[ԺԱ]

Եւ յորժամ հասանք ի տեղի բանակին, եւ իջաւ ի վրանն իւր, խնդիր արար ինձ: Եւ փութացան խնդրակքն մինն զհետ միոյ՝ շեշտիւ եւ ստիպով: Քանզի այսպէս սովորութիւն ունին զամենայն գործս իւրեանց ծառայական շտապով եւ շուտափոյթութեամբ կատարել: Եւ առժամայն փութացուցին զիս եւ հասուցին ի վրանն խանին որ եւ հրաւիրեալ զիս ի ճաշ ի սեղան իւր: Եւ այսպէս զաւուրս երիս ընդ իւր ունելով ի բանակին, մինչեւ եկեալ հասանք ի Դողս գիւղն:

Եւ ապա հրաման ետ ինձ գնալ յԷջմիածին: Յորմէ վստահացեալ հրաւիրեցի եւ եւս զնա գալ ի վանքն՝ թամաշայ եւ զիարաթ: Եւ խոստացաւ գալ: Որ եւ շաբաթ օր մայիսի ԼԱ (31) եկեալ բանակեցաւ մերձ քանքանին՝ եզերս գեղին, ի հանտն: Որ եւ զցորեանն եւ զգարին իսպառ կերցուցին երիվարացն եւ արաթուր կոխեցին: Զի ժամանակ էր հնձոց, եւ չեւ եւս էր հնձեալ, եւ իսպառ հատուցին ի դաշտէ անտի:

Իսկ ես ակն ունէի, թէ՝ ինձ խապար լինի ի նմանէ, եւ կիրակի ոչ գնացի: Բայց երկուշաբթի առաքեցի զաթոռակալ Աղէկսանդր վարդապետն ի բանակն որ զրոյց բերցէ զորպէս կամիլն իւրեանց: Եւ իսկոյն դարձաւ առ իս աթոռակալն տրտմեալ երեսօք եւ թախանձեալ լքեալ սրտիւ՝ որպէս կիսամեռ: Որ եւ ի տեսանելն իմ զնա այնպէս տխուր եւ իմացեալ զպատճառն՝ որ բարկացեալ էր խանն, թէ՝ «Վասն էր ոչ եկին առաջի իմ, յորժամ եկի ի յօթեւանս եւ անտի առեալ տանէր զիս Էջմիածին»:

Արդ ես ոչ գիտացի, եւ այլք՝ քան զիս անբանացեալք, ոչ ուսուցին զիս զծէսս պարսից եւ զսովորութիւնն երկրին:

Վասն որոյ ահիւ պակեայ եւ ի կենցաղս յուսահատեցայ: Եւ սկսայ այնուհետեւ զյետին եւ զհրաժարական զողջոյնն տալ եւ ներումն եւ զաղօթս խնդրել ամենեցունց: Եւ մտեալ ի սուրբ տաճարն անկեալ առաջի սուրբ իջման տեղւոյն լալով, հառաչանօք եւ դառն արտասւօք յանձնելով զհոգի իմ յԱստուծոյ, եւ այսպէս պաշարեալ երկիւղիւ եւ լքեալ սրտիւ գնացի ի բանակն կիսամեռ:

Եւ մինչ ակն ունէի տանջանաց եւ մահու եհարց Խանն, թէ՝ «Խալիֆայ նիչին օ չաղ քի կէլտըմ սան կէլմատըն ղարշուլամաղայ պիզի, ինտի քի նե չուն թաքլիֆ էյլատուն Ուչքիլիսայէ»:

Իսկ ես լալով եւ դողալով պատասխանեցի. «Խանըմ, պէն Ուռումտէն գէլմիշէմ, քի մալում տուր, պու էրն էտէթին պիլմէմ: Քիմսանն սուչի եօքտուր, սուչ պէնումտուր: Օլտուրսան պէնի օլտուր»:

Քանզի բարկացեալ էր ի վերա միրզայ Մեհթուն, թէ «Վասն էր ոչ ազդեցեր Խալիֆային զի նա օտար երկրէ է եւ ոչ գիտէե: Եւ առժամայն ողորմածն Աստուած յեղաշրջեաց զսիրտն ի քաղցրութիւն: Եւ խանդաղատեցաւ նշդեհութեանս իմում եւ ասաց. «Ճշմարիտ է խօսքն Խալիֆային եւ ոչ գիտէ զորպիսութիւն երկրին: Բայց մեզ պարտ է Խալիֆային խիլաթ տալ»:

Եւ զի առաջի նուագին՝ որ գնացի ի տես, շնորհեալ էր ինձ զկաթողիկոսութեան րախամն եւ այլ Գ (3) րախամ եւս: Որ էր մինն վասն աւանդիցն, զոր շահի եկած տարին զայնոսիկ, զոր քշեց շահն եւ տարաւ ընդ իւր, տուեալ էին ի պահեստ սուրբ Էջմիածնայ եւ այլոց վանորէից եւ գիւղորէից: Եւ յետոյ լուեալ օսմանցօցն յափշտակեցին զայն: Մի կարասցեն յետս պահանջել:

Եւ երկրորդ. զի թուրքացողքն ի հայրենեացն զրկեսցին:

Իսկ երրորդն. մի ոք գայցէ ի վանքս եւ նեղացուսցէ առանց հրամանաց Խանին:

Եւ առժամայն հրամայեաց Խանն, եւ բերին զխիլայն եւ արկին ի վերա իմ, որ էր քէթիպի զարպաֆ սամուր գրապանաւ:

Եւ այսպէս, մինչ մահու սպասէի, խիլայեաց զիս:

Եւ ով ոք ոչ զարմասցի: Փա՜ռքԱստուծոյ հրաշագործութեանն: Մեծ են գործք քո Տէր եւ յոյժ խոր են խորհուրդք քո:

Վասն որոյ համարձակութիւն գտեալ ասացի: «Խանըմ, եթէ հրաման տաս, գնամ բերեմ զմիաբանքն ուխտին մեր զինաթով, եւ անկեալ առաջի խանիս տարցուք զհրամանքդ ի վանքն»: Եւ ասաց. «Բարի է: Այդպէս արարէք»: Եւ առժամայն դարձայ ի վանքն:

Եւ մինչ ակն ունէին ի դագաղի տեսանել զիս, տեսին կենդանի եւ խիլայեալ:

Որով զարմացեալ եւ հիացեալ փառս ետուն Աստուծոյ բոլոր միաբանքն:

Եւ ուրախացեալ ամենեցուն տօն մեծ կատարեցին:

Եւ վաղվաղակի զգեստաւորեցայ: Եւ միաբանքն ամենայն շուրջառով, եւ մանկունքն շապկով, եւ խաչալամով, իւղաբերից մոմերով, թափօրական պատրաստութեամբ գնացեալ առ նա եւ առեալ մեծաւ փառօք բերաք ի սուրբ աթոռն:

Եւ մտեալ ի սուրբ տաճարն առաջի սուրբ իջման տեղւոյն կանգնեցաւ եւ եհարց, թէ՝ «Զի՞նչ տեղ է, եւ վասն է՞ր՝ կաթողիկէս»: Նոյնպէս եւ՝ վասն պատկերացն, եւ վասն մեծ կաթողիկէին, եւ շինմանն եւ շինողացն: Եւ ըստ պատշաճի տուաք զպատասխանին:

Եւ եդեալ առաջի աւագ խորանին աթոռ եւ խալիչայ եւ հրաւիրեցի անդ նստիլ: Որ եւ նստաւ վաղվաղակի եւ հրամայեաց ժամ ասել: Եւ ասացաք զերեկոյեան ժամն, զի էր ի տօնի սրբոց Հռիփսիմեանց եւ օրն երկուշաբթի: Եւ ինքն նստեալ հայէր եւ ուրախանայր: Եւ առժամայն զիս յորդորեալ ծերագոյնքն ի միաբանից կանգնեցուցին ի կաթողիկոսարանի զգեստով իմով:

Եւ յետ ասելոյն զերեկոյան ժամն կրկին յորդորեցին զիս ծերագոյնքն, թէ՝ «Ծանուցումն եւ շնորհակալութիւն արա՛ եւ օրհնեայ», որպէս եւ արարի իսկ: Եւ վասն զի այլազգեաց լեզուով խնդրեաց Խանն, եւ ես այնպէս խօսեցայ առաջի իւր:

Յորմէ ուրախացեալ եւ յետ արձակմանն ելեալ արտաքս եկեղեցւոյն, եւ ետուր ձեռամբ միրզին իւրոյ ԳՃ (300) փլօրի ողորմութիւն եւ գնաց: Գնացի եւ ես մինչ ի միջի դուռն, եւ յետս դարձոյց զիս: Եւ ինքն գնաց ի բանակն:

[ԺԲ]

Եւ ի նոյն գիշերի, մինչ չեւ էր լուսացեալ, արձակեաց եւ զուհիքն իւր, որք եկին եւ նոքա ի տեսութիւն սուրբ իջման տեղւոյն: Եկաւ եւ ինքն կրկին անգամ ի լուսանալն: Եւ ուրախացեալ ի մէջ տաճարին զուարճացոյց զիւրայինքն՝ պատմելով նոցա զամենայն , զոր լուեալ էր: Եւ վայելեալ զշարպաթներն, եւ զծխանելիքն, եւ զկուլապն եւ զայլ պատրաստութիւնս քաղցրեղինաց եւ ընթակայից, եւ ապա ելեալ արտաքս ի վանից մեծ դարվազէն՝ առաջի գերեզմանացն, եւ իսկոյն կոչել ետուր զիս առաջի իւր:

Եւ շնորհակալեցաւ եւ մխիթարեաց ասելով. «Մի հոգար, եւ մի տրտմիր եւ բնաւ մի երկնչիր: Այս օճաղս մեր է, եւ դու մէկ եախշի ծեր մարդ ես: Տունդ աւատան լինի, (իբրու ասել է, թէ՝ տունդ շէն լինի): Կացիր բարով: Եւ թէպէտ զանդս ձեր եւ զբարիս զերիվարաց եւ զօրաց իմոց կերցուցի, բայց զփոխարէնն ձեզ հատուցանելոց եմ ի ժամանակին»:

Եւ մտրակեալ զերիվարն գնաց խաղաղութեամբ եւ սիրով զճանապարհն իւր՝ ի վերա Փարագարու եւ անդ բանակեցաւ:

Եւ ես ի նոյն օրն զկնի իւր գնացի ի բանակն ի Փարագար սակաւ ընծայիւք: Եւ կրկին յուսադրեաց եւ դարձոյց զիս ի վանքն, եւ ինքն գնաց ի վերա Երեւանայ ի Եղեւարդոյ կողմն:

Եւ օսմանցիք ելեալ Երեւանու բերդէն դիպան իրար սակաւ մի եւ դարձան կրկին ի բերդն: Որ եւ սպանին ի թուրքաց Է (7) այր, եւ Բ (2) կենդանի ըմբռնեալ տարան ընդ ինքեանս եւ գնացեալ բանակեցան մերձ Եղեւարդոյ ի վերա բլրի մի օրն հինգշաբթի, որ էր յունիսի Ե (5): Բայց, մինչ Փարագարն էր, ի նոյն գիշեր բերին զրոյց առ նա, եթէ՝ «Օսմանցւոց սարասկար Ապտուլահ փաշայն էանց զգետն Ախուր[ե]ան բազում զօրօք եւ գայ ի վերա քո: Պատրաստ լեր ի պատերազմիլ, զի բանիւ եւ փախչելով պատերազմ ոչ վճարիե: Իսկ մեծախելք Խանն խիլայեաց զեկողն եւ ասաց. «Գոհութիւն Աստուծոյ. զի եւ ես ի բազում ժամանակաց՝ ի հեռուն հետէ, զայն խնդրէի»:

[ԺԳ]

Եւ սկսաւ այնուհետեւ տեսանել զպատրաստութիւն իւր վասն պատերազմի: Եւ զատոյց զամենայն ծանրագոյն կա[րա]սին այսինքն՝ զմեծամեծ վրանսն, զգերիսն, եւ զայլ անօգուտ չպատերազմողն եւ զուհիսն. ընդ Գեղամայ ծովուն եզերովն խաղացոյց գնալ ի Թարվէզ:

Եւ ինքն մնաց արիական պատերազմողօք ԺԸ (18) հազարաւ, եւ ընտրեաց իւր տեղի բանակի եւ վրանի զբլուր մի բարձաւանդակ, որ ի հնուց անուանեալ էր Ախի Թէփէսի: Եւ անդ հարեալ զվրանն ամրացոյց զբոլորն բլրի այն քարէ կարկառիւ, իբրեւ զբրքունս՝ կիսագունդ, ի չափ Բ (2) գազի զբարձրութիւնն՝ իբր զպատնէշ, զոր այլազգիքն մաթարիզ անուանէն: Որ թէ յանկարծակի գայցեն օսմանցիքն ի վերա սոցա, անտի կարիցեն պատերազմիլ ընդ նոսա հրահանելեօք, կամ՝ այլովք պատերազմական զինուք: Եւ այսպէս զբոլոր բլրին երիցս եւ չորիցս շրջապատեաց:

Եւ ի շաբաթ օրն եհաս եւ Քօբրլու օղլին զօրօք իւրովք: Ի յԱպարանու վերի կողմէն էջ ի ստորոտն Արայի լերան՝ յանդիման Եղուարդու: Եւ ելեալ չարխաճիքն ընդդէմ միմեանց դիպան եւ՝ անկեալ երկուց կողմանց սակաւ դիակունք, ի բաց կացին ի միմեանց:

Իսկ զգիշերն ամենայն աշխատեցան պարսիկքն վասն ջրոյն պակասութեանն: Եւ զոր ինչ ոչխար եւ այծ ունէին՝ զենին եւ զտիկս հանեալ ջրով լցրին: Նոյնպէս եւ զայլ ջրի ամանսն լցուցեալ պատրաստեցին ի բլրին, զի հեռի էր գետն Զանկի, իբրեւ ձիու արշաւանս Բ (2)՝ յետուստ կողմանէ, եւ առաջի նոցա՝ զօրքն թուրքաց:

[ԺԴ]

Մեծ են գործք Աստուծոյ, եւ յոյժ խոր են խորհուրդք ամենակալին: Եւ ո՞վ է այն ի հողեղինաց որ կարիցէ քննել կամ վերահասու լինել: Սքանչանամ այժմ, եւ հիացումն ունի զմիտս իմ: Բաբէ՜ հրաշիցն Աստուծոյ եւ արդար իրաւանցն Արարչին:

Զի այնմ վայրի եւ ի նոյն տեղի, որում ԺԵ (15) ամաւ յառաջ Գ (3) զօրագլուխ Յ (300) արամբքն զԺԲՌ (12000) պարսիկս կոտորեցին, եւ արեան ճապաղի դիաթաւալ ընդ երեսս դաշտին զգէշս մարդկան արկին կերակուր լինել գազանոց եւ թռչնոց, նոյնգունակ զտրիտուրն փոխարինաց հատոյց ամենակարողն:

Զի յետ շաբաթուն յաւուրն կիրակէի, որ էր Ը (8) ամսոյն յունիսի, ի յերկրորդ ժամէ աւուրն սկսան պատերազմիլ:

Իսկ մեծ Խանն եւ արին Թահմազղուլի, մինչ պատերազմէին, զզօրս իւր սակաւ ցուցեալ, որպէս թէ երիս գունդս հազարական թուով, մինչ զի առ ոչ ինչ համարեալ օսմանցւոցն զօրս պարսից վասն սակաւութեան՝ իսկոյն հրամայեցին բանակին իւրեանց բառնալ զկարասին եւ ենկիչարիք հետեւակ՝ առաջի, եւ թօփերն՝ զկնի:

Որպէս ասի յոմանց, թէ Կ (60) թօփ ունէին օսմանցւոց, որ եւ ես տեսի զքառասունս:

Եւ զկնի թօփերաց հեծեալքն, եւ ի միջի իւրեանց՝ սէրասքէր Ապտուլահ փաշեն, եւ Սարու Մուստաֆայ փաշայն, եւ Թէմուրն, եւ Փօլատն այլեւ՝ Քոռ չաւուշն, որ եւ պարծեցեալ էր ի նոյն գիշերին, եթե՝ «Ի՜նչ պիտի լինին պարսիկքն, զի առ ոտս հեծելազօրացն իմոց տամ առաթուր կոխել զնոսա»:

Իսկ ի խմբել պատերազմին՝ որովհետեւ վասն սակաւութեան պարսից զօրաց պատրեցան օսմանցիքն, եւ հեռացան ի ստորոտէ լեառնն Արայի եւ դիմեցին ի վերա պարսից զօրացն, եւ սոցա խոյս տուեալ սակաւ սակաւ հեռացուցին ի լեռնոտէ անտի եւ ածին մինչեւ Եղւարդայ դաշտն: Ապա ելեալ ի ձորոց ի կողմանցն Երեւանու զօրք պարսից, որպէս ասեն թուօք ԺԸՌ (18000) աց, եւ թէպէտ այնքան էին եւ գունդ գունդ կազմեալք, բայց հայէին ի հեռաստանէ եւ ոչ պատերազմէին, զի ոչ ունէին հրաման ի Խանէն, այլ միայն՝ Գ (3) գունդն՝ հազարական արամբ: Այն՝ որ կարգեաց Խանն, նոքա պատերազմէին:

Իսկ Խանն ըստ արիական սովորութեանն իւրոյ կազմէր, յօրինէր, կարգէր, յորդորէր եւ զիւր հրահանելիքն յաջմէ, եւ յահեկէ եւ ի մէջտեղաց տեղաւորէր: Նոյնպէս եւ՝ զամպարակսն, որք են մեծամեծ թֆանկներ՝ ամէն ըղտի վերա մի հատ ի ճակատ սամարին, որ է ի վերա ողին ըղտոյ թուով՝ ԷՃ (700): Եւ այսպէս նախ՝ զմեծ թօփերն ետուր ձգել, եւ ապա՝ զամպարակսն:

Եւ խմբեցան ընդ միմեանս ճակատ առ ճակատ: Եւ ընդ թֆանկսն զմիմեանս յաղթահարէին հետեւակք ի յերկուց կողմանցն յունիսի Ը (8) օրն կիրակի: Սկսեալ ի երրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցհինգերորդ ժամն հրօք եւ հրահանելեօք պատերազմեցան: Օսմանցիքն Բ (2) կամ Գ (3) թօփ միայն կարացին ձգել, իսկ պարսից կողմն՝ թուի, թէ Յ (300) եւ այլ աւելի թօփ ձգեցին, եւ զամպարակներն՝ զամենայն եւ ձեռաց թֆանկներն՝ բազում:

Եւ յանկարծակի Խանն հասաւ ի թօփխանային օսմանցւոց եւ տիրեաց: Եւ յորժամ տեսին եւ լուան զտիրելն թօփխանային, առժամայն ի փախուստ դարձան օսմանցիքն, եւ եւ պարսիկքն՝ զկնի կոտորելով: Կոտորելով հասուցին զմի ծայրն ի վերի կողմն Արայի լեառն՝ հանդէպ Սաղմոսավանից եւ զվարի ծայրն զօրաց՝ ի կողմն Աշտարակու, եւ ի միջի եղեալսն՝ դէմ ածին Քարսահ գետոյն դիմաց Յոհանավանից եւ Կարբու եւ Մօղնու: Որ եւ թուի, թէ բազումք էին գահավիժեալքն ի ձորն Քարսահ գետոյն, քան թէ սրով սպանեալքն: