– Янәдән саркастик чагыштыру. Аның кайбер әдипләр белән ярышырга теләп тә, әллә ни ерак «сикерә» алмавына ишарә ясау… Исегездәдер, сезнең мөхәррир Әхмәт Урманчиевка язган хатыгызда тупаслык күрсәтүгә карата мөнәсәбәт белдерү бар. Төгәлрәк әйткәндә, «Ялт-йолт» журналының 1912 елгы 38 нче санын күздә тотып, «Бу номерда да әдәпсез сүзләр бар», – дип искәртү ясыйсыз. Сезнеңчә, моның ише алама әйтешүгә киләчәктә юл киселергә тиеш. «Милләткә файда урынына зарар» исемле мәкаләгездә дә хәдис шәрифтәге шундый сүзләрне ассызыклап үтәсез: «Мөселман кеше мөселманнарны теле белән дә, кулы белән дә рәнҗетмәс». Ә менә үзегезнең яктан әлеге кагыйдә үтәләме соң?

Г. Т. Эшнең дөрестен сөйләргә кирәк… Әйе, без язганнарда да кимчелекләр һәм зур кимчелекләр булырга мөмкин. Без мәкаләләребезнең башына: «Бу мәкалә яки бу шигырь барлык кимчелекләрдән пакь», – дип язмадык лабаса!

– Белгәнебезчә, татар дөньясында танылган байтак шәхес сезнең бизмәндә үз үлчәнешен таба. Бәяләүләр төрлечә булучан. Аерым замандашларыгыз турында шулай тәфсилләп сораштыруым күпләрне кызыксындырган сорауга җавап эзләүдән киләдер. Аллаһ колларының үзара тәнкыйть итешүе әдәп яссылыгында калырга тиештер бит? Чынлыкта сезнең мәрхәмәтсез «тәртә башы» нинди затларга гына тиеп үтмәгән! Алар күп: Галимҗан Ибраһимов, Мәҗит Гафури, Акмулла, Исмәгыйль Гаспринский, Сәгыйть Рәмиев, Фатих Кәрими, Фатих Сәйфи-Казанлы, Галиәсгар Гафуров-Чыгътай, Зариф Бәшири, Камил Мотыйгый-Төхфәтуллин, Йосыф Акчура, Садри Максуди, Муса Бигиев, Галимҗан Баруди, аталы-уллы Баһаветдин һәм Гайнанетдин Вәисовлар, Габдерәшит Ибраһимов һәм башкалар. Бу «кара исемлек»тәге әһелләрнең һәркайсы да үз халкына хәленнән килгәнчә хезмәт иткән. Алай гына түгел, әлеге төркемдә милләт горурлыгы булып саналганнары да, сезнең хөкемнән коткаруга мохтаҗ калганнары да бар. Шулай тоташ шелтәләү зыянга түгел микән?!

Г. Т. Һай, боларны бер дә сүкмәс, бер дә рәнҗетмәс идем! Нишлим инде, чарасызмын – тел тидерткән дөньядыр… Һәрнәрсә дә үз асылына бер әйләнә… Фәкать сабыр кирәк.

– Бу җайсыз сораудан сез бик җиңел котылдыгыз әле… Дөнья төрлелектән гыйбарәт. Искә алып үтелгән шәхесләр дә бер-берсеннән шактый аерылып тора: иман камиллекләре буенча да, кылган гамәлләре ягыннан да… Һәрберсенә үзенчә вазифа йөкләнгән. Аларның шундый булуы хәерле.

Г. Т. Шулай инде, дөньяның, мәсәлән, кошларыннан вә хәшәрәтеннән генә дә акыллы кешегә гыйбрәт алырга мөмкин. Аларда да тигезлек юк. Мәсәлән, черки дә оча, чыпчык та оча. (Күгәрчен дә оча, чәүкә дә оча, карга да оча, козгын да оча.) Шулар белән бергә, бөтен кошлар ханы булган каракош – орёл да оча. Ләкин һәрберсе үз канаты куәтенчә… Һичберсенә дә ачуланып булмый. Алла шулай яраткан. Боларның кайсы шәригатькә хилаф?.. Инсаннарның дөньяда торган чактагы таләпләре дә, күңелләрендәге теләкләре дә шул кошларның очышына охшыйдыр.

– Тәнкыйтьне күтәрү җиңел түгел. Әнә бит, замандашыгыз Зариф Бәшири «Чүкеч» журналында чыккан шигъри памфлетында (1908 ел, 21 июнь) сезне гап-гади тәрҗемәче шагыйрь итеп кенә күрсәтергә омтылган. «Волжский листок» газетасының 1908 елгы 696 нчы санында Касыйм Уралец та сезгә нәкъ шундый гаепләү ташлый. Утсыз төтен чыкмый. Аларның язганнарында сезгә күпмедер файда китерерлек, мыекка чорнарлык бер фикер дә юкмыни?

Г. Т. Арыслан, вәхши бер хайван булса да, чыпчык авызыннан корт алып вакланмыйдыр.

– Нигезсез хурлаулар йөрәккә кадалучан. Һәр көндәшнең кимчелеген табып була, шул исәптән Галимҗан Ибраһимовныкын да…

Г. Т. Ник саныйм гаебен аның соң? Мин түгел бухгалтеры!

– Шәригать кагыйдәләре кушканча, ялгышучан адәм баласы үзенә дә тәнкыйть белән карарга бурычлы.

Г. Т. Инсаф кирәк… Ваз кичик мин-минлектән.

– Әмма чәнечкеләрдән арынырга исәбегез юктыр бит?

Г. Т. Йокыга ятканда, кулыма чыбыркы тотып ятам.

– Төшегезгә кергән берәр бәхетсезе, димәк, тагын сезнең кыенны ашаячак… Инде форсат чыккан чакта шуны да белдереп үтик: безнең татар дөньясында «чыбыркылы Тукай» хөрмәтен казанган, мәдхиягә лаек булган затлар да байтак ич. Әйтик, Шиһабетдин Мәрҗани, Хөсәен Ямашев, Сәхибҗамал Гыйззәтуллина-Волжская… Шулай ук Ризаэтдин Фәхретдин белән Заһир Бигиев җәнапларына да сез төрле уңайдан җылы сүзләр әйтеп узуны кирәк тапкансыз. Шәхесләргә бай кавем генә олы халык була ала. Һәрхәлдә, бу әңгәмәбездә телгә алынган таныш затларга сезнең аяусыз тәнкыйтегез дә, рух күтәрерлек мактау сүзләрегез дә ярдәм иткәндер дип уйлыйсы килә. Әлбәттә, атаклы шәхесләр турында сөйләшү гаять катлаулы, шуңадыр да сорау-җаваплар күпкәрәк китте шикелле.

Г. Т. Әлегә җитәр.

– Әмма бер нәрсәгә ачыклык кертү сорала. Сүз дә юк, шәхесләрнең үзара көндәшлектә торуы каршылыклы дөньяда табигый күренештер. Тик әлеге котылгысыз көрәш чик-чама кысаларында булырга тиеш. Шул ук вакытта безнең арада бернинди мантыйкка да сыешмаучы, һәрдаим киртәләр коручы җаһил груһлар да бар бит әле. Алары белән нишләргә?

Г. Т. Яңадан да безгә аяк чалырга маташсалар, янә безне алар белән кычкырышу кебек түбәнлеккә сөйрәсәләр, без аларны бергәләшеп юлдан алып ташлап, яки «Безнең юл беләнме, әллә түгелме?» дигән сорау куеп, ничек тә аларны ераклаштырыйк.

– Нигә соң безнең халык һаман бердәм көч булып туплана алмый?

Г. Т. «Милләт!» диләр – ул чынмыни, ихласмыни!.. Көнчелек, үчлек белән тулган татарлык, төяп илтеп Мәкәрҗәдә сатарлык. Нифакъ⁵⁴ выставкасында күп медаль алганымыз бардыр… Пычрак вә ялган берлә тулган безнең эч… Әхлак, вөҗдан, инсафларны сөреп чыгардык истән дә; бозылдык шулкадәр начар, уздырдык без иблистән дә.

– Димәк ки, бу таркаулык галәмәте милләтнең вөҗүденнән килә?

Г. Т. Иң начары: җан картайган – һәрнәрсәгә «барыбер» дип карый башлаган… Бетте иман мәрхәмәт, шәфкать, мәхәббәткә тәмам… Бик югартын күз салырга башладык әхлакка без.

– Югыйсә күпләребез тыштан шактый инсафлы күренә. Арабызда шундый тәкъва кыяфәтле бәндәләр дә хәтсез очрый, гүяки алар ана карынында ук Коръән укып утырган.

Г. Т. Өстеңдә әйбәт кием булгач, синең бәрәңге генә ашаганыңны кем белә?

– Һаман да шул ук сорау: нишләргә?

Г. Т. Милләт иблис күләгәсен Тәңре күләгәсе ясамас… Эрелек, төче теллелекне ташлыйк.

– «Бозылдык шулкадәр», – дип хак әйтәсез. Ә бит «бозыклык» төшенчәсен нечкәләп шәрехли башласак, әхлак кагыйдәләренә сыймаган башка начарлыклар да килеп чыга. Хәтерлисездер, балачакта сезнең белән күрешергә кергән Ситдыйк абзыйга кул бирмәгәнсез, чөнки кечкенә Апушка бу могтәбәр кешенең салмыш булуы ошамаган.

Г. Т. Эчә халык суык дип тә, бәйрәм дип тә, …хәләл дип тә, хәрәм дип тә… Эчкән була карчык та – үзе беткән бетәшеп… Ушбу халык, кабак ничек ачылгач та, бик нык суга гөнаһы юк бутылкага, диеп аңар: «Эчеңдәге суың чыгар, аның белән безне җылыт, безне сугар; эчтән безгә бишмәт киерт, чикмән киерт, көчле хәмер! Синең кулда зур ихтыяр»… Әгәр күрсәң кызарган йөз аларда, бер дә алданма: «Оялгандыр», – димә яңлыш, «Җибәргәндер», – дисәң – әүля!

– Метрополия башка халыкларга үзенең гадәтләрен сеңдерүчән. Шул исәптән яманнарын да. Безне руслар эчәргә өйрәтте, дип, ничәмә-ничә гасыр акланырга тырышабыз. Дөрес, әдәпсез үрнәк үзенчә әгъвалый.

Г. Т. Мәсәлән, мин сезгә мисал өчен генә әйтим… Ике марҗа, бер шешә артыннан икенчесен бушатып, аракы эчеп утыралар; камыр кеби изелгәннәр, аракыдан тамаклары карылган…

– Хәзер инде татар хатын-кызлары арасында да «остаз»ларын уздырып эчүчеләр күбәя бара. Гафу, сүзегезне бүлдем – дәвам иттерегез.

Г. Т. Арадан бер рус, чыгып, гармун уйный башлый, теге марҗалар, торып, ава-түнә бииләр… Кыяфәтләре вә тавышлары көленеч булганга, халык алардан көлә… Шул арада мәҗлескә яланаяклы бер хулиган килеп утыра. Сорап та тормый, салып куйган аракыны алып каплый. Башына киткәч:

 
Милая Маруся,
Будешь ли моя?
Куплю пуд картошки,
Лопай как свинья, –
 

дип, …исерек марҗага мәдхия җырлый.

– Нишлисең, әшәке гамәлләр ымсындырып торучан. Шуңадыр нәфес коллары һәрвакытта да үрчемле, чөнки инсан иблис токымына үзе булыша… Кышкы салкын көннәрнең берсендә Өчиледән Казанга кайтуыгыз истәме? Чыпчык авылында тукталыш ясавыгыз? Шундагы мәйханәгә кереп чыккан ямщик кәефләнеп алуын ничек белдерде әле?

Г. Т. Аның эчүе түгел, шуны «шайтан коткару» дип тәгъбир кылуы көлке тоелды.

– Чынлыкта без шайтан дигәннәрен бөтен ил белән коткарабыз. Һәммәсе дә эчә: өлкәннәр дә, урта буын да, яшьләр дә, шул исәптән ир-атлар да, хатын-кызлар да… Чир китәр, гадәт китмәс. Шайтан ачыткысы элгәрләр сүзенә дә үзенчә төзәтмә кертергә өлгерде. Икенче төрле әйткәндә, эчкечелек китмәс чиргә, китмәс гадәткә әверелде. Аракы милләтнең үзенчәлекләрен билгеләүче күзәнәкләргә үтеп, ыруның шушы авыруга каршы торучанлыгын җимерде. Аннан ваз кичү, ай-һай, мөмкин эш микән?!

Г. Т. Туктаңыз әле, бер хикәя хәтеремә килде…

– Әй син, товарищ! Син хәзер эчүне ташладың бугай?

– Әйе, әйе, ташладым.

– Алайса, бир миңа акчаңны, синең өчен ул акчаны мин эчеп бетерим!

– Иң аянычы, татарның рухи кыйммәтләрен саф-чиста килеш саклаган авылда да эчү-тарту тамырлары һаман саен киңрәк җәелә бара. Сез куйган сорау гелән искә төшә: «Авыл халкына ни җитми?»

Г. Т. Казённый булса да, зур урманы, чыршы, нараты бар; казённый булса да гәрчә, эчим дисә – аракы бар…

– Анысы, әйе, йөзәрлек! Безнең өммәткә Аллаһ бүләк иткән кебек тоелган Сабан туе да инде үзенең асылына туры килмәгән эчемлекле бәйрәмгә охшап калды. Сездәй ятим баланы сыендырган Кырлай авылындагыча бүләк җыю йолалары, бер көнгә генә сыймаган мавыктыргыч тамашалар отыры тарихка күчә. Бу уңайдан сорау туа: әгәр Сабан туе дөнья күләмендә әһәмиятле бәйрәмнәр рәтеннән теркәлсә, аны бу исемлеккә «аракылы кушымта»сы белән бергә кертерләр микән?.. Гомумән, без һәрбер яман гамәлебез җәһәтеннән иманыбыз алдында хисап тотарга тиеш.

Г. Т. Мин әле кая барам?.. «Шайтан аздырган», имеш! «Юлдан яздырган», имеш! Кире татар, иң элек вөҗданың берлән килеш!

– Дәүләтсезлек шартларында татар булып калу өчен үзеңә гаять зур җаваплылык алырга кирәктер. Милләтнең яшәүчәнлеген тәэмин итүдә авылга мөһим вазифалар йөкләнгән. Бәлки, халыкка менә шушы мөкатдәс миссияне тирәнтен аңлау, аны иң-иң олуг гамь итеп тою җитмидер. Ә моның өчен басып тора алырлык, тамыр җибәрерлек зәмин дә кирәк бит.

Г. Т. Җир – аны эшләүчеләр өчен, дию тәмам юк ителгән.

– II Дәүләт Думасындагы уң депутатлар юмалавы, ягъни бюрократлар нәсихәте сезгә яхшы мәгълүм: «Крестьяннарга җир бирергә ярамый, чөнки җир бирелсә, элгәредән күп мәртәбә фәкыйрь булуыгыз ихтимал. Тигезлек мөмкин түгел. Әгәр халыкка тигез хокук бирелсә, инсанның кадере бетәчәк».

Г. Т. Бюрократларның бу сүзе әбиләрнең «Май ашама, сукыр булырсың» дигән сүзләренә бик охшый икән.

– Сөйләшү маузугы тирәнгәрәк китте. Эчү турында гәпләшә идек. Фикер сөреше юнәлешен үзгәртер алдыннан шуны да калкытып үтәсе килә: бездә әле авылдан шәһәргә күчеп, аракы мичкәсенә әверелүчеләр да байтак. Моның ише алаканатларга үгетләп ни әйтергә?

Г. Т.

 
Җөрмә монда, кайт илеңә, илеңдә иген игәрсең;
Стаканыңны ат итеп, бутылкаңны җигәрсең.
 

Чынлап та, сукасын, сабанын, әвенен, хатын, бала-чагасын онытып, эчеп утырган бер сала мужигына, шулай итеп, каладан китәргә киңәш бирмичә, ни дип әйтергә кирәк?.. Бераз вакыт шатлык таба исерек кенә, үз-үзенә ачы агу эчереп кенә.

– «Казан! Фахиш шәһәр…» Безнең бу бердәнбер пайтәхетебез хакында шундыйрак шигъри билгеләмәләр дә булды. Мондый калада кулыңдагы каурыйны ак килеш саклар өчен өстәмә рәвештә күпме йөрәк көчен түгәргә мәҗбүр ителәсең.

Г. Т. Торам, торам да: «Ярабби! Ятимлекләр, фәкыйрьлекләр, ачлыклар, авылдан авылга сатылып йөрүләр, рәхимсез татар байларында хезмәт итүләр, татар мәдрәсәсендә черүләр арасында да сакланып килдекем истигъдад⁵⁵ очкыны шушы исереклекләр, исерек иптәшләр арасында бер дә кабынмаслык булып сүнәрмени инде?» – дим… Русиядә хәзер уйнаган җилләр вә Русия һавасы… шул халәте рухиягә китергән…

– Хәл-халәтебез күңел ачарлык булмаса да, әнә нинди мәкаль уйлап чыгарганбыз: көн дә бәйрәм, көн дә туй, көн дә ширбәт, көн дә куй.

Г. Т. Безнең милләтнең бәйрәме ел тәүлегенә… ике генә… буладыр.

– Ягъни монда әһле исламның төп бәйрәмнәре күздә тотыла.

Г. Т. Әйе… Димәк, без бик эшчән, тырышчан бер халык икәнбез. Чөнки ел буе дөньяның һәртөрле авырлыкларын, михнәтләрен күтәрәмез дә, шул авырлыкларны өстемездән ике тапкыр гына төшереп, тынычлап торабыз… Безнең ватандашларымыз русларның атлаган саен бәйрәмнәре була. Алар, якшәмбене чынлап бәйрәм итдекләре кеби, әллә нинди исемнәр илә әллә нинди бәйрәмнәр итәләр. Хәтта бер юморист: «Ел тәүлегендә 365 көн була, руслар 300 көн бәйрәм итәләр, 65 көн эшлиләр», – дисә, бу сүз бөтенләй үк көлкегә охшап бетмәячәктер.

– Сигез көнгә тугыз бәйрәм, дип әйтүләр шуннан киләдер.

Г. Т. Моннан русларның ялкау, эшсез вә бөтен гомерләрен уйнап-көлеп үткәрүче бер халык икәнлеге, безнең исә кәеф, хозур вә тәгътилләргә⁵⁶ әһәмият бирми торган булуымыз күренәдер. Соң, без күп эшләгәч, алар күп кәеф сөргәч, безнең алга баруымыз, аларның артка калулары тиеш ләбаса! Хакыйкатьтә нидәндер болай түгел: без һаман артта… Алар мәгыйшәт сәфәрендә бергәләшеп бер йөк тартып алып бармакчы булсалар, һәммәсе дә алга тарталар; без, йөкне төрлебез төрле якка тартып, һаман бер урында әйләнәбез… Ләкин без бер дә тик тормыйбыз, ел буе эшлибез дә эшлибез. Без нишләгәнмез? Без ел буе аюның дуга бөгүе кеби эшләгәнбез. Ягъни без эшләү сурәтендә тәмам 365 көн уйнаганбыз да, инде уйнап арып, ял итәбез. Безнең эшле көнебез дә көлке, бәйрәм итүебез дә көлке. Безнең бәйрәм итәргә хакымыз юк.

– Карарыгыз үтә кискен түгелме?

Г. Т. Бәйрәм дип, күбрәк вакытта, бер замандагы алга барышны искә төшереп тәбрик итүгә әйтеләдер. Безнең һаман бер көпчәк әйләнәсендә әйләнүебезгә алга бару дип әйтеп булмый, ерак киттек дип, үзебезне үзебез тәбрик тә итеп булмый.

– Җиңел баштан дөнья онытыла. Мондый халәттә бәндә үзеннән-үзе кәеф-сафа коруга тартыла башлый. Инде безнең бәйрәмнәр дә русныкыннан ким түгелдер. Өстәвенә татар халкы театрны, һәртөрле уен-тамашаны үлеп ярата. Кайвакыт күңел ачулар оештыруда гап-гади чама хисен югалтабыз. Күңелгә шик тә килгәли: без үзебезнең инкыйразга җырлап-биеп бармыйбызмы икән?!

Г. Т. Безнең гомер уен түгел, бәйрәм түгел…

– Чыннан да, безнең һәрбер гамәлебез фәкать милләт тәрәккыенә хезмәт итәргә, менә шундый хезмәткә мәхәббәт һәркемнең йөрәгендә яшәргә тиеш.

Г. Т. Барчасы үз халкымызга хезмәт итмәк дигән сүзгә кайтадыр… Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек… Инде эшлик саф, ачык күзләр белән… Тырышып, күп акчалар тотып һәм төрле-төрле чаралар күреп, ниләр эшләмәс бу милләт, әгәр керешсә!

– Үзенчә гомер итәр өчен, бәлки, аның акчасы җитеп бетмидер? Борынгылар искәрткәнчә, акча булса, гакыл табылыр.

Г. Т. Татар акча тапмый түгел, таба.

– Сәбәп нидә соң?

Г. Т. Милләтнең чире – керешмәүдә эшкә… Ни эшлим, халкым баштан ук дошман һәрнәрсәгә… Безнең татарларда, иң әүвәл мәртәбә әйткәндә, һәрбер нәрсәгә каршы тору ата-бабадан калган бер гадәттер. Алар, иң әүвәл чыкканда, ысулы җәдит берлә укуга да каршы тордылар. Кара тактаның эченнән «тавык аягы» да эзләп маташтылар. Бара торгач белделәр ки, кара тактаның эчендә «тавык аягы» түгел, «чебеш аягы» да юк, имеш!

– Безнең милләт әллә инде олыгаеп киткән, әллә аның балаларча кирелеге чыгып бетмәгән.

Г. Т. Өч яшьлек балага да үзенең сәламәтләнүе өчен дару эчерсәң, яки: тышка яланаяк, яланбаш чыкма, дисәң, билгеле, каршы торадыр. Шуның шикелле, татарларга да: болай итсәңез, сәламәт булырсыз, тегеләй итсәңез, үзегез өчен яхшы булыр, дисәң: «Э… э… кирәкми, э… э…» – дип киреләнәләр… Нә исә, сөйләсәң сүз күп булыр.

– Ачы гыйбрәт тулы мондый сүзләр ниндидер максат белән әйтелә бит.

Г. Т. Милләтемә олуг файдалар килүен өмет итеп…

– Әмма олуг файдалар үзеннән-үзе генә килми. Моның өчен кәвемеңнең рухияте мөкәммәл, фәһемлелек дәрәҗәсе югары булырга тиеш. Һәрхәлдә, шуңа омтылу лазем. Әгәренки туфракның гумус катлавы чагыштырмача юка икән, димәк, аннан әллә нинди зур уңышлар көтә алмыйсың. Зыялылык зәмине саллы булмаса…

Г. Т. Татар халкы арасында хисапсыз күп зыялылар.

– Тик безгә андый затлар һаман җитеп бетми әле. Килешәсезме?

Г. Т. Милләт образауный кешеләргә һәм халык файдасын һәртөрле үзенең шәхси мәнафигыннан вә корсак файдаларыннан өстә тота торган, милләт файдасын күз өстендәге кашы дәрәҗәсендә газиз тота торган милләт арысланнарына мохтаҗ… Бу әйтелгәннәр булмаганда, безнең тормышымыз күңелсез, үлек чыккан өй төсле моңлы, тынсыз-тавышсыз, рәхәтсез булачактыр.

– Сөйләгән сүзебез барыбер укуга килеп тоташа. Милләт хадимнәре тәрбияләү өчен мәктәпнең көчле булуы зарур.

Г. Т. Дөрест сүз бу… Әүвәл милләт укысын, белсен, француз, немецләр кадәр күзе ачылсын… Без дә алар юлыннан барыйк, Хуҗа Насретдин шикелле, атның артына карап атланмыйк… Без дә… адәмчә тормыш итик дөньяда. Гыйлем белән дөньяны кулда тотты япон… Мәгариф мәйданында без, татарлар, ат уйнатыйк!.. Күтәрелеш юлларына атлап үтик… Файдаланыйк киңлектән… Надан булу гарь… Наданлык таптамасын – яньчелербез… Кап-кара кол белми хөррият дигән сүз кадрене.

– Сезнең сүзләрдән дә күренеп торганча, һәртөрле белем бирү йортына биниһая зур вазифа йөкләнгән. Татар мәктәбенә бигрәк тә. Үз дәүләте булмаган халыкны саклап калу өчен һәрбер укытучы үзенчә фидакарьлек үрнәге күрсәтергә тиеш.

Г. Т. Мәктәпләр – безнең арсенал…

– Әмма шунысы эчне пошыра: алар һәрбер заманда да камиллектән ерак тора.

Г. Т. Бармак берлән каткан җирне казып булмый, әлифбасыз (алфавитсыз) язып булмый; шуның төслүк, мәктәпләрне төзәтмичә, «Тәрәккый!» – дип кычкырырга базып булмый.

– Нишләргә икәнен дә әйтеп үтсәгез…

Г. Т. Ислах дәрьясында йөзсен безнең кораб… Туган вә туачак балаларыбызның күңеленә яңга-яңга милләт хисләре, истикъбаль⁵⁷ дәртләре салырга хезмәт итеп.

– Әлбәттә, бармак белән каткан җирне казып булмый. Югары әзерлекле мөгаллимгә җитешле дәреслекләр кирәк.

Г. Т. Хәзерге тормыш, хәзерге китеш өчен иң кирәкле, иң мөһим булган яңа-яңа, үз ана телебездәге китаплар…

– Сезгә инде яхшы мәгълүм, 1905–1907 елгы инкыйлаб алып килгән азмы-күпме хөррият шартларында башлангыч мәктәпләр өчен язма әсбаплар әзерләү ешаеп китә. Белем ягы чамалы «эшлеклеләр» хәтта әлифба төзергә алына. Методика таләпләре санга сугылмый… Кем әйтмешли, укымыйча гына галим булырга маташулар инде каныбызга сеңеп өлгергән бугай.

Г. Т. Гыйлем җәүһәрен чүплек башыннан эзләргә мәҗбүр итәләр… Чүп булгач чүп инде. Ул таралып ятса да, тәртипкә салынса да – барыбер чүптер.

– «Мәктәптә милли әдәбият дәресләре» хрестоматиясен төзергә, димәк, күңел кайтаргыч шундый хәлләр тәэсирендә ниятләгәнсез.

Г. Т. Бу… минем законный хакым иде. Татар балаларының рухына файдалы тәэсирем булачак, иншалла.

– Ничек уйлыйсыз, безнең мәктәп элгәрләргә бөтен яктан да алмаш булырлык буынны тәрбияли аламы? Гомумән, татар яшьләренә ышанычыгыз зурмы?

Г. Т. Яхшы булыр тапшырсак без дөньяларны образауный егетләргә тәмам… Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек.

– Димәк, яшьләр шушы йөзекнең…

Г. Т. Бик зур фәхерле⁵⁸, чын бриллиант кашлары!

– Дилбегәне кулыннан ычкындырырга теләмәгән бәгъзе затлар, гадәттә, образауный яшь-җилкенчәкне бигүк өнәп бетерми. Монысын да беләсездер.

Г. Т. Дөньяда күп кешеләр бар ки, үткен вә гакыллы кешеләрдән куркып, үз тирәләрендә күбрәк ахмакларны йөртәләр.

– Алмаш дигәннең дә төрлесе була.

Г. Т. Тәти тапса сабый барган юлында, йомышы истән чыгар, һич аерыла алмас. Шулай яшьләр дә: юлда күрсә алтын, баюдан башкага күңелен салмас.

– Бай булсаң, акыллы саналасың. Бусы әле бер хәл. Менә шунысы күңелгә тия: иңнәренә милли варислык җаваплылыгын алырга тиешле байтак егет-кызлар үзләренең карашларын чынбарлык белән акланмый торган чиккә җиткерүчән. Андыйларда мин-минлек билгеләре хәттин ашып киткәли. Һәм үзеннән-үзе тәкәбберлек барлыкка килә. Мондый сыйфатларның чиктән тыш күбәеп китүе адәм баласын урау юлларга өстерәп кертә. Остаз үз шәкертләренең шундый булуын теләрме?