеп, черектән арындырып, куышын тазарталар. Кисеп алынган, тазартылган әнә шул юкә «сөян»гә әверелә. Сөяннән бабаларыбыз умарта, тәпән, ялгаш, тагарак, чапчак, бишек, көймә-каек, табак, кашык ясаган. Мурт агачтан ясалган беренче умартага бабаларыбыз, табигый ки, морт-мурт тамырын алып «умарта» дигән».

Батулладан аермалы буларак, үз казаныбызда гына кайнамыйча, башка телләргә дә игътибар юнәлтик әле.

«Умарта» сүзе башкортта да үзгәрешсез яңгырый. Охшаш сүз чуваш диалектында, удмурт, мари, каракалпак, уйгур телләрендә дә бар икән. Р. Әхмәтьянов бу сүзнең аларга татарчадан кергән булуы мөмкин дигән фикердә. Әмма мари кебек урман халыкларының чолыкчылык шөгылен безнең бабаларбыздан «откан» булуы «ике сарылы», ягъни шикле. Агачтан төрле нәрсәләр ясауга килгәндә, мари осталары бүген дә дан тота.

Р. Әхмәтьянов кавказ телләрендәге мартан – «умарта»; «кәрзин» сүзләрен борынгы ирани мәрдан – «халык» сүзе белән дә бәйләргә мөмкинлек бирә дигән фикерне әйтә.

Рус теленә мөрәҗәгать итсәк, бу мәсьәләне шактый ачыклый алырбыз.

Вл. Даль сүзлеген ачыйк. Рус телендәге «борть» (диалектта «бортя») сүзе безнең «умарта» сүзенә тәңгәл. «Борть – бал кортлары ияләшкән эче куыш агач, куыш агач төбе», – дип яза Вл.Даль. Чолыкчылар, үсеп утырган агачларда махсус куыш ясап, кыргый бал кортларын ияләштерә торган булганнар. Сүзлек авторы ясалма чолыкны тәфсилләп сурәтли, аның бик кызыклы детальләрен атап күрсәтә (татар телендә андый атамалар юк). Кайчагында чолыкчылар агачка кәрзин итеп үргән умартаны элеп куя торган булганнар.

Шул рәвешле, «умарта» сүзе Евразиядә киң таралган икән. Әгәр аның ирани тел белән багланышы хак булса, төп чыганакны шул телдән эзлисе була дигән сүз.

Болары шулай, ләкин бу фактлар гына безгә «умарта» сүзен «үлем» мәгънәсендәге «мур/мор» сүзе белән бәйләргә нигез була алмыйлар.

Рабит Батулла безне «әкияттәге серле йомгакны тәгәрәтеп җибәреп, җеп очын тоткан хәлдә, «мурт» сүзенең артыннан йөгерергә» чакыра. Йөгердек. Бу этимологик сәяхәттә без «мәрт» дигән сүзне очратабыз («мәрткә китү» – летаргия). Аннары бер рус авылында чебеннәрне агулап – «морить» итеп йөргән хатынны күрәбез. Әһә, монда да әлеге дә баягы «мор» тамыры бит! Русның «умора» сүзендә дә шул ук үлем күзгә чалына… Бара торгач, юл буенда үлеп яткан бер эткә тап булдык. Эт янында икенче бер хатын: «Умер, умер мой ненаглядный», – дип илаулый. Аңа фаҗига, ә без таныш сүзебез «мур»ның «умер» сүзенә барып хуҗа булганына сөенеп алдык (бу гайре табигый сүзләр мәкалә авторыныкы). Шуннан соң без «мародёр, морг» сүзләрен очраттык…

Ни гаҗәп: Европага («евро» дигән акча йөри торган «Аурупага») барып чыккач, «сүз капчыгыбыз» тула язды: сальто-мортале, мораторий, морфий – бу сүзләрдә дә «мор» тамыры катнаша. (Автор тагы «моралист» сүзен дә капчыкка салмакчы иде дә, анысын без кабул итмәдек, чөнки мораль – әхлак дигән сүз, үтерүгә каршы төшенчә һәм, сүз буларак, ул бөтенләй башка тамырдан.)

Ниһаять, без дөнья гизеп, Шәрыкка әйләнеп кайттык.

Рабит Батулла яза: «Мантыйкый фикер йөрткәндә, эш болай тора. Бу сүз әфган, түрк телләрендә моннан мең еллардан әүвәл кулланыла башлаган. Әллә кайдагы инглизләр, французларны әфганга яисә татарларның Аурупага килеп, әҗәткә «мур» сүзен алып китүләре шикле. Ул вакытларда Аурупа белән Дала Азиясенә урыс теле арадашчы була алмаган. Чөнки мең ел элек урыс теле йөрештә түгел әле. Тәңкәнең икенче ягын әйләндереп баксак, Дала Азиясендәге түрк теле иң башта фәкыйрь урыс телен баеткан. Бөек Дала халыклары Византия, Ватикан, Рим белән тыгыз элемтәдә булып, алар үзләренең кайбер йолаларын (Сабан туе Олимпия уеннарына нигез булган) һәм сүзләрен, атамаларын калдырган».

Беләсезме, төптәнрәк уйлап карасак, авторның фикер сөрешендә өзекләр, дәлилсезлекләр бар, шуңа күрә ул ясаган нәтиҗә белән килешеп булмый.

Беренчедән, борынгы төрки телдә «мор» сүзе булганмы? Дәлиле кайда?

Икенчедән, ничек инде ул «мең ел элек урыс теле йөрештә түгел әле»? «Повесть временных лет»ны кая куясыз? ХII гасырның беренче унъеллыгында төзелгән булса да, бу җыентык үзенә кадәр күп элек булган вакыйгаларны теркәүдән башлана, һәрхәлдә, моннан мең еллар элек борынгы рус теле «йөрештә» булган инде. Безнең бабаларыбыз, Идел буе болгарлары, Киевка илчеләр җибәреп, русларны ислам динен кабул итәргә өндәгәннәр (Х гасыр). Бу да – билгеле факт.

Өченчедән, инглиз белән французлар, әфган җирләренә килеп, тел өйрәнеп китмәгән дә булсын, ди. Аның каравы Көнбатыш Европа халкының күбесе, шулай ук борынгы руслар да һинд-европа чыгышлы булганга, үзәк Шәрык телләрендәге уртак сүзләр, шул исәптән әфган, фарсы элементлары да алар өчен ят түгел. Ә менә татар теленә бу элементлар соңрак кергәнгә охшый.

Дала халыкларының Рим, Византия һәм Ватикан белән тыгыз элемтә тотулары, – һәрхәлдә, бәхәсле нәрсә.

Янә китереп, «Сабан туе Олимпия уеннарына нигез булган» дип әйтергә нигез юк, күчмә халык булган борынгы төркиләр ул заманнарда әле сука-сабанны белмәгәннәр. Борынгы греклар исә Мисыр белән элемтәдә булганнар, менә шул Мисырда үткәрелә торган халык уеннары арасында безнең Сабантуйлардагыга охшаш уеннар һәм ярышлар да булуы турында мәрхүм Нурихан Фәттах та язып калдырган иде. Күрәсең, олимпиадалардагы спорт ярышларының аерым төрләре «пирамидалар иле»ннән килеп кергәндер…

Әйе, рус теле күрше халыкларның бик күп сүзләрен үзләштергән һәм бу процесс еш кына ул халыкларның рус мигъдәсендә йотылуы белән бергә барган. Тик шуны да әйтергә кирәк: борынгы рус теле ул заманнарда да «фәкыйрь» булмаган, ә телләрендә синонимнарның муллыгы әнә шул ассимиляция процессы белән дә аңлатыла. Рус мигъдәсендә йотылган телләр бихисап.

Сәфәребез безгә ниләр бирде соң? Иң мөһиме шул булды: «мор» сүзенең башлангычы татарда түгел, бәлки Үзәк Азия тирәләрендә икән. Ә «муртаю», «умарта» сүзләре «мор» сүзенә кардәш түгел икән.

Автор укучыга шактый күләмдә объектив мәгълүмат та бирде – монысы өчен рәхмәтле укучылар табылыр дип уйлыйм.

Рабит Батулла «кызганычка каршы» («бәхеткә каршы», «бәхетсезлеккә каршы») кебек гыйбарәләргә аяк терәп каршы тора. «Ана теле» мәкаләсендә ул, бик үк урынлы булмаса да, тагын бер кат: «Кызганычка күрә – к сожалению. Кызганычка каршы түгел», – дип, «ассызыклап» әйтүне кирәк тапкан.

Рабит Батуллага Габдулла хәзрәтләре Тукайның «Моның әҗәле җитмәгәнгә каршы, ау иске икән: күп тартыла торгач, ауны өзде дә котылды» дигән җөмләсе билгесез калган, күрәсең. Бу классик мисал «каршы» сүзенең «күрә», «сәбәпле» мәгънәсендә әллә кайчаннан бирле кулланылуын ап-ачык итеп сурәтли, ягъни бүгенге татар телендә «бәхеткә каршы», «бәхетсезлеккә каршы» яки «үкенечкә каршы» диюнең саллы әдәби үрнәкләре бар икән. «Кызганычка каршы» сүзенә карата да шушыларны ук әйтә алабыз – ул да татар теле традицияләренә һәм калыпларына хилафлык түгел. Бу сүзләр «Татарча-русча фразеологик сүзлек»кә дә кергән, хәтта тәәсефкә каршы дигән сүзгә хәтле бар (2001), ә андагы фразеологик берәмлекләр бармактан суырып алынмаган, түшәмнән дә түгел, һәммәсе басма чыганаклардан, абруйлы, бик абруйлы текстлардан чүпләп алынганнар.

Татар гынамыни, башкорт та «кызганычка каршы», «бәхеткә каршы», «үкенечкә каршы» гыйбарәләрен әдәби норма дип саный (сүзлекләрен карагыз).

«Күрә» сүзенең исә «караганда», «карап» мәгънәсе өстенлек итә (күрү – карау?).

Ярар, ваксынмыйк. «Кызганычка күрә» вариантына мөкиббән киткәннәр үзләре теләгәнчә яза бирсен диик тә, алга таба барыйк әле.

Мәкаләсендә Р.Батулла «Борынгы телебездә дә, бүгенгесендә дә сүз табылмаса, Ана телебез кагыйдәләренә нигезләп яңа сүзләр, ясалма сүзләр уйлап табарга кирәк» дигән билгеле принципны алга сөрә һәм моңа күп санлы мисаллар китерә, укучы игътибарына үзе уйлап чыгарган «өр-яңа» атамалар исемлеген тәкъдим итә…

Ул сүзләрне атап күрсәтсәк, авторның позициясе, уңышлары һәм уңышсызлыклары ныграк ачылыр дип уйлыйм.

Р.Батулла тәкъдимен «витамин – сихәтин, руль – бормач, отвёртка – боргыч, компьютер – тамгасар, сленг – сләң, велосипед – сәпит, мотоцикл – матай» сүзләреннән башлый. Монда «боргыч» сүзе яңа түгел, урыны белән ул электән үк кулланылгалый иде, тик практикада барыбер рус сүзе йөрүе дә хак. «Сәпит» белән «матай» – болары гади сөйләмнең классик үрнәкләре инде. Автор бу термин булып җитлекмәгән сүзләрне «уңай мисал» булып торалар дип мактап та җибәрә. Сарман якларында велосипедны «мөсәппиха» дип, ә мотоциклны «мәтәлчек» дип тә йөртә торганнар иде. Алар, – әлбәттә, көлдерү максаты белән әйтелгән «йомры» сүзләр, юмор. Башкорт якларында бер кеше утырып йөри торган мотоциклны кәҗәматай диләр, диалектларында «матай, матат һәм матасай» терминнары да бар икән. Күбәүләр үрнәк итеп ала торган төрек телендә дә, ни өчендер, «мотосикл» сүзе үзе төп атама булып калган. Велосипед аларда – бисиклет.

«Ана теле» мәкаләсенең авторы «үзе уйлап тапкан, үзе ясаган байтак кына сүзләр»нең аеруча күзгә ташлана торганнарын китерәбез (автор язылышы сакланды; исемлектә квадрат җәя эчендәге фикерләр минеке. – А.Т.):

абсурд – этбашсыераяк. [Шунда ук – имәнгеч];

бактерия – хәшер, вакхәшер, уактери. [«Хәшер» сүзе кайсы телдән? Бәлки, хәшәрдер? Алай дигәндә, ул «вак бөҗәк» мәгънәсенә тарта; ә уактери дигәне ни-нәрсә? Вак+тере?];

батарея – эсседар, җылыдар. [Автор «батарея» терминының күп мәгънәле булуын истән чыгара, ягъни, яңа термин тәкъдим иткәндә, аның системага ничек керәчәген уйлап җиткерми];

бронетанк – калкандар. [Төптә төрки «калкан»ны фарси «дар» белән кушып ясалган бу сүз «калкан иясе» мәгънәсенә тарта һәм күз алдына иң элек бронемашина, броневик, танк яки броненосец түгел, бәлки калкан тоткан борынгы сугышчы килеп баса. Беләсезме, мин Батулланың «калкандар»ын «броненосец» дигән хайванга ябыштырып куяр идем!];

броня – корычтун, җизкалкан. [Мәгънә тарая, аннары хәзерге броня җиздән ясалмый бит; этимологиясенә күз салсак, «броня» сүзе рус теленә борынгы герман телләреннән кергән дип карала икән];

бульдозер – кыргыч; [Ә «скрепер» нәрсә? алайга китсә, бульдозер – эшергеч була торгандыр];

вездеход – узаркитәр. [Халык телендәге барабус, аннары, ярым шаяртып, автобусны – таптабуз, троллейбусны терәлебуз дип әйткәннәре искә төшә];

вентилятор – җилпәзәр. [«Җилләткеч» сүзе нигә ярамаган?];

витамин – шифан, сихәтин;

гараж – азбар. [Укучы аптырап калмасын өчен, автор: «абзар – хлев, лапас – открытый хлев», – дип тә өсти; дөрес, ярыш автомобильләре өчен «конюшня»лар да була бугай, ләкин бүгенге татар автоһәвәскәрләреннән кайсысы гына үзенең сөекле гаражын «азбар» дип атар икән?];

гимнастика – язылдырык, тәнязу. [Ә «гимнастика для ума» – ничек?];

гусеница – тыртыл, кыймылдак, җонкорт. [Махус сүзлекләрдә русча килеш калдырыла торган бу терминга татарча тәңгәл кирәк-кирәген. Мәсәлән, «пяденица»ны карышлавыч дип алырга була (һәм алалар да). Аннары аларның йонсызлары да бар];

запчасти – маял (алмаш парчалар, өлешләр, маядагы өлешләр). [Мәкаләнең авторына «кыйтга» дигән сүз билгесез булса кирәк. Элек ул сүзне «часть», «деталь» мәгънәсендә еш кулланганнар, мәсәлән, «сәгать кыйтгалары» дип сөйләгәннәр];

карусель – тугым;

касса – кесә, сондык;

качалка – атынак, атынгыч. [Соңгысы телебездә бар нәрсә];

комбайн – үзургай. [Ә «кухонный комбайн» яки шахталардагы күмер комбайны? һ. б.];

кампитр – хәтербаз; барсынбеләр, тамгасар, туплар, туплак. [Ә компьютеризация «барысын беләмләштерү» буламы? Монда да мәсьәләгә комплекслы якын килү юк, система төзү максаты күздән ычкынган. Өстәвенә автор, «тамгасар» кәлимәсен аңлатканда, «каенсар» сүзе белән чагыштыруны кирәк табып, каенсар – каен сарган җир дип ачыкларга тырыша; чынлыкта исә мондагы сар – билгеле бер урынны белдерүче кушымча гына, ул борынгы чорда ук фарсы телләреннән кергән. Каенның кая да булса саруы – намөмкин хәл. («Гөлзар вә чәмәнзар» – «Гөлләр һәм үләннәр үскән урын», К. Насыйриның бер китабы шулай атала)];

кран (портовой) [?] – торнач, сиртмән. [Автор монда «портовой» дигәндә, гадәттә, елга, диңгез портларында кулланыла торган зур «портальный кран»ны күздә тота булса кирәк, чөнки «кран портовой» дип атала торган йөк күтәргеч төре юк (ә портал – П хәрефе сыман конструкция, төп мәгънәсе – ишек, капка; Бохарадагы мәшһүр Кәлян мәчетенең порталы пиштак дип аталганын әйтеп китик. Ә «порт» сүзенең мәгънәсе башка – гавань, бакалтай). Порталь краннар, ихтимал, торнаны (бусы русча «журавль»ле коедан тәрҗемә ителгән, ахрысы; хәер, Европа телләрендәге «кран» сүзе дә төптә грек телендәге geranos-ка, ягъни «торна» сүзенә барып тоташа икән) яки тәвә кошын хәтерләтә дә торгандыр (дүрт аяклы булганга, аларны жирафка да охшатып булыр иде), сиртмәле краннар исә һәр җирдә, шул исәптән портларда да эшлиләр. Кыскасы, монда мәкалә авторы терминны дөрес кулланмый. Гомумән, йөк күтәрү краннарының төрләре бик күп, дистәдән артып китә. Аннары шунысы кызык: Р. Батулла «кран велосипедный» терминын татарчада ничек бирер иде икән?];

кризис – бунал, буганлым, буым. [Автор янә төреккә иярә – аларда, чыннан да, «буналым» дигән сүз бар, ләкин төрек теле «криз» сүзеннән дә баш тартмаган];

магнит – сурал (сурып алу), тартал (тартып алу). [Магнит суыру гына түгел, этү сәләтенә дә ия; аннары, әйтик, «магнитная буря» төшенчәсен татарча ничек бирмәк кирәк? «Магнитный момент» терминын? Ә магнетик нәрсә? Ферромагнетик? («е» хәрефе белән, ә нигезе – шул ук магнит)];

мәрасим – процессия. [Гарәп сүзе булган мәрасимнең «рәсми йолалар, гадәтләр, церемониал» кебек мәгънәләре бар; мәкаләнең авторы, процессия дигәндә, «нәмаеш» – «демонстрация» сүзе белән бутала, ахрысы?];

менталитет – фикратчылык (фикер ату, уйлау, зиһният). [Терминның мәгънәсе ачылып бетми, мәсәлән, милләтнең психологиясе, рухияте];

неудачник – шуңмас (эше уңмас). [Һич югында, диалектта очрый торган «уңгылыксыз» сүзен алырга була иде];

параллель – мичәү, яндаш. [Һич югы, «янәшә» сүзе кулайрак булыр иде әле];

палатка – юлчатыр. [«Чатыры» – дөньяда бар нәрсә, ә «юлы» ник кирәк? Торговая палатка – сәүдә юлчатыры?];

паникёр – кочар (коты очар), җүштан (юеш ыштан). [Җанлы телдә мондый кыскарулар, авазларның йотылуы сүзне куллану барышында, экономия йөзеннән, үзләреннән-үзләре генә барлыкка килүчән; ә җүштан дигән «нәмәрсәкәй»не сүз дип атыйсы да килми!];

пейджер – кесәяз, кесәсал. (Кесәгә салынган сәркатип);

предприятие – эшләтмә, тәшәббес. [Моның беренче мәгънәсе – санаигханә (термин буларак, Фатих Әмирханда очрый, 1920), икенчесе – инициатива, башлам];

рычаг – терсәк, каерчак, култерсәк. [Татарда «каергы» сүзе пәйда булса, бер дә гаҗәпләнмәс идек];

самоходка – йөрертуп, теретуп. [Сүзлекләрдә «самоходка» – артиллерия тубы гына түгел, гомумән, үзйөрешле транспорт машинасы һ. б. Шуңа күрә конкрет бу очракта «үзйөрешле туп» дип алу җиткән иде, – нигә ошамый торгандыр?];

секундомер – мәлдар, мизгелдар. [Мәл иясе? Мизгел иясе?];

сотовый телефон – кесә чылтырагы. [Мәгънә югала, монда кесәдә чылтырый торган нәрсәдән бигрәк, махсус (кәрәзле) телефон челтәре күздә тотыла];

спираль – боргау. [Беренче карашка сәер тоелган бу сүздән файдаланып, «боргаулы мылтык» (русча нарезное ружьё, винтовка) дигән кирәкле генә термин ясап була];

телевизор – әбүкөзге. [Аңлашылмый. Көзге атасымы? Ләкин көзге өлкәнрәк «яшьтә» түгелме? «Ата көзге» үк түгелдер бит?];

этикет – итагать. [Бу сүзләрнең мәгънәләре һич кенә дә тәңгәл түгел, гомумән, төрле телләрдәге сүзләрнең тышкы кабыгына, яңгырашына карап кына эш итә башласаң, әллә кайларга барып чыгарга мөмкин; этимология фәнендә бу бигрәк тә шулай. Заманында могтәбәр Нурихан Фәттах та шушындыйрак этимологизацияләр белән мавыгып алган иде, ләкин эзләнүләр нәтиҗәсендә, гадел тикшеренүче буларак, ул үзендә «молоко – мал агы», «творог – туар агы» кебек примитив фаразларыннан ваз кичәрлек көч тә тапты].

Бу исемлеккә кергән сүзләрнең абсолют күпчелеге татарча фәнни терминология өчен яраксыз. Кайчагында хәтта автор укучыларны үртәмиме, шукланмыймы, шаяртмыймы икән дип тә уйлап куясың.

Аннары шул нәрсә күзгә ташлана: Рабит Батулла техникага кагылышлы сүзләрдә күбрәк хаталана, чөнки бу өлкәдә, төгәл (әсасый) фәннәрдәге кебек үк, термин-сүзнең мәгънәсе аеруча нык чикләнгән була (ә бит термин үзе үк чик дигән мәгънәгә ия). Шуңа күрә тармак терминологияләрен эшләүне белгечләргә (химикка, математикка, физикка) калдыру тиеш. Соңгы елларда бу күркәм эшкә «Мәгариф» нәшрияты алынды һәм авыр йөкне уңышлы гына тарта, кулга тотарлык күләмле басмалары бар. Гуманитар фәннәрдә исә кайчак кыек атып туры тидергәлиләр. Һәм, гомумән, әгәр синонимнарны тезеп китәсең икән, аларның берәрсе хакыйкатькә шактый якын булып чыкмый хәле юк… Куркаклар коралы «калашник»тан ут сиптергәндә дә, берәр «саташкан» пуляның үз корбанын табуы ихтималрак бит.