[Ե]

Եւ յետ ոչ բազում աւուրց կրկին հրամ[ան] առի ի վեհէն՝ գնալ ի հեռագոյն վանորայսն Արարատու: Եւ թէպէտ ոչ կամէր հրաման տալ, վասն զի եւ ինքն փափագ ունէր տեսանել զայն ուխտատեղսն, զոր ոչ էր տեսեալ բնաւ ի վեհապետութեանն իւրոյ, եւ պատճառանօք իմիք փափագէր եւ երանելի հոգին տեսանել, բայց ցաւն ժամանակիս եւ զբաղմունքն ոչ ետուն թոյլ: Վասն որոյ անճարացեալ ետ ինձ հրաման:

Եւ ելեալ ի սուրբ աթոռոյն՝ տկարացեալ անձամբ, գնացի այնու մտօք ի հաւատով, զի բուժիցիմ ի չարաչար տենդէ ցաւոյս: Եւ գնացի նախ՝ Երեւան, որ էր հոկտեմբեր ԺԶ (16), եւ մի գիշեր մնացի Երեւան: Եւ միւս օրն գնացի ի սուրբ Վիրապ, եւ անտի ի Ակոռի եւ ի սուրբ Յակոբայ աղբիւրն՝ ի Մասիս: Եւ անդ կատարեալ զուխտն իմ եւ մատուցանել ետու պատարագ: Եւ կատարեալ մեր զուխտն եւ դարձաք ի գիւղն Արկուռին:

Եւ անդ սակաւիկ մի հանգչեալ եւ ճաշ արարեալ՝ դարձաք ի Վիրապն: Եւ ի Վիրապին յատակն իջեալ իմ ժամրարական պատրաստութեամբն՝ աւարտեցի զպատարագն եւ ելեալ ի Վիրապէն մնացի զգիշերն: Եւ այգուցն առ[ե]ալ ընդ իս առաջնորդ ճանապարհին աբեղայ մի, գնացի ի Հաւուց Թառ, որ է Ամենափրկչի վանք, եւ մնալով անդ Բ (2) գիշեր: Եւ անտի՝ ի Աղջոց վանքն: Եւ դարձայ ի սուրբ Գեղարդն մնալով անդ եւ Բ (2) գիշեր: Եւ անտի եկի ի Գառնի, մնալով գիշեր մի: Եւ անտի՝ ի Նորք, մնալով անդ եւս գիշեր մի: Եւ ապա գնացի ի յԵրեւան, եւ գիշեր մի եւս մնացի անդ:

Եւ ապա գնացի ի Գետարգել: Եւ անդ հասան հրաւիրակքն վեհին, զոր երկիցս եւ երիցս մարդ էր յղեալ գրով եւ թղթով՝ խնդրելով զիս շեշտիւ եւ արագ արագ հասանել նմա: Նախ՝ վասն կարօտութեան երանելւոյն: Երկրորդ՝ վասն գալոյ Թօխաթու նուիրակին՝ Աղէքսանդր վարդապետին եւ Սարգիս վարդապետին՝ աշակերտին պատրիարգի, որ յետոյ կոչեցաւ Դէտ Կեսարու: Եւ երրորդ՝ վասն խօթութեան պատահելոյ նմա: Զի եղանակն եւ տարին ծանր էր, եւ օդն՝ ապականեալ, վասն զի համայնք խօթացեալք էին միաբանքն ի սուրբ աթոռն, եւ եւս՝ ի գիւղն: Որ եւ բազումք մեռան. յորս էր նախ՝ հայր սուրբն, եւ Թէքիրտաղցի Սարգիս վարդապետն, եւ Բաղիշեցի Զաքարիայ վարդապետն, եւ հոգեւոր տիրոջ մահտեսի Աւետիսն, եւ այլք ի մահտեսեաց եւ ի գիւղէն յոլովք: Իսկ այլք խօթացեալք ընդ երկար տկարութեամբ հազիւ գտան զառողջութիւն մինչեւ ի սուրբ պասեքն:

Որ եւ ի տեսանելն իմ զեկեալսն եւ զգրերն աճապարեցի, եւ դարձայ ի կրունկն Երեւան եւ հասայ Էջմիածին նոյեմբերի Դ (4): Վասն զի կամէի գնալ ի Բջնի, ի Կարենիս եւ այլ վանորայսն, բայց ի բաց թողի, որովհետեւ հրաւիրեցայ ի վեհէն եւ փութացայ ի սուրբ գահն՝ ի տեսութիւն սրբազանին:

[Զ]

Իսկ ի գալն իմ ի սուրբ Էջմիածինն, որ էր նոյեմբերի Դ (4) եւ օրն էր երկուշաբթի, գտի զվեհն ի մահճի ընկողմանեալ եւ հիւանդացեալ՝ Բ (2) աւուրբք յառաջ: Եւ հանդիպեալ նմա առժամայն սկսայ հարցանել զպատճառէ խօթութեան, եւ վասն ցաւոյն, եւ թէ՝ յոր անդամ եւ յոր կողմն ունի զխստութիւն ցաւոյն: Իսկ երանելին ասէր, եթէ՝ «Բոլոր անձն իմ ցաւի, եւ ոչ գիտեմ զպատճառն եւ զուստն»:

Իսկ ես՝ տառապեալս եւ վարանեալս, սկսայ յուսադրել, եւ մխիթարել եւ սփոփել մինչեւցմասն մի գիշերոյն՝ մինչեւ երից եւ չորից անգամ ասաց, թէ՝ «Գնայ հանգստացիր: Խեղճ ես եւ ի ճանապարհէ եկեալ դադարած ես»: Իսկ ես զմտաւ ածեալ՝ «Մի գուցէ նեղասցի կամ տրտմեսցի սակս չգնալոյս», ելեալ գնացի ի տեղի իմ:

Եւ այսպէս շիւարեալ եւ վարանեալ կացաք զցայգ եւ զցերեկ մինչեւ ցկիրակի: Եւ ի նոյն օրն եւս շուրջ զմահճովն նստելով վարանէաք եւ ընդ միմեանս հայելով լռելեան, տրտմեալ երեսօք տարակուսէաք: Որ եւ ի նոյն գիշերն եւս մինչեւ ի Դ (4) եւ Ե (5) ժամ ի մօտն մնացեալ, եւ ապա յորդորեցին զիս փոքրաւորքն, թէ՝ «Գնա դու ի քո տեղն եւ թող որ սակաւ մի հանգչի, զի անհանգիստ լինի ի տառապիլն քո»: Եւ ես ելեալ գնացի ի մենարանն իմ: Եւ մնաց անդ որդեակն իմ՝ Յովաննէս վարդապետն, ընդ տէր Յակոբին: Եւ յետ հասարակել գիշերոյն եկեալ առ իս ասելով, թէ՝ «Ե՛լ, գնայ հոգեւոր տիրոջ մօտն, զի այլիմնապէս երեւի, եւ իւրայինքն ամենայն տարակուսեալ կան»:

Որ եւ վաղվաղակի ելեալ հասի ի մօտն եւ տեսի, որ եւ ի առ եւ տուր շնչոյն էր՝ ի հոգեվարութեան: Եւ սկսայ աղաչանօք խնդրել տալ օրհնութիւնն ամենեցուն, այլեւ՝ արձակումն բանիւ եղելոցն, եւ պատուէր վասն սուրբ աթոռոյն եւ միաբանիցն եւ յանձնարարութիւն վասն իւրայնոցն: Իսկ երանելին երբեմն բանիւ՝ նուազ ձայնիւ, եւ երբեմն օրհնեալ գլխովն նշանակութիւն տայր խնդրոյս:

Եւ այսպէս աջ ձեռն ի մէջ ձեռացս գոլով հեշտ եւ հանգիստ աւանդեաց զմաքուր հոգին իւր ի ձեռն հրեշտակի բարւոյ այնպէս, որպէս թէ ոք հանցէ խնձոր մի ի ծոցոյն եւ տայցէ բարեկամին կամ սիրելոյն իւրոյ՝ Թ (9) կամ Ժ (10) ժամու գիշերոյ նոյեմբերի ԺԱ (11) լոյս երկուշաբթի:

Որ եւ ի լուսանալ առաւօտին ծանուցաք Երեւանայ մէլիքին՝ պարոն Յակոբջանին, որ հրաման էառ ի դքսէն Երեւանայ, որ էր տէւթէրտար: Ալի-փաշայն տկարացեալ գոլով եւ անկեալ ի մահճի, եւ մինչ կամէին առնուլ ի նմանէ զհրաման թաղելոյն, առժամայն մեռաւ եւ փաշայն՝ առաւօտեան ճաշու ժամու: Զի հոգեւոր տէրն ի գիշերին վախճանեցաւ, եւ ի նոյն առաւօտին փաշայն եւս մեռաւ Երեւան: Վասն որոյ գեխեան ետուր հրաման, զի թաղեսցի:

Եւ ի միւս օրն ի տեղի փաշային եդին զհաճի Հիւսէին փաշայն, որ էր տեղեաւ տէրէնտէցի եւ կայր Երեւան մաֆազայ՝ պահող:

Եւ եկեալ մէլիք Յակոբջանն փաշա<յա>ի չուխատարիւ մի Էջմիածին, եւ երեքշաբթի անարժանս ժամ արարի եւ օծի, եւ տարեալ թաղեցինք ի սուրբ Գայիանէն: Եւ ես ոչ կարացի գնալ վասն սաստիկ ջերմանս, որում տենդէր զիս օր ընդ մէջ, այլ յուշաթափեալ եկի եւ անկայ ի մահիճս:

Իսկ ի միւս օրն առեալ իմ զբոլոր ուխտ սուրբ աթոռոյս գնացինք ի Գայիանէ, եւ կատարեցինք զայդն, եւ յետ այգոյն դարձանք ի վանքն:

Եւ ի նոյն օրն կամայ ակամայ զմեզ Ե (5) – Զ (6) վարդապետօք տանէին յԵրեւան: Որ եւ ի ճանապարհին, յորժամ անցաք զհանգուցեալ եկեղեցին, տեսաք զբազմութիւն արանց եւ կանանց՝ Երեւանայ բնակողացն մեր ազգէն, որ փախստեայ գային: Յորմէ սոսկացաք եւ հիացաք զխեղճութիւն նոցին: Եւ կամեցաք եւ մեք դառնալ անդրէն ի վանքն, զի մի գուցէ ի գալ զօրացն պարսից գտանիցիմք ի մէջ բերդին Երեւանայ: Եւ այսպէս աղաչելով զմէլիքն եւ զչուխատարն, որ էր մուպաշիր ի վերա մեր, հասանք ի Փարագար: Եւ սակաւ մի նստեալ անդ եզերս առուի միոյ հանեալ եդի ի ձեռս նորա Ե (5) ոսկի: Բազում աղաչանօք հազիւ զերծաք եւ դարձաք ի վանքն:

[Է]

Իսկ ի միւսում օրն, որ էր հինգշաբթի, կանուխ առեալ զմեզ Ե (5) – Զ (6) վարդապետօք եւ յակամայ կամօք քարքաշ տարան յԵրեւան: Որ եւ իմ տենդիս օրն էր, յորում զերծայ ի նոյն օրն, քանզի մուբաշիրն չորեքշաբթի յերեկոյին եկեալ էր: Վասն որոյ հինգշաբթի կանուխ ելեալ գնացաք: Որ եւ զճանապարհն առոգանէի արտասուօք վասն զանազան պատճառաց:

Եւ յորժամ հասանք յԵրեւան, տարան զմեզ ի դուռն քաղաքապետին եւ նախ՝ ի մօտ ռայիսին, որ էր քեխեան: Եւ սկսաւ նախ ողոքանօք յորդորել զիս, թէ՝ «Որովհետեւ վախճանեցաւ խալիֆայն, եւ դու նորա ծանօթ սիրելի ես, եւ ամենայն միաբանքն զքեզ կամին, ես ծանուցանեմ փաշային, որ դու լիցիս ի վերա նոցա խալիֆայ ի տեղի հանգուցելոյնե:

Իսկ ես հրաժարեալ յայնմանէ սկսայ ասել, թէ՝ «Չեմ բաւական այդմ գործոյ եւ ոչ ունիմ կարողութիւն յամենայն կողմանց: Մանաւանդ՝ ղարիպ եւ օտար եմ: Ուխտի աղագաւ եկեալ եմ այսր: Որ եւ հրաման ունիմ, զոր տուեալ են ինձ յարքունուստ, այլ եւ՝ գիր ղըզլար աղասուցն եւ ղափուճիպաշի Գուլ Ահմէտ աղայէն, որ ինձ տիրութիւն արարեալ զիս անդրէն ի վիճակն իմ դարձուձանէք: Այլ եւ՝ բազում բանս պաղատանաց, զոր մի ըստ միոջէ գրելն ձանձրութիւն է:

Բայց ոչ եղեւ հնար զերծանիլ, այլ դարձոյց զողոքականն ի խրոխտական եւ սպառնական: Եւ սկսաւ կերպիւ կերպիւ ահացուցանել զիս եւ մահու եւս սպառնացաւ: Յորում կայի շիւարեալ եւ տարակուսեալ: Եւ առժամայն ոտին կացեալ գնաց մօտ փաշային: Եւ իսկոյն յետ եկեալ ասաց. «Տարէք զայդ փաշային մօտնե: Պատուէր տալով ինձ, թէ՝ «Չլինի՜ հրաժարիս, որ փաշայն զքեզ կմահացուցանէ»:

Եւ յորժամ տարան զիս յանդիման փաշային, սկսաւ եւ նա սաստկութեամբ եւ մեղադրանօք խօսիլ ընդ իս: Որ եւ նորա պատասխանեցի, թէ՝ «Մեր նախնի սովորութիւնն այն է, որ մահսար անեն Սպահան եւ Ստամպօլ, որ այն Բ (2) քաղաքացիք միաբանին եւ զմի ոմն ընտրեն եւ կացուցանեն: Ապա թէ՝ ոչ, սուրբ աթոռին եւ կաթողիկոս նստողին մեծ վնաս կլինի: Որ եւ գիր ունիմք այսպէս՝ հաստատեալ բազմաց գրով եւ կնքով եւ նզովիւք փակեալ»: Եւ այլ՝ շատ խօսք եւ զրոյց եւ թէ որչափ լացի եւ ողբացի՝ ոչ եղեւ հնար:

Այլ բարկացեալ ի վերա իմ եւ ասաց, եթէ՝ «Սպահան եւ Ստամպօլ մինչեւ երթեւեկութիւն գրերաց լինի եւ ընտրութիւն վասն ումեմն, ի մէկ տարին չլինիր: Եւ ահա երկուց կողմանց զօրք եւ պատերազմունք երեւին, եւ Էջմիածին ի վերա ճանապարհին: Մինչեւ ցայն օրն վանքն պիտի քակուի, եւ միաբանքն անգլուխ գոլով՝ մինն ոչ մնայ, այլ՝ ցրուին: Այնուհետեւ ինչ օգուտ է ձեր ընտրութիւնն: Գնա՛, ահա հրամայեցի քեզ, եւ յանձն առ: Եւ ըստ օրինաց ձերոց կատարեսցեն զկարգ կաթողիկոսութեան ի վերա քո, եւ կառավարեայ զայն թէքքէն: Զի ոչ միայն ձերն է, այլ մեր թագաւորին է, եւ մեզ ասպնջատեղ եւ պիտանացու: Եւ ես մարդ առաքեմ հանդերձ գրերով, արզիլամով եւ տամ բերել զհրաման ի յարքունուստ վասն քո»:

Եւ այսպէս քարշեցին զիս արտաքս եւ գրեցին զպոյրուլթի մի, թէ՝ «Դուք՝ միաբանք Էջմիածնայ, որովհետեւ ընտրեցիք եւ կամեցաք զդա լինել ձեզ գլուխ, ահա հրամայեցի նստիլ դա խալիֆայ ձեզ: Եւ դուք, զոր օրէնք եւ արարողութիւնք՝ կատարեցէք եւ հնազանդ լերուք, որպէս յառաջնոցն: Եւ զայլ հարկաւոր բանսն ի յարքունուստ ես հոգամ, ձեզ հոգ չլինի»:

Եւ առեալ զիս տարան ի տուն մէլիք Յակոբջանին, եւ Գ (3) օր մնացեալ ի տուն մէլիքին: Եւ ապա ժողովեալ զքէտխուտայքն Քանաքէռու, զԵրեւանայ եւ այլոց տեղեաց, այլ եւ, զառաջնորդս վանորէից յԷջմիածին: Եւ անտի եւս գրեցին Կարբի, յԱշտարակ եւ այլ տեղիս՝ գալ իշխանաց եւ քէտխուտէյից, որ եւ եկեալ ժողովեցան ի սուրբ Էջմիածին մնացեալ վանորէից առաջնորդքն:

Եւ նոյեմբերի ԻԴ (24) յիսնակաց կիրակին օծին զանարժանս կաթողիկոս եւ եդին ի ծառայութիւն եւ ի ներքոյ լծոյ սուրբ Էջմիածնի աթոռոյն մեծի սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչին, որ էր թուին մեր ՌՃՁԳ (1734):

[Ը]

Յետ այսորիկ սկսայ մտախոհ լինիլ եւ յամենայն զօրութէնէ ջանալ եւ արիանալ վասն մեծի գործոյն եւ կառավարութեան սուրբ աթոռոյն մեծի. եւ զի անծանօթ գոլով իմ երկրի, եւ մարդկանց, եւ միաբանից, եւ ամենայն ելից եւ մտից եւ արարողութեան եւ վասն պակասութեան փողից, որս ոչ գոյր ամենեւին: Իսկ վանից ծախքն՝ բազում եւ անթիւ:

Յոյժ վշտանայի, տառապէի, բայց ողորմածն Աստուած խնամէր եւ ստածէր. երբեմն ի հողոյ արդեանց վաճառելով եւ երբեմն ողորմութիւն ի եկողաց օգնութիւն հասանելով եւ երբեմն փոխ առնելով: Մինչ զի ԻՌ (20000) ղուռուշ մինչեւ ցայսօր պարտք արարեալ եմ:

Եւ այսպէս տանջանօք եւ խղճութեամբ կառավարեցի զսուրբ աթոռն:

Յորում ժամանակի պաշարեալ կայր Կէնճէն ի պարսից: Եհաս եւ Քեօփրլու օղլուն ի Յամթայ բազում զօրօք ի Պայազիդ եւ անտի ի Ղարս՝ ձմեռելով: Եւ ԺՌ (10000) սօմար ցորեան Թէմիր փաշային հրաման արարեալ՝ որ տարաւ հասոյց ի Թիֆլիզ եւ եկն դարձեալ ի Ղարս: Նոյնպէս եւ Ղարսայ՝ բազում պատրաստութիւն ցորենոյ, եւ գարւոյ եւ այլոց իրաց: Եւ պատերազմողական անօթից յղեաց յԵրեւան:

[Թ]

Եւ յորժամ էանց դառնութիւն օդոյն ձմեռայնոյ, եւ կակղացաւ սակաւ մի եղանակն եւ մտաք ի թուականն ՌՃՁԴ (1735), եւ ապրիլ ամսոյն չուեաց խաղաց Թահմազ[ղուլի] խանն ի վերա Ղարսայ քաղաքին՝ կողմամբն Ղազախու եւ Լօռու՝ մինչեւ սպառեալ էր ձիւնն ի լեռնային կողմանցն յայնցանէ: Քանզի լուաք ի զօրաց պարսից եւ մերձակայից Խանին, թէ զծործոր մի յորում կամէին անցանել եւ շրջիլ ի վերա Ղարսայ, սուսերօք իւրեանց պեղեցին, հատին եւ ճանապարհորդեցին անցանել: Որ եւ ի գիշերին այնմիկ կրկին ձիւն եկեալ ելից զճանապարհն, յորում աշխատեալ էին աւուրս Բ (2): Եւ ապա այնուհետեւ ընդ այլ ճանապարհ անց գտեալ բազում դժուարութեամբ հասին ի սահմանս Ղարսայ: