Төпченүчән галимебез М. Госманов тикшеренүләренә караганда, Исхакый тарафыннан язылган кулъязманың кыскартылган битләре (барысы җидәү) амбар кенәгәсе зурлыгында (22х35,5 см) булып, кәгазьләрнең ике ягы да «вак-вак хәрефләр белән шыплап тутырылган». Кулъязмага карап фикер йөрткәндә, авторның никадәр ашыгып, хәтта кабаланып язганлыгы ачык күренә. «Язган, сызган, бер язганын акка күчереп тормыйча, шунда ук алга таба дәвам иткән» (М. Госманов). Патша цензурасының эш технологиясен белеп җиткермәсәм дә, Смирновка әсәрнең автор кул куйган караламасы җибәрелгән булырга тиеш дип уйлыйм. Димәк ки, Казанда нәшир Харитонов кулында аклама данәсе (күчермәсе) калган булырга тиеш, һәм анда инде нәширләр үзләре «тиешле» кыскартуларны ясаганнардыр. Бу кыскартуларның үз вакытында авторга күрсәтелмәгән булуы да, автор тарафыннан корректураның «тотылмаган» булуы да аңлашыла. Тексттагы аерым хаталар һәм төгәлсезлекләр, асылда, шуның белән аңлатыла торгандыр әле (барысы да түгел). Китап дөньяга чыккач, цензор күрсәтмәләренең үтәлгән булуын күрсәтү өчен, нәширләр кыскартылган сәхифәләрне Смирнов әфәндегә кайтарганнар (М. Госманов). Әлбәттә, алар белән бергә әзер китапның бер данәсе дә, әлеге купюраларның урыны һәм тәртибе күрсәтелеп җибәрелгән булыр. Киләчәктә ул данәнең дә табылу ихтималы юк түгел. Тагы шуны гөманларга мөмкин: Миркасыйм Госманов санап күрсәткән «бушлыклар» (лакуналар) әллә ни озын түгелләрдер, күрәсең. Һәрхәлдә, әлеге 7 сәхифәнең нумерациясенә карап һәм басылып чыккан китап күләме белән чагыштырып, өстәмә 16 бушлыкның күләмен чамалап булса кирәк.

«Инкыйраз»ның һәр сәхифәсендә үзенең эчтәлеге белән бүгенге көннең дә кадагына суга торган мәгънәле җәүһәр табасың. Татар әдипләренең кайсысы фикергә шушы кадәр бай? Эзләп интекмәгез: юк андыйлар. Ибраһимов булып Ибраһимовның да мирасы Исхакыйныкыннан кайтыш, әле кайчагында «ике сарылы»… Башкаларны инде әйткән дә юк.

Чәчтараш кулы тимәгән «ялангач» фикерләр – иң эчкәрегеләре, күңел төбендәгеләре, алар пакь, эчкерсез һәм нәкышсез. Бөтен «Инкыйраз» шундый. Ә бит совет язучылары һәм галимнәренең китаплары 4–5 кулдан үтеп шомартыла иде. Гомумән, телнең шомалыгына, йөгереклегенә, чачаклы-чуклы бизәлешенә ул чорда аеруча игътибар ителә иде. Әйтик, Ибраһим ага Салаховның «Колыма»сы да кат-кат әдәби эшкәртү үткәч кенә басылды. Әмма бу очракта, мәхбүслекне, коточкыч режим шартларын һәм китаптагы фактларның мөһимлеген искә алып, авторга ташлама ясарга туры килә.

Тел мәсьәләсендә Г. Исхакый – сынаучы-экспериментатор, ул – телебезне һәм терминологиябезне яңарту буенча эш күрсәткән, искене җимерергә җөрьәт иткән тәүге каһарманыбыз. Билгеле булганча, теге яки бу сынау һәм тәҗрибә практикада тискәре нәтиҗә бирергә дә мөмкин. Ә бу очракта тискәре нәтиҗәнең әһәмияте уңай нәтиҗәнекеннән ким түгел, артык булмаса. Әгәр Гаяз Исхакый теге яки бу сүзне яки грамматик форманы уңышсыз кулланган икән, ул аны эзләнү процессында гына эшләгән, һәм җитлеккән иҗатында алар очрамый.

Сәгыйть Рәмиев белән Габдрахман Хөсәенов үзләренең 1907 елда сүз башы булып басылган «Мөхәммәдгаяз әфәнде» исемле мәкаләләрен «татарларның тупас телләрене матурлатып, аны үзенең кыйммәтле әсәрләре белән зиннәтләгән Гаяз әфәнде» дигән олы сүзләр белән башлап җибәрәләр икән, бүгенге кайбер галимнәрнең Гаяз Исхакыйның әдәби телен шик астына куярга маташулары көлке тоела. Көлке, ләкин аянычлы көлке, чөнки «погоданы» чит ил кәнәфиләренә күмелеп утырган шушы галимнәребез ясый бит. «Галимнәребез» дим, чөнки алар бит безнекеләр, чувашныкы да, чукчаныкы да, башкортныкы да түгел.

Шулай, Гаяз Исхакый әсәрләренең телен ошатмыйча, борын җыерган кешеләрне дә күргәнебез бар. Алар Исхакый теле аһәңле түгел, сонгыйрак димәкчеләр. Имеш, аның тасвирлауларына сәнгати нәфислек җитми… Фатих Әмирхан әсәрләренең теленә дә минус тамгасы белән «урта» билгесе куючылар бар. Монысын мин әдәби тәрҗемә өлкәсендә каләмнәрен чарлап, асылда, остазлар (Ф. Хөсни, Г. Бәширов, Ә. Еникиләр) теленнән алынган өслүптә шома итеп «күчереп» язарга маһир тылмач-попугайлардан ишеткәләдем.

Хәер, бу хакта заманында Габдрахман Сәгъди дә язган инде. «Гаяз әфәнде, белмим ни сәбәптәндер, телнең фитрый булган бәлягать вә фәсахәтенә буйсынасы килми, – ди ул. – Каләмен үз ихтыярына куя бирә… Нәзакәт ияләрен җәфалый торган әллә нинди ямьсез тәгъбирләр, сала мужиклары вә гаять кара-надан булган халык авызында әйтелеп йөри торган тәмсез ифадәләрне дә Гаяз Исхакый әфәндедән байтак кына ишетергә туры килә».

Исхакый күпчелек әсәрләрен зинданда, сөргендә һәм горбәттә иҗат иткән. Туган туфрагыннан аерылган булуы аның әсәрләренең тематикасында, фәлсәфәсендә генә түгел, стилендә һәм лөгатьлегендә дә чагыла. Теленең эшләнешендә дә дип өстик. Илдә калган татар язучыларының әсәрләре, әйткәнемчә, басылып чыкканчы берничә рәсми рецензия үтеп, шулар нигезендә автор тарафыннан «төзәтеләләр», аннары еш кына журнал редакциясе тарафыннан эшкәртеләләр, ә китап булып басылганга кадәр нәшрият редакторы һәм рецензентлар күзеннән, кайчагында редсовет аша да үтәләр, шуннан соң гына дөнья күрәләр иде. Мондый метод еш кына авторның йөзе, индивидуальлеге, тел үзенчәлекләре югалуга китерә, Совет хакимиятенең һәм Коммунистлар партиясенең рәсми сәясәтенә туры килгән «әсәрләр», чиле-пешле булуларына карамастан, кат-кат шомартылып, ниндидер бер уртакул кондициягә җиткерелә һәм укучыларга тәкъдим ителә иде. Тел-өслүп ягыннан тел тидермәслек үк шома булмасалар да, алар, һәрхәлдә, әдәби нормалардан ерак тормый… Стандарт тел, стандарт тема, бер калыптан суккан стандарт фикерләр… Ташкурчаклар шикелле стандарт каһарманнар… Кыскасы, гадәттә, совет язучысының әсәре – коллектив хезмәт җимеше, ә кайчагында, чи кулъязма, әдәби эшкәртүләр һәм махсус редакцияләр үткән очракта, титул битендә күрсәтелгән затның авторлыгы чынбарлыкка туры да килми. Хәер, канлы һәм ялганлы егерменче гасырда ата коммунист Леонид Брежневның әдәбият буенча Ленин премиясе алган «әсәрләре» тулысынча башка кеше тарафыннан язылганлыгын да беләбез.

Гаяз Исхакый иҗаты турында болай дип әйтеп булмый. Аның әсәрләре «хуҗасыз» түгелләр, укучысы каршында һәр өтере өчен ул үзе һәм фәкать үзе генә җаваплы, әүвәлгеләр әйтмешли, мәсьүл.

«Инкыйраз»ның эченәрәк керик.

«Безнең һәрвакыт төзеп куйган фикеремез – Русия мөселманнары буладыр, – ди Исхакый бу әсәрендә. – Русиядәге шулкадәр безгә бирелгән иркенлек, безнең хактагы гадәләт һичбер мәмләкәттә һичбер милләте мәхкүмәгә бирелмәгәндер». Бу сүзләрдә яшь Гаязның, Учительская школада укыганда, рус пропагандасы йогынтысына бирелүен күрүчеләр бар (мәсәлән, академик Флүн Мусин). Әхмәт Сәхаповның «Исхакый һәм ХХ гасыр татар әдәбияты» исемле китабында Гаяз Исхакыйдан һәм Флүн Мусиннан китерелгән өзектә Исхакыйның «милләте мәхкүмәгә» дигән сүзендә «милләте» өлеше төшеп калганлыктан, мәгънә аңлашылмый, «буйсынган (бәйле) милләт» урынына ниндидер абстракт «буйсынган» яки хәтта «хөкем астындагы» килеп чыга! Миркасыйм Госманов үзенең «Казан утлары»нда басылган мәкаләсендә бу сүзне «ирексез» дип тәкьдим итә, ләкин әгәр җөмләне «мәхкүм» сүзе урынына «ирексез» сүзе куеп укысак, әллә нинди мәгънәсезлек килеп чыга бит.

Алга таба Ф. Мусин Г. Исхакый турында болай ди: «Татарның чын үткәнен һәм аянычлы язмышының төп сәбәпләрен ул соңрак белә һәм аңлый». Бу фикер тулаем хатага корылган. «Ике йөз елдан соң инкыйраз»ны язу өчен, хәтта язарга алыну өчен генә дә милләтеңнең язмышын һәм тарихын, иҗтимагый үсеш дигән нәрсәнең философиясен һәм тенденциясен яхшы, бик яхшы аңларга кирәк инде. Әлмисактан даһилык мөһере сугылган Исхакый боларны аңлаган да. Шуңа күрә әсәргә язылган «Хатимә»дәге җөмләгә карап, бу малай рус пропагандасының корбаны булган икән дигән нәтиҗәгә килү безгә сәер тоела. «Инкыйраз» рус пропагандасы рухында язылмаган, – төп хакыйкать шундый. Әхмәт Сәхапов, Ф. Мусинның әлеге фикере гадел үк түгеллеген сизеп һәм аңлап: «Әмма әсәрнең үзеннән сөзелеп чыккан фикер-идеягә киңрәк күзлектән карарга кирәк…» – дип өстәргә мәҗбүр була дип уйлыйм. Монысы – хуш. Шулай да киләчәктә үзенең саллы хезмәтен яңа басмага әзерләгәндә, мин авторга «Әле тормыш һәм көрәш тәҗрибәсен үтмәгән яшь Исхакый да бу кармакка тиз каба һәм үзе дә сизмичә урыс миссионерлары тәгълиматын пропагандалау рупорына әверелә» дигән җөмләне һичбер кызганусыз алып ташларга киңәш итәм.

Заманында Г. Газиз дә Исхакыйның «Инкыйраз»ы турында: «Бу әсәрдә шактый гына тәнакыз дигән нәрсәләр очрашкалый», – дип язган иде. («Тәнакыз» – каршылык, капма-каршылык, ярашмаучылык.) Чыннан да, «Кереш»тә һәм «Хатимә»дәге кайбер фикерләрнең эчкәреге фикерләр белән ярашмаучылыгы бар, ләкин аларны мин самими бер хәйлә дип кенә карау яклы.

Мәсәлән, «Инкыйраз»ның башында ук милли тәрәккыятне тоткарлаучы сәбәпләрдән берсе (дүртенчесе) итеп Исхакый «безнең урыс мәктәпләрендә укымавымыз» дип күрсәтә дә, бүгенге милләтпәрвәрләрнең колагын торгыза торган сүзләр язып ташлый: «Безнең рус идарәсенә табигъ булганымызга өч йөз илле ел булса да, шул озын гомердә руслардан һич файдадан башка нәрсә күрмәсәк тә, бу көнгә кадәр безнең Русия идарәсенә табигъ икәнлегемезне белмәгәннәремезнең саны чиксез булдыгы кебек, руслардан әллә нинди куркып, аларның һәммә эшләренә шикләнеп караучыларның да исәбе-хисабы юктыр». Бу юлларның цензура иләгеннән үтү өчен генә язылганлыгына мин шикләнмим. Күрәсең, яшь Исхакый тормыш сәясәтендә алай ук тәҗрибәсез һәм наив булмагандыр… «Башсызлык» булган аңарда, ләкин бу сыйфат Гаязга – фидакяр пассионарийга – табигать тарафыннан бүләк ителгән. Әсәренең башында һәм ахырында цензура колагына, кем әйтмешли, токмач элсә дә, аның эчендә ул: «Шул сәбәптән болгарларның мәдәнияттән гафил калуларына вә шуның сайәсендә мөнкариз булуларына ярты сәбәп русларның поплары булмыштыр», – дигән нәтиҗә ясый.

Ә инде Учительская школаның тәэсир-йогынтысына килгәндә, мин Исхакыйны Исхакый иткән бу мәктәпне Пушкиннан Пушкин ясаган Царскосельский лицей белән чагыштырыр идем. Әлбәттә, аңарда Учительская школа калдырган йогынтыда, чыннан да, тискәре моментлар шәйләнә. Шуларның берсе – рус грамматикасы калыбында фикерләү һәм язу. Бу йогынтының эзләрен без Гаяз Исхакыйның башка әсәрләрендә дә тоемлыйбыз, ләкин ул йогынтының торган саен йомшара, зәгыйфьләнә баруы да хак. Тормышының ахыргы этабында исә Исхакыйның фикерләү грамматикасында төрек теле йогынтысы сиздерә башлый. Бусы да аңлашыла.

Тик болары – башка мәсьәлә, әйдәгез, моны телчеләргә һәм мантыйкчы-логикларга калдырыйк, чөнки «Грамматика философиясе» кебек башкатыргыч нәрсәләрне алар өйрәнәләр. Иң олы Хакыйкать шунда: Исхакый үзенең һәр җөмләсендә, һәр тынышында татар җанлы булып калган. Актык сулышына кадәр. Ул рус рупоры да, фашист рупоры да, госманлы рупоры да булмаган. Ул – Хакыйкать рупоры, Хакыйкать быргысы. Гасырга берәү генә килә торган илаһи мөҗәддид булган ул. «Туган-үскән җирендә пәйгамбәргә кадер юк» – Изге Инҗилдәге бу мәңгелек хакыйкать Гаяз Исхакый мисалында тагын бер кат расланды гына.

Гаяз Исхакыйга карата «пәйгамбәр» дигән сүзне мин аңлы рәвештә кулланам. Исламият буенча, һиҗри гасыр үткән саен, Җир йөзенә мөҗәддид (яңартучы) пәйгамбәр килергә тиеш. Галимнәр, тарих сәхифәләрен актарып, шундый мөҗәддид пәйгамбәрләрнең исемлеген төзергә тырышып караганнар, тик бәхәссез кабул итәрлек исемлек килеп чыкмаган. Исхакый исә үзенең барлык сыйфатлары, хәтта шәхси тормышы белән дә төрки дөньяда менә шушы «мөҗәддид» төшенчәсенә туры килә.

Гаяз Исхакый болгарларның Европадан артта калуларының бер сәбәбе итеп ишанлыкны саный, аннан зәһәр итеп көлә. Чыннан да, Исхакый заманнарында дин әһелләре арасында артка китеш булуы билгеле нәрсә. Һәм табигать фәннәренең көченә кирәгеннән артык ышанган Исхакый ишанлыкка бик югарыдан карый, асылда, юынтык су белән баланы да чыгарып түгә шикелле. Бала дигәндә, мин Иманны түгел, тарикать юлын, суфичылыкны күздә тотам. Бүген суфичылык идеяләре белән Шәрык кына түгел, бәлки Гарби Европа да кызыксына, бүген физикадагы иң нечкә төшенчәләрнең суфичылык карашлары белән тәңгәллегенә игътибар иттеләр.

Ислам философиясе суфичылыкта иң югары дәрәҗәсенә күтәрелә, һәм нәкъ менә суфичылык әдәбиятында бүгенге позитив (иҗаби) фән әле генә ирешеп килгән хакыйкатьләргә һәм даһиларча алдан күрүләргә, пәйгамбәрлек үрнәкләренә тап буласың. Кызганычка каршы, безнең җирлектә Совет хакимияте беренче чиратта нәкъ менә фикер ияләрен, димәк, тарикать әһелләрен юк итү кирәклеген аңлап эш иткән. Шунысы аяныч: хакимияткә бу җәһәттән күп кенә күренекле әдәбиятчыларыбыз теләп ярдәм иткәннәр, аерым очракларда моңа мәҗбүр ителгәннәр.

Күңел төбендә Югары Затны таныган, иң бөек Хөкем барлыгына инанган әдип кенә мәңгелек әсәр иҗат итәргә сәләтле. «Әдәбият» сүзе «әдәп» сүзе белән бер тамырдан, ә адәм тормышында әдәп һәм әхлак беренче урында тора, әгәр алар булмаса, бу фани дөньяда тормыш-тереклек юкка чыгачак. «Денсез» язучы әдәпкә өйрәтә алмый. Киресенчә, ул этлеккә генә өйрәтә. Шул рәвешле, без янә инкыйраз мәсьәләсенә әйләнеп кайтабыз, Гаяз Исхакыйга кайтабыз.

«Боларның болай бу дәрәҗәдә төшеп калуларына һәм дә бетүләренә баш сәбәп бик күп кешеләр ислам булды диләр, ислам манигы тәрәккый диләр. Боларның бу фикерләре, минемчә, бөтенләй хата түгел. Хәзрәте (гам) тарафыннан өйрәтелмеш исламның манигы тәрәккый түгеллегендә һичкемнең шөбһәсе юктыр. Фәкать болгарлар бу ислам диненә керделәрме? Минемчә, юк! Боларда исламиятнең өстке кабыгы берлән япкан бер мәҗүси дине бар иде. Тышын караганда никадәр исламияткә охшаса да, эченә керсәк, мәҗүсилектән башка нәрсә түгел иде».

«Әгәр Коръән ләфызына биргән әһәмиятнең йөздән берен генә мәгънәсенә бирелсә иде, бүген болай булмас идек», – ди безгә «Инкыйраз».

«Инкыйраз»ның ачкычы шушы сүзләрдә түгелме икән? Без диниятебездә чын иманнан бүген ХХ гасыр башындагыга караганда ераграк киткәнбез, читләшкәнбез, чөнки чын голәмәләребез юк, Коръән аятьләрен аннан-моннан ятлап, шуларны урынлы-урынсызга сүз арасына кыстырырга маһир эрзац-муллалар яңгырдан соң үрчегән гөмбә шикелле көч алган заманда яшибез, чөнки төпле белем эстәүче руханиларыбыз әлегә башлангыч мәдрәсәләребездә һәм гали уку йортларыбызда гына гыйлем эстәп яталар. Ихтимал, аларның да беренче буыны безнең өметләребезне тулысынча ук акламас. Фикер ияләре – суфиларыбыз моннан 70 еллар элек кырылып беткән. Әйе, Г. Исхакый инкыйразның бер сәбәбе итеп ишанлыкны саный. Ләкин, чынлыклап карасаң, ул бит шул чордагы татар җирлегендә яшәгән ишанлыкны, ягъни сыйфатсызланган, дегенерацияләнгән, үзе инкыйраз кичергән ишанлыкны күздә тота. Ә мондый сыйфатсызланудан, инкыйраздан бер генә агым, бер генә фирка яки иҗтимагый оешма да хали түгел.

Имин киләчәкнең ачкычы – динебезнең дә яңарышында, җәдитчелектә.

Исхакыйның югарыдагы фикеренә каршы дәлил табу авыр. Исламият киеменә төренгән, ләкин, асылда, Пәйгамбәр диненнән чигенгән галимнәребез элек тә күп иде, хәзер исә чын галимнәргә аеруча кытлык кичерәбез. Дини йолаларны үтәп кенә, мәрасимнәрен кылган булып кына хак мөселман була алмый кеше, өстәвенә күбәүләр, фәкать гөнаһларын яшерү өчен генә, диндар булып кыланалар. Әле кичә генә партҗыелышларда, төкерек чәчә-чәчә, идеализмны сүккән, муллаларыбызны мәсхәрә иткән коммунистлар бүген мәчет карты булып киттеләр. Әлбәттә, Алланың рәхмәте киң, ихтимал, алар да бер гафу кылыныр. Әмма мондый бәндәләр бу дөньяда ук җәзасын да алсыннар иде. Һич югында, аларга сәлам бирмәскә һәм сәламнәрен кабул итмәскә кирәк.

Иң дөресе, – фашистларга Нюрнберг суды булган кебек, ул фашистлардан ун тапкыр күбрәк җинаять кылган коммунистларны нәкъ менә Мәскәүдә хөкем эскәмиясенә утырту. Шунсыз без пакьләнә алмаячакбыз, шунсыз адәми зат арасына гаделлек кайтмаячак.

«Өченче манигы тәрәккый һәм дә сизелә торган манигы тәрәккый – милләтемездәге хезмәткә ярарлык кешеләрнең һәм хезмәт итә торганнарының, бик фәкыйрь сыйныфтан чыгып, үзләренең тамакларын туйдырыр өчен, милләткә хезмәт итәр урынында иң сәфил (түбән) кешеләрнең тәхте әсарәтләрендә (коллыкларында) изелүләредер». («Инкыйраз»)

Г. Исхакый әйткән бу сүзләр хәзер дә актуаль. Бүгенге фикер ияләребездән Мофлихун Арыслани: «Иң тәәссефлесе – милләтнең баш иеп кяфиргә кол булуыдыр. Моннан да яманы – кяфиргә кол булганын белмәведер», – дип яза.

«Инкыйраз»да телгә алынган манигы тәрәккыйның тагы берсе хәзерге вакытта бөтен дөнья күләмендәге афәткә әверелде.

«Хасыйле, боларда кем нинди эшне белмәде – ул шуның башчысы булган». Бу сүзне, дөрес, нотык сөйләүче рус милләтле рәис әйтә, ләкин без инде аның фәкать Гаяз Исхакый рупоры булганлыгын, Гаяз Исхакыйның фикерләрен генә кабатлавын беләбез. Әйе, әлеге сүзләрдә дөреслек бар, ләкин ул дөреслек бер татар-болгарга гына түгел, бәлки бөтен совет чынбарлыгына кагыла. Заманында, Совет чорында, Татарстан китап нәшриятына китапның ни нәрсә икәнен дә белмәгән, ләкин кесәсендә партшкол катыргысы булган берәүнең директор итеп билгеләнүенә аптырашта калган идем. Тула шәһәрендә бугай, бер зур мунча директорының дүрт-биш кешелек штатлы нәшриятка директор итеп «cөрелүен», аннары Швециядә, билгеле булганча, иң демократик һәм социалистик илдә, бер балалар журналына баш редактор итеп, искечәрәк әйтсәк, фәхешханә директрисасы утыртылганын укыгач, бу бәланең үзенә бертөрле социалистик канун, принцип икәнен аңладым…

«Гүзәл холыклы милләт бәхтияр булыр» дигән сүз бар.

Холкыбыз бик үк гүзәл түгел.

Без – ышанчак халык. Без – күндәм халык. Без, мескеннәр, гомер бакыйга түрәләргә буйсынып яшәргә күнеккән. Ничәмә-ничә гасыр буена каныбызга сеңгән коллык хисен, Чехов әйтмешли, «сытып чыгару» өчен янә бер гасыр кирәк сыман. Ә андый мөддәт бармы соң бездә?

«Инкыйраз»дан:

«Болар җитди, һәр эшне уйлап, алдын да, артын да белеп, ник, ни өчен икәнлеген тикшереп эшли торган халык булсалар да, Азия сахраларында иркенлектә торып, бу көн тамагы туйса, иртәгә туярын уйларга өйрәнмәгән татарлар боларга үзләренең табигатьләрен бүләк итеп калдырмышлардыр, һәм дә болгарларның тора торган йерләре иркен, мөнбит булганга, күрше халыклары боларга караганда да түбән булганга, дөньяның алга китә торган халыклары берлән мөнәсәбәтләре киселгәнгә, болар «Аллага тапшырдым» дип ятуга салынмышлардыр».

Милләтебезнең тагын бер кимчелеге, җае чыккан саен күкрәк сугып, «Без тарихта эзлебез!» дигән тезисны тәкрарларга яратуда дип беләм. Г. Исхакый үзе тасвир иткән болгарларның бу кимчелеге турында болай яза: «Болар (болгарлар. – А.Т.), аларның (сартлар, кыргызлар кебек арттарак калган халыкларның димәк, – А.Т.) һәммә начарлыкларын күреп, үзләреннән зур милләт юк казыясен чыгаруларына һәм үзләрен һәрьяктан мөкәммәл дип уйлауларына башчы булмыштыр». Ягъни бу инде – сәламәт милләтпәрвәрлек кенә түгел, бәлки исерткеч милләтчелеккә таба йөз тоту. Милләтне артка өстерәүче сәбәпләрнең берсе шул булганлыгын без бүген үзбәкләрнең һәм казахларның мөстәкыйль милләт булып, зурмы-кечкенәме, халыкара абруй казанып яшәүләрендә дә күрәбез. Уйлап карасаң, Рәсәй кадәр Рәсәйдәге төп халыкның – русларның – үз тарихлары белән, саннары белән кәбирләнүе дә юньлегә, илтми, илнең икътисади артталыгына төп сәбәпче шушы булса кирәк. Бүген бит бездә дә сүз куертудан, «ләфыз низаглары»ннан узмыйлар, җиң сызганып эшләргә тиешле бер вакытта, балак сызганып, йөгерешеп, узышып, «кем әлдерикле» һәм бер-береңнән уздырып «төкерешле» уйнап, мактанышып гомерне заяга уздыралар. Спортка каршы икән дип уйламагыз тагы, юк, спортны әйтмим мин. Ләкин сүз белән мавыга торгач, спортта да артта калуыбыз сизелә бит инде. Ә миллионнар түгеп ирешелгән спорт казанышлары – ул шоу-бизнесның бер төре генә, халык яки милләт спорты уңышлары түгел.

Исхакый тасвир иткән бүгенге болгарларның инкыйраз сәбәпләреннән берсе – хәмер, ягъни исерткеч эчемлек. 2003 елда безгә Татарстанда аракы җитештерү күләме һәм аны реализацияләү буенча кайбер рәсми саннар мәгълүм булды. Татарстан Республикасы аракы җитештерү һәм куллану буенча Россия күләмендә икенче урында тора икән. Ә географияне тарайта төшеп, Идел буен гына алсак, ул, ут һәм су күршеләребезне артта калдырып, беренчелекне кулда тота башлаган. Аракы эчеп үлүчеләр саны яңа туучылар саны белән тигезләшкән.

Хәтәр саннар. Хәтәр күрсәткечләр.

Бу «казанышларны» 1913 елгы мәгълүматлар белән чагыштырып карасак, әлеге хәтәрлек тагы да ачыграк күренер.