Якын дустым! Сиңа миннән киңәш шул… Эчеңдә нәрсә янганын үзең бел, үзең кайгыр, үзең егъла, үзең көл. Ачып яшерен хәзинәңне йөрәктән, сөйләшмә бер дә артык сүз кирәктән… Кеше сатмас кеше тапмак асатмы?.. Кача күр, кош кеби, мактауларыннан, хәбәрдар бул ки шунда ау барыннан. Әгәр басса сине бер-бер заманны егъламый йомшамас хәсрәт вә кайгы, утыр аулакка, кайда һич кеше юк, сабыйдай, тәмле-тәмле күз яше түк. Килеп керсә берәү нәкъ шул чагында, сиңа мин бер киңәш әйтим тагын да – диген син: «Күзләрем никтер авырта, өзелми яшь ага кич һәм дә иртә!..»

Бул кеше: байбәтчәләрнең калдыгы хәмерен көтеп, алты еллык образованиеңне йөрмә селкетеп!.. Сәгадәт талына менсәң – үзең мен; ни ярдәм килсә дә килсен үзеңдин… Арыслан… чыпчык авызыннан корт алып вакланмыйдыр… Тартыш кирәк, кирәк тартыш!..

Берәүнең уйларын икенче берәү бикләп куя алмас; теләгендә нык торучыны беркем өметсез итә алмас. Тәңребезнең безгә кушуы: «Өметсезләнмәгез!..» Кояшың яктырсын… Курыкма, синең йолдызыңны Тәңре бәхетсез итмәс… Көтеп алган кадерле була… Тырышмалы!..

Шыр ялангач калдырылып талансам да, тормышта бик каты алдансам да, тукта әле, егъламыйм, Аллам юл ачар әле, дидем… Алла юл ачты…

Ир кеше теләкләрен күңелендә яшереп тотмас; үзен бер генә урынга агач кебек беркетеп куймас…

Саклан, күңелеңдә урын бирмә таләптән башкага; хаклык теләүче үз максатыннан бүтәнгә күз салмас. Хаклык үзенә иярүчене, һәрхәлдә, кире какмас; ялганны ялганга чыгарыр… Милләт иблис күләгәсен Тәңре күләгәсе ясамас. Хаклык зәгыйфь дип куркып, юлыгыздан чыктыгызмы? Тоткан юлны ташлау сезне, әлбәттә, бәхетле итмәс…

Борча атмак көлкедер тау-таш ватарлык туп белән… Угърашып²⁰ торма җиһанда иң түбән мәхлук белән!.. Сипмә конфетти… сәфилләр²¹ өстенә: ул хәзерләнгән атарга йөзгә каршы чүп белән…

Ләззәт вә тәм нәрсәдә?.. Тик фәкать милләткә хезмәткә мәхәббәт… Бунда ямь дә бар, ләззәт тә бардыр, тәм дә бар!

4. Эшнең дөрестен сөйләргә кирәк… Без беләбез ки, татар шәкертен кеше ясар өчен иң элек аның «вәкар»ен бозарга кирәк. Бу – өй салганда иң элек нигездән башлау, сүткәндә түбәдән тотыну кебек кагыйдә инде… Бар егетләр: бик тәкәбберләрчә тоткан позасын… Андый «вәкарь» яшьлектә җимерелмәсә, …неграмотный үләчәк «зате галиләрдә»²² дә кала. Мисал эзләсәңез, күктән йолдыз эзләгән кеби генә булып, аны табуда зәхмәт чикмәссез… Инсаф кирәк… Тәкәллеф ише кимчелекләрне ташлыйк!..

Кызыкма һичвакыт шөһрәткә син; бик төренмә иртәгүк артык булыр чүпрәккә син. Тапмасам шөһрәт, сизә алмаслар, димә, күңелемдәген, зур тәрәзә бар дип аңла дөньяга күкрәктә син…

Гафу итәсез… Шулай тәфсилләмәсәң, татар аңламый… Моны яздым, киңәш бирдем, юаттым һәм тыйдым, куштым; шулай булмыйча хәл юк, инде калган мин генә дустың!

5. Яхшы булыр тапшырсак без дөньяларны образауный егетләргә… Барып керик хөрриятнең кочагына, тәрәккыйнең күкләренә очмагына; бу егетләр безне дөнья оҗмахына кулдан тотып җитәклиләр…

Измәсен яшьләрне дә күптән яше үткән кеше… Безнең ашын ашаган, яшен яшәгән картларымызны, корыган агачтан дуга ясарга мөмкин булмаган кеби, тугъры юлга күндерү мөшкилдер… Безне артка тарткан картлар мазарстан²³ таба атлар.

6. Татар яшьләре… Аналары тәрбиясе алар өстенә фарыздыр… Аналарын карасыннар, тәрбия итсеннәр, чөнки оҗмах аналар аяк астында табыла.

7. Сез – интеллигентлар… Татар халкы арасында хисапсыз күп зыялылар… Зыялыларымызга һәр ничек, җәсарәтле пожарныйлар кеби, җәһаләт ялкыны эчендә дөрләп янган милләтне, тизрәк утка атылып, коткарырга тырышу фарыздыр. Пожарны читтән тамаша кыйлып кына көлеп тормак – ирлек түгелдер…

Без шушы олуг мәмләкәтемезнең сакчысы вә чын гражданы… булырга тиешлемез.

8. Яшәсен гайрәтле милләт арысланнары!.. Яшәсен яңа, яшь милләт каһарманнары!..

Татар яшьләре!.. Һайдәңез… Милләткә… тәкрар әйтәмез…

Бар уем кичен-көндезен сезнең хакта, милләтем; саулыгың – минем саулык, авыруың – минем авыруым.

Син каршымда бар нәрсәдән дә изге һәм хөрмәтле; дөнья бирсәләр дә сатмам милләт, миллиятемне…

Һичшиксез, һәр хыялдан татлыдыр милләт хыялы… Тиеш… үтәргә изге юлда бу гомер барсы түләү берлән бурычны Тәңремә һәм халкыма… Шушы юлдан ризамын, башка төрле юл да тотмыймын…

Күңел берлән сөям бәхетен татарның, күрергә җанлылык вакытын татарның. Татар бәхете өчен мин җан атармын: татар бит мин, үзем дә чын татармын.

Хисапсыз күп минем милләткә вәгъдәм… Минем тырышлыгым һәм эшләрем бушка китмәсен.

V. Нигә тарихтан гыйбрәт алмыйсыз?

1. Артка карасак борылып… Ачыла алдыңда тарихтан театр пәрдәсе: «Аһ!» – дисең, – без ник болай соң? Без дә Хакның бәндәсе… Түбәннәр югары ашкан, бөекләр түбән төшкән…

Әйтсәгез, сездән сорыйм мин: бездә нәрсә юк иде?!

Мәгъмур²⁴ Болгар шәһәрләре, Болгар авыллары, бер дә булмаган төсле, кырылдылар да беттеләр… Китте Касим, китте Казан. Бетте татар, кырылды хан… Җылый-җылый бирделәр җан: Сөембикә дә Чыңгыз хан; нә дәүләт калды да, нә шан!..

Бу дөнья бер төркем вәхшиләргә рәхәт урын булды: болар, белмим, ни сәбәптән безнең өскә ябырылдылар. Болар яхшы кешеләрнең канын эчә, чөнки кан эчү аларга шикәрдән һәм дә хәлвәдән татлырак…

Күпме михнәт чиккән безнең халык, күпме күз яшьләре түгелгән… Аһ, ник соң без булдык вәйран? Бөтен дөнья калды хәйран… Читен хәл. Гайрәтең җитсә – ерып чык, әгәр җитмәс исә – бет, шунда тончык!..

Нигә тарихтан гыйбрәт алмыйсыз?.. Әгәр сез тоткан юлыгызда нык торса идегез, бу хәлгә төшүегез, минемчә, мөмкин булмас иде.

2. Юк шул безләрдә берләшмәк; юк бергә-бергә гөрләшмәк, бер җан, бер тән булып, һәр нечкә серне бергә серләшмәк… Фида булган мөрәүвәтле²⁵ бер җан кирәк.

3. Вакытында җирне селкеттек… Инде эш үтте, булачаклар булды!.. Кемгә ләгънәт әйтәсе һәм каргасы?.. Шулай булган. Заман кичкән. Сулар аккан… Каршылык юктыр Ходайның иркенә.

4. И Җир, синдә – синең куеныңда ничә төрле кавемнәр бардыр?.. Бу, корт-кырмыскалар кеби, дөньяны каплаган адәмнәр эчендә әмерләренә буйсынып, максудка җиткәннәрне бик аз таптым.

5. Дөньяда һәрнәрсә дә үз асылына бер әйләнә… Эшкә ябышыр чак җитеп, ямьсез озын төн үткәнен күз ачып белдек без, үлчәп күктәге Чулпан белән. Булса да ул чакта бездә керсез иман, саф күңел, күз һаман булды эренле, йөз дә саф һәм пакь түгел. Шул сәбәпле дустны, дошманны дөрест фәрекъ итмичә²⁶, күп саташтырдык… шайтанны чын инсан белән. Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек – булсын кабул… Дуст кем, дошман кем – милләт үзе аерыр.

6. Без һаман сабыр итәмез… Бу тормышка кальбән²⁷ разый булган кеше мөселман да түгел, мөэмин дә түгел, инсан да түгел диясем килә.

7. Хикмәти Хода, кая карасаң, анда без фәкыйрь милләтнең бер җире җитмәгәнлеге заһир була!..

Үтте инде, дустларым, ул үткән эш, ни булса ул; инде эшлик саф, ачык күзләр белән… Сез үзеңезнең хәлеңезне төзәтергә теләсәңез, хәзер сезгә тырыша торган вакыт тәмам җитте… Фәиннә мәгаль госри йөсра²⁸.

VI. Вөҗданың белән килеш

1. «Аһ!» – дисең, – без ник болай соң?..

Сүзне ничек башларга кирәк? Хәер, болай башласам да ярый бит… Тугъры әйтергә яраганда, кинаяләргә сыгыну нәрсәгә?.. Татар болай һич аңламас, төртеп күрсәтмәсәң күзенә… Китмәсен хак сүзгә һич кәефең синең… Тәнкыйть – кирәкле шәйдер… Тыңламасаң бу нәсыйхәтне, язу бушка фәкать…

Синең бар дөньяда күргән газабың, гөман юктыр, бозык булганга җаның… Иң начары: җан картайган, һәрнәрсәгә «барыбер» дип карый башлаган…

Бик югартын күз салырга башладык әхлакка без, кер күңелдә күплегеннән бармыйбыз ак якка без… Әхлак, вөҗдан, инсафларны сөреп чыгардык истән дә; бозылдык шулкадәр начар, уздырдык без иблистән дә… Закон белгән юрист юк бездә дип уйлау хата хәтта, печән, шалкан базарында закон сатканымыз бардыр… Мәлганәт²⁹, пычрак вә ялган берлә тулган безнең эч; бар начарлыктан, бозыклыктан гыйбрәт безнең эш… Нифакъ³⁰ выставкасында күп медаль алганымыз бардыр… Көнчелек, үчлек белән тулган татарлык, төяп илтеп Мәкәрҗәдә сатарлык…

Чабатаң берлә, нинди мәнфәгать бар соң, әдәп таптап?..

Билгеле, һәрбер агачлар да корырга башлыйлар, былбыл урынына оя тоткач башында каргалар.

2. Шаккатабыз тышкы зиннәтләр, киемнәргә карап… Һәр матурда начар якның берсе булгай… Өстеңдә әйбәт кием булгач, синең бәрәңге генә ашаганыңны кем белә?.. Җан сатабыз, әллә нинди вак «тиен»нәргә карап… Йөз сумны урлап килгүче угъры кеби, күз салабыз чын сүз әйтердән элек як-якка без. Бер сүз әйтергә саранлансак гакыллы ярлыга, гөл кеби сүзләр чәчәбез акчалы ахмакка без… Акчалар уйнарга дәртне кузгатадыр шалтырап… Акча барда бар да дуст шул, бар да яр; акча исе чыкмый торса, бар да яныңнан таяр!..

Кешеләр үзләрен анчак сөярләр, бәхетсезләрнең өстеннән көләрләр…

Туктале, бер көн килер дә өйрәтер, әлбәттә, ләхет, миллионың ул тар ләхеттә файда бирмәс… Анда хакимнәр дә алтыннарга һич алданмыйлар; анда адвокат та юктыр – акчага ялланмыйлар.

3. Күрмәгез бер яклы дип сез бу вафасыз дөньяны; ул ике яклы: аның бардыр иләк һәм күн ягы. Әйләнә, көпчәк кеби, байлык вә шөһрәт, мәртәбә: син бүген бай, бәлки, шайтаннан да ярлы иртәгә!.. Җиһан шатлык белән хәсрәтне бер җиргә җыйган…

Килсә теләнче капкаңа, каты сүзләр берлә инсаниятен син таптама… Булса – бир, булмас исә, җайлап сөйлә булмаслыгын, сизми калма ак сакаллы картның Хозыр Ильяслыгын!

4. Дөресне сөйлә, …беркемнән дә курыкма; сабыр бул, чөнки сиңа эшнең җиңеле йөкләнмәгән…

Дөнья яратылганнан бирле ялганнар күбесенчә тотылмый калган… Һәр алдауга ышанмаска кирәк, алданмаңыз, карендәшләр, гафил улмаңыз… Алданмаңыз, болар сезнең дошманнарыңыздыр, болар тик үз файдалары өчен генә тырышып, сезне әсирлектән чыкмасын дип тырышучылардыр…

Дустлар, тугъры юлдан китик… Барыбер без алданмыйбыз дигәч алданмыйбыз!

5. Усаллык хәзинәсе бик зур, ул – күпме алсаң да бетми…

Өметсезлек, усаллык, вәсвәсәләр зәгыйфь җанны теләләр һәм кисәләр… Син үзеңчә изге эш эшлим дигәндә халкыңа, әллә нинди былчырак баулар салалар гакълыңа: «Бу заман шундый заман, – дип, – бу вакыт мондый вакыт, син үзеңне дөньяда безнеңчә йөрт, безнеңчә тот…»

Кире кайтыр – төкермә җилгә каршы… Кире төште угы башына, Нәмруд атып баккан иде Җәбраилгә каршы…

Дөрест, һәрбер халыкта бар дорыр мондый кара йөзләр… Алар ерткыч, алардан читтә бул син, алар барда, бүрең бер якта булсын…

Җитәр, инсаф кирәк, инсаф кирәк… Ярлыкау эстә, шөкер ит, тәүбә кыйл… Әгәр рухыңны ислах итми үлсәң, барыбер син газапта… Газап китми кабердә тән черүдән…

Файдаланыйк киңлектән, ваз кичик мин-минлектән… Бүлик без бер алманы биш кисәккә… Җыйналып мәҗлес ясыйк… Тәнемез аерым булса да, бер җан булыйк.

6. Эчә халык суык дип тә, бәйрәм дип тә, эчә халык хәләл дип тә, хәрәм дип тә; «Кытайский әфлисуннар яшьнектә», – дип, «Эчми үткән яшьлек гомере әрәм», – дип тә…

Җөмләдән берсе… Мәктәпләрдә укыр чак… Мин… үземне һәрвакыт мулла баласыча тотарга вә укыган китапларым илә гамәл итәргә тырыша идем. Мәсәлән, берзаман… минем илә күрешергә… авылымызның шактый могтәбәр кешесе килде, үзе исерек иде. Миңа килеп сәлам бирде – сәламен кайтармадым, кулын сузды – кулын алмадым. Сәбәбен сорадылар. Мин шулвакыт «Бәдәвам»ның:

 
Исереккә сәлам бирмә,
Ул бирсә һәм син алма… –
 

дигән бәетен ярдым да салдым…

Дөнья булгач, кеше төрле хәлгә килә шул… Әхлаксызлык… Электән белгәнем хәлдә кешенең тышы яхшы, бозыклыгын эченең… хөкем итмим, Ходай кыйлыр үзе судын…

Безнең гомер уен түгел, бәйрәм түгел, һич кайгысыз кеше булса – адәм түгел! Бераз вакыт шатлык таба исерек кенә, үз-үзенә ачы агу эчереп кенә…

 
Җөрмә монда, кайт илеңә, илеңдә иген игәрсең;
Стаканыңны ат итеп, бутылкаңны җигәрсең…
 

Чынлап та, сукасын, сабанын, әвенен, хатын, бала-чагасын онытып эчеп утырган бер сала мужигына, шулай итеп, каладан китәргә киңәш бирмичә, ни дип әйтергә кирәк?!

Эчә дустлар, чәкәшеп, күзне күзгә текәшеп; эчкән була карчык та – үзе беткән бетәшеп… Ушбу халык, кабак ничек ачылгач та, бик нык суга гөнаһы юк бутылкага, диеп аңар: «Эчеңдәге суың чыгар, аның белән безне җылыт, безне сугар; эчтән безгә бишмәт киерт, чикмән киерт, көчле хәмер! Синең кулда зур ихтыяр»…

Кулда – бильярд, карталары, эчеп сыра, тарта бары: бетерү җиңел ата малы…

Әгәр күрсәң кызарган йөз аларда, бер дә алданма: «Оялгандыр», – димә яңлыш, «Җибәргәндер», – дисәң – әүля!³¹

7. «Шайтан аздырган», имеш! «Юлдан яздырган», имеш! Кире татар, иң элек вөҗданың берлән килеш!.. Сезгә һәм безгә ни җитмәгән?.. «Әгузе» дип кенә төшмәс, муенга шайтан атланган…

Керләнә өст-өстенә рух, һич хозур вөҗданга юк; ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә – мунча, җанга – юк?!

Без ул милләткә… үз сурәтен үзенә күрсәтик… Көзге каршысына китерик… Милләт күрсен… Үз рухының матур ягын вә идеалының изге икәнен халык көзгесеннән үз күзенә күрсәткән чакта күңеле тулмаган кеше таш йөрәкле булырга тиештер… Ләкин авызы кыйшык кешенең авызын туры күрсәтмәгән өчен көзгене атып бәрмәсен…

Җиңел уй, йөз кызарткыч төрле хисләр, сезгә мең ләгънәт! Яшә, тугъры караш, төпле гакыл, меңнәр яшә, хезмәт!.. Безнең бәйрәм итәргә хакымыз юк.

VII. Исламның миллиятне сакларга кушуы табигый

1. Безләрне туры юлга күндергән Коръән икәндер… Аңлангачтын Коръәндәге бик күп серләр, үз-үзендән агаралар дини керләр…

Ислам бит хак дин, ә хаклык, һичшиксез, гел өстен булыр.

2. Исламның миллиятне сакларга кушуы табигый… Билгеле ки, дин кешеләрдән аерым түгел…

Кешеләр белән бергә диннәр дә изелделәр; мөселманнар – исламны, христианнар Гайсә динен ташлады.

3. Наданлык таптамасын – яньчелербез, каләмгә каршы бармыйк – чәнчелербез. Каләм – хөкем йөртүче Җир йөзендә, аның белән ант ителгән «Нүн» сүрәсендә… Ушбу Җир булды бөтен мәсҗедләрнең дә мәсҗеде…

Болар бит исламга терәк, безгә боларга таянырга кирәк… Көчсезләргә иптәш, көчлеләргә җитәкче, болар – бөтен ислам инануларын ачыктан-ачык күрсәтүче…

Каләм – бөек, каләм – дәрәҗәле; Ходайның телендә ант урынында ул. Каләм – данлы, каләм – шанлы; каләм ул – чиргә дәва, кайгыны юар сабындыр…

Исламның миллиятне сакларга кушуы табигый улдыгы кеби, кызганырга лаек инсаннарны да ифрат дәрәҗәдә кызганырга кушуы да табигыйдер…

Дин димәк – бетмәс-төкәнмәс бер хәзинә ул.

4. Шәригатемез – Коръәне хәдистер, Коръәне хәдис тә кыямәт барачак, анда бер дә шик-шөбһә юктыр…

Без, «Хатәмен-нәбиин» аятенә иман иткән мөселманнар, һичбер вакыт Печән базарыннан пәйгамбәр вә мәзһәб башлыгы эзләмәскә тиешлемез…

Нигә курка бу татар, кузгалса дини мәсьәлә? Барсы кыркылдый тавыктай: «Дин кырак! Дәһри кырак!..»

Һәр кешенең үз хезмәте вә хәләл кәсебе илә тапкан бер телем икмәге юк шәригатьләр чыгарып, фәлән кеше – кяфер, фәлән – фасикъ³², син генә яхшы дип мактап яхшы булудан артыктыр.

5. Динле булып күренү – бик яхшы бер кәсеп ул… Бер кешене кяфер дип йөрү бик зур кабахәтлектер. Газиз иман капкасының ачкычы сезнең кулыңызга бирелмәмештер. Сез үзеңез теләгән кешеләрне иман капкасыннан кертеп, теләмәгәнне – чыгарып җибәрүгә нинди права таптыңыз? Юк, сездә бернинди дә права юк.

6. Наданлык сәбәпле көфергә төшү җиңел инде… Бер дә исеңез китмәсен: Мәккәи Мөкәррәмәдәге кәгъбә янында гөнаһ кыйлу мөмкин булган шикелле, Киевтагы монастырь янында саваплы эш кыйлу мөмкиндер…

Сугыша Инҗил белән Коръән, диләр; алдый алмаслар халыкны юк белән – монда хәзрәтләр сугышмый поп белән!..

Вакытсыз азан әйткән мәзиннәр яисә вакытсыз чиркәү каккан звонарьлар була инде…

Хак Тәңренең каршысында килешмидер тәһарәтсез намаз илә корбансыз хаҗ…

Килешмидер Коръән уку, тәсбих әйтү фәхеш-вәхшәт берлән тулган бер ханәдә… Фахиш тавыш, фахиш рух, фахиш көй! Фахиш мәгънә! Менә шулар безнең фәхшиятсез, пакь мөселман түрләренә кереп утыралар…

Әйдә, дустлар, бер тибрәник, акны Тәңре яклар бит… Караны бер көн каралтып, акны бер көн аклар бит…

Артка бакма, …идеал һаман да алда ул; алга барганнарга тик табыла табылса – Алла ул!

7. Мөхәммәд динен яклаучы!.. Бу эшләрдә зәхмәтләмик муллаларны, дин эшендә башчы иттек без аларны… Җитәр дин исеменнән кеше талау, җитәр шәригать исеменнән халыкны каралту, җитәр болганчык суда балык тоту! Батсын фанатиклар!

8. Җитми мыр-мыр хәтем – чын, саф Коръән кирәк… Телсез муллалар бернәрсә әйтмәкче булалар, ләкин, аһ, наданлык, иреннәрен селкетәләр дә, бернәрсә дә фәһемләнми.

9. Ялганчылар, гамәл сатып ашаучылар, …үзләре яхшы аңлап җитмәгән нәрсәне балаларга укытып, ислам балаларының гомерен ашаган хәлфәләр, …барлык һиммәтләрен³³, һәммә гайрәтләрен трахтирларда, мәйханәләрдә генә күрсәткән байлар… И явызлар!.. Динне хурладыңыз, мөселманлыктан көлдеңез! Галимнәрне танымадыңыз. Тугъры сөйләгәннәрне кыстыңыз, издеңез… Җавап биреңез!..

Көпә-көндезге алдануларга безнең җаныбыз ачынганга игълан итәбез³⁴ ки, кадерле халкымыз бу кеби пычрак бер гасырда, төрле базарларда вә хәрчәүнәләрдә мисез башыннан пәйгамбәрлек сатучы төрле кешеләргә… ышанмасыннар иде. Нәҗат, җан рәхәте вә тугъры юлны андый кешеләрдән түгел, анчак гыйлем вә мәгърифәттән генә эзләсеннәр иде.

10. Җәза бирми халык һич тә гөнаһ эш, яшерен эшләргә… Җәзалау камчысын биргән гөнаһлы ул халыкка кем? Түгел, юк. Бирмәгән һичкем; Ходай – гадил³⁵, Ходай – хаким!.. Хак Тәгалә нәрсә кыйлса ирке бар.

11. Ашау-эчү өчен күңелең борчылмасын. Үзеңне «байлардан ярлы» дип санама; тыр-тыр итеп бәлешләргә йөгермә… Тук корсак укуга бик йомшак, бик чукрак буладыр… Бәлеш белән гыйлем бергә җыелмас, комсыз кеше үлгәнче тыелмас… Комсызлык – түбән, бик түбән сыйфат ул… Кирәк анчак яшәр микъдар ашарга, кирәкми тик ашарга дип яшәргә… Тән үстерсәң – җиһанда, бер дә шиксез, фил булу мөмкин… Азыгыңны Алладан өмет ит…

Хәзрәтләр, хәттин узмагыз!

12. Мөэмин булсаң, чын мөэмин бул – намазыңны калдырма…

Бездә җомга көннәргә дә бер дә игътибар юк: ул көннең бәйрәмлеге бер дә күңелдән хис ителми; халкымыз, бүген җомга, бүген бәйрәм, дип, яңа киемнәр киеп, руслар якшәмбене олуглаган кеби олугламыйлар…

Бәгъзеләребез бик суфи, көн дә биш намаз укый – бурычка йөз мең алгач, аны кесәгә салгач.

13. Мулла да, ахрысы, фәрештә түгел, аның да остабикәсе бар, бала-чагасы бар, фатир түлисе бар – ни эшләсен, ачка үлсенме?..

Ну, болай булгач, мулла гаеплеме? Әллә безнең милләт гаеплеме? Әлбәттә, милләт гаепледер…

Бер мулла биш вакыт намазда, җомгаларда, гаетләрдә имам тора, никах, талак эшләрен карый, казыйлык итә, туганнарны, үлгәннәрне, никахланганнарны яза. Шул арада ук мәдрәсәгә кереп мөдәррис тә була… Зиратка да бара. Җә, бер кешегә бу кадәр хезмәт бирелсен дә, ул кешегә ни өчен жалование алу дөрест булмасын?!

Әүвәл бер кешегә шулкадәр эш бирү дөрест түгел, инде бирелгәч, аңар жалование бирмичә, теләндереп йөртү дөрест түгел. Бер култыкка ике үгез башы сыймавы, бер көймәче ике көймәнең койрыгын тота алмаганы һәркемгә мәгълүм була торып, бер муллага әллә тагы 20 төрле эш биргәннәр. Шулай булгач, ул мулладан нинди укыту, нинди иҗтиһат, нинди хәер көтәргә кирәк?

Минем уемча, муллаларны жалованиеле ясарга кирәк – бер; һәм аның өстендәге йөкләрнең һәрберсен аерып, үзенең ияләренә тапшырырга, йөкләтергә кирәк – ике… һәм боларның һәрберсенә аерым-аерым жалованиеләр бирелсен…

Муллаларның берсе бигрәк тук, икенчесе бигрәк ач булуының һәм дөрес укыта алмауларының… һәммәсенә сәбәп жалованиесезлектер. Шуның өчен мин үз тарафымнан, муллалар жалованиесез хезмәткә көчләнмәсеннәр, дип әйтергә батырчылык итәмен.