3

Ада ехала ў метро на лекцыі і яшчэ мела ў душы слабую надзею: а раптам і Касьян прыехаў на вучобу – гэта было б вялікім шчасцем. Яму таксама карысна пажыць у Маскве, паспяваць на Арбаце, займець мноства новых знаёмых, мо нават і вельмі карысных.

У аўдыторыі сабрала ўся група. Людзі былі прыкладна ва ўзросце да сарака гадоў, толькі некалькі мужчын мелі сіваватыя галовы і было відно, што ім, мусіць, пераваліла за пяцьдзясят. Касьяна не было. Курсанты няспешна рассаджваліся, выбіралі сабе месцы і напарнікаў. Ада з Эмай занялі першы стол у радзе каля дзвярэй, адразу за імі селі верныя рыцары – Гоша з Сенем. Празвінеў званок. Праз некалькі хвілін увайшла Наіна Андрыянаўна, павіншавала прысутных з пачаткам навучальнага года, праверыла наяўнасць курсантаў па спісе і засталася задаволеная, бо ўсе аказаліся на месцы. Выявілася, што ў групе будуць вучыцца людзі з далёкага замежжа: францужанка Наталі, югаслаўка Мірыям і афганец Латыф. Іхнія прозвішчы Ада не запомніла, а імёны адразу ўрэзаліся ў памяць. Было даволі курсантаў з саюзных рэспублік: Казахстана, Арменіі, Азербайджана, Кіргізіі, Карэліі і яшчэ Бог ведае скуль.

Наіна Андрыянаўна ўрачыста абвясціла, што сёння заняткаў не будзе, а курсантаў правязуць на аўтобусе і пакажуць Маскву, каб палюбілі яе, як родны горад, які з радасцю прымае ўсіх годных людзей, здатных ствараць і працаваць на яе гонар і славу. Аўтобус чакае ля варот, можна ісці і займаць месцы.

Шумлівай гурмой, чыста дзеці, хлопцы і дзяўчаты расселіся ў аўтобусе. Іх павезлі па вуліцах даволі хутка, так што разгледзець нешта магчымасці не было. Мільгалі будынкі, вежы і сцены Крамля. Наіна Андрыянаўна весці экскурсію не ўзялася, яе новыя выхаванцы пазіралі за вокны і нічога адметнага не бачылі. Масква як Масква. Раптам ззаду пачуўся ўзрушаны голас Гошы:

– Глядзіце, Белы дом!

Усе павярнуліся і ўбачылі высокі будынак. Масква яшчэ жыла нядаўнімі падзеямі, калі Вярхоўны Савет мусіў бараніць сябе і ўладу ад іншых людзей, якім таксама хацелася займець самыя высокія пасады ў дзяржаве. Але змова не ўдалася, на шчасце, не здарылася грамадзянская вайна, а жыццё працягвалася ва ўсіх разнастайных ягоных праявах. І гэта было цудоўна!

Эма не паехала на экскурсію. Яна ведала Маскву ўдоўж і ўпоперак. Побач з Адай месца пуставала, і яна міжвольна падумала: «Як шкада, што Касьян не выправіўся са мною на вучобу. А мог бы! Піша выдатныя вершы. Сядзеў бы зараз побач! Якое было б шчасце!» І адразу абарвала гэтую думку, каб не тузаць сэрца горкімі згадкамі, жыць тым, што ёсць! Няма на што наракаць! Здзяйсняецца мара! Усё выдатна!

Аўтобус імчаў наперад, курсанты аціхлі, стомленыя мільганнем за вокнамі. Гадзіны праз паўтары вандроўка скончылася. Наіна Андрыянаўна сказала, што ў іх яшчэ будуць экскурсіі ў іншыя гарады і цікавыя мясціны. А пакуль усе вольныя. Пажадала добра падрыхтавацца, каб заўтра ўзяцца за вучобу.

Ада яшчэ ў аўтобусе вырашыла, што пойдзе сама, без спадарожнікаў, на Чырвоную плошчу і ўсё разгледзіць як след. Выйшла на вуліцу Горкага і рушыла ў бок Крамля міма мноства крам, кафэ, музейчыкаў, рухалася з людскою ракою, якая няспынна плыла гэтаю шырокаю і прыгожаю вуліцаю, востра адчуваючы адзіноту ў гаманлівай гурме. Нават і не падумала, а проста выдыхнула: «Касьян, Касьян, як жа я цябе кахаю! Але табе няма справы да маіх пачуццяў!» І адразу адпрэчыла гэтую думку, таму што трэба было пачынаць новае жыццё без уздыхаў, згрызот і смутку. Перад паездкаю на вучобу яна рыхтавалася, шукала і занатоўвала звесткі пра тыя мясціны, дзе ў розныя гады жылі беларусы ў Маскве. Тут выхоўваў і далучаў да навукі царскіх дзяцей святар, паэт і драматург Сімяон Полацкі. Хадзіў праз Чырвоную плошчу (тады гэта быў галоўны маскоўскі базар) у друкарню, дзе выдаваў кніжкі, а пазней узначальваў манастыр. Недзе Ада чытала, што быў ён астролагам і здолеў дакладна прадказаць момант зачацця Пятра Аляксеевіча, будучага цара Пятра Першага.

У больш позні час у Пасольскім прыказе, які знаходзіўся на тэрыторыі Крамля насупраць Спаскай вежы, працаваў перакладчыкам беларускі асветнік Ілья Капіевіч. Падрабязнасцей іх дзейнасці Ада не памятала. Трэба было вярнуцца да гістарычных крыніц, каб удакладніць звесткі пра гэтых выдатных асоб, а можа, напісаць цыкл артыкулаў пад агульнай назвай «Масква беларуская» для сваёй раёнкі. Не варта адкладваць надоўга, потым пачнуцца экзамены і залікі, не будзе часу, а пакуль светла і цёпла, самы час заняцца гістарычнымі росшукамі.

У Ады захоўваліся запісы назваў вуліц, на якіх у свой час жылі Янка Купала і Канстанцыя Буйло. Усе гэтыя мясціны яна яшчэ збіралася наведаць. А пакуль выйшла на Чырвоную плошчу. Маўзалей наведвала раней, калі прыязджала ў Маскву на экскурсію. Тады яе асабліва ўразіў твар Леніна, падобны на лялечны. Ахова не дазваляла затрымлівацца і разглядаць правадыра пралетарыяту. Засталося непрыемнае ўражанне, якое павялічылася пасля таго, як уявіла, што гэта толькі абалонка чалавека, з якога дасталі мозг і вантробы. Такое відовішча, пры знешняй прыстойнасці, патыхае здзекам над чалавечым трупам. А сюды ж і дзяцей вадзілі! Страшны прыклад! Увогуле нормы чалавечае маралі вельмі адносныя. Герояў могуць абвясціць злачынцамі, а забойцаў – героямі. У дзяржавы свой пункт гледжання, свая ідэалогія, якою яна кіруецца і навязвае грамадзянам. Самае паскуднае, што дзяржава – гэта толькі купка людзей, якой падпарадкуецца войска, а гэта азначае, што яна валодае сілаю, супраць якой асобны чалавек паўстаць не можа.

Ада павярнула налева, яе позірк прыцягнула прыгожая царква, вельмі яскрава размаляваная, яна пайшла да яе і раптам позіркам утаропілася ў круглую каменную калоду. Спынілася, здзіўлена разглядаючы круглае ўзвышэнне, падобнае на калоду, і нарэшце здагадалася: гэта ж Лобнае месца! Храмы рушыліся, Масква перабудоўвалася, а калода, на якой секлі галовы, працягвала стаяць! Мабыць, тут спальвалі кнігі Скарыны, прывезеныя ў Маскву купцамі, каб далучыць тутэйшых уладароў да еўрапейскай цывілізацыі. Далёка сіганула сталіца Расіі ад сярэдневяковага цемрашальства. Калі палітычная эліта пачынае рупіцца пра сваю культуру і навуку, дык атрымлівае добры вынік. Цяпер вось і Ада прыехала сюды вучыцца. Наогул з розных краін свету едзе моладзь у Маскву па вышэйшую адукацыю, і, па ўсім відаць, што дыпломы, атрыманыя тут, каціруюцца ў іх на радзіме. Ада, стоячы каля Лобнага месца ды ўзіраючыся ў круглую калоду, міжвольна пачала складаць верш:

 
На плошчы пукатай,
Што тайнаў шмат месціць,
Ля царскіх палатаў
Ёсць Лобнае месца,
Дзяржаўнаахоўнае,
Любасць турыстаў,
Стаіць, быццам новае,
Год, можа, трыста…
 

Дастала нататнік, паспешліва запісала першыя радкі, што прыйшлі самі сабою, дапісаць верш вырашыла пазней у інтэрнаце. Згадаліся падзеі Смутнага часу, калі ў Маскве загінула шмат ліцвінаў. І падумала, ці не ў гэтым храме вянчаўся Ілжэдзімітрый з Марынай Мнішак, калі яна была прызнана расійскаю царыцаю. Праўда, праз некалькі дзён успыхнула змова на чале з Шуйскім і ўсё змянілася на працягу нейкай гадзіны. Труп забітага Дзімітрыя пакінулі на Чырвонай плошчы для здзекаў, можа, недзе тут і ляжаў, а Марына апынулася ў палоне. Ёй яшчэ пашанцавала, што здолела схавацца ў першыя хвіліны дзяржаўнага перавароту пад спадніцу сваёй ахмістрыні, калі раз’ятраны натоўп уварваўся ў царскія палаты. Таму і выжыла. А потым стала паланянкаю разам з бацькамі і мноствам іншых ліцвінаў і палякаў, якія ацалелі ў той жудаснай бойні, калі Васіль Шуйскі расчышчаў месца для ўласнага царавання.

Ада падумала, што варта пашукаць матэрыялы, якія датычацца тых падзей, ды напісаць нарыс або нават паэму. Не, бадай, гэтая гісторыя, калі грунтоўна яе вывучыць, пацягне на раман не толькі пра Марыну Мнішак, маленькую жанчыну, якая выправілася замуж у чужую краіну, каб кіраваць ёю, стала царыцаю, а потым давялося перажыць жудасныя мітрэнгі і разам з маленькім сынам вытрываць катаванні і прыняць жудасную смерць, а найперш патрэбна адлюстраваць адносіны Расіі і Вялікага Княства Літоўскага.

«Ну вось, выправілася на шпацыр з добрым настроем, але зноў развярэдзіла душу даўнімі гістарычнымі падзеямі, якія датычыліся суайчыннікаў, – міжвольна падумала Ада. – Нельга чалавеку адначасова жыць у мінулам і цяперашнім часе, ды яшчэ прымаць усё блізка да сэрца. Вельмі цяжкая справа. Хоць без гэтага сардэчнага болю немагчыма спасцігнуць сапраўдную сутнасць падзей, што адбыліся некалькі стагоддзяў таму, зразумець учынкі людзей, мэты і памкненні, якія рухалі імі. Але годзе ўжо на сёння ўражанняў. Трэба вяртацца ў інтэрнат, павячэраць ды класціся спаць».

4

Увечары Ада прымасцілася ля акна, доўга пазірала на Астанкінскую вежу, якая высока ўздымалася над шчыльнаю забудоваю і свяцілася чырвонымі агнямі. Сачыла за чародкаю гарадскіх галубоў, што ў добра асветленым горадзе не спяшалі на спачын, а ўсё яшчэ прыляталі на дах пяціпавярховага дома насупраць, садзіліся, а потым зноў некуды ляцелі. Мусіць, яны прызвычаіліся жыць у вялікім горадзе і, пакуль хадзілі па вуліцах людзі, вышуквалі сабе нейкую спажыву.

Перад паездкаю ў Маскву Ада паабяцала сабе: не будзе ні шкадаваць аб мінулым, ні згадваць яго. Што было, тое мінула. Ды перажытае міжвольна вярталася, авалодвала настроем, перад вачамі ўсплывалі нейкія малюнкі, дыялогі, якія яна доўжыла і доўжыла, разважаючы з сабою ці з ім, Касьянам.

У іх сустрэчы было нешта містычнае. Яшчэ ў васямнаццаць гадоў прысніўся ёй неверагодна прыгожы хлопец з залацістымі валасамі і сінімі вачамі, быццам з тых міфічных Лятаўцаў, якія зоркамі спускаюцца на зямлю, ператвараюцца ў мужчын і жывуць між людзьмі, колькі здолеюць. У сне яна цалавалася з тым хлопцам пад зорным небам. Дзіўная рэч, ёй ніколі не сніліся эратычныя сны, а звычайна бачылася нешта звязанае з яе журналісцкай працай, усё яна некуды ехала ці ішла з мноствам незнаёмых людзей. Можа, таму гэты сон урэзаўся ў памяць. Ва ўсялякі момант магла заплюшчыць вочы і зноў убачыць таго Лятаўца, як жывога, быццам толькі што з ім развіталася.

Ада працавала, вучылася, прыглядалася да супрацоўнікаў і аднакурснікаў, але таго, якога прысніла, нідзе не сустракала. Бегала да нейкіх хлопцаў на спатканні, з некім сябравала, з некім ліставалася, але адчувала, што нікога не кахае так, каб раз – і назаўсёды. Мімаволі шукала прыснёнага, але нідзе яго не было. Таму і замуж згадзілася пайсці за Мечыслава пад націскам маці, што не бачыла вялікай розніцы паміж тымі хлопцамі, адзін з якіх патэнцыяльна мог стаць яе мужам. Прамінула шмат гадоў, перш чым лёс звёў яе нарэшце з Касьянам. Аднойчы летам яна ўбачыла афішу, на якой была выява барда з гітарай. Яна спынілася перад ёю, і сэрца закалацілася ад хвалявання. Гэта быў той самы хлопец, прыснёны ёю ў васямнаццаць гадоў. «Касьян Цымбалевіч. Аўтарскія і народныя песні, рамансы», – прачытала яна. Зірнула на дату. Канцэрт меўся адбыцца на наступны дзень у Палацы культуры шыннікаў, а таксама ў санаторыі, які знаходзіўся на Бярэзіне, побач з Бабруйскам.

Яна, супрацоўнік раённай газеты, мела магчымасць наведваць культурныя мерапрыемствы, якія адбываліся ў горадзе, без квітка. Сядзела ў шумлівай зале і з хваляваннем чакала барда. Людзі пачалі нецярпліва пляскаць у ладкі. Шырма рассунулася. На пустую сцэну з-за куліс выйшаў прыгожы малады мужчына з хвалістымі светлымі валасамі і сінімі вачамі, ён пакланіўся, пашчыпаў струны гітары і пачаў спяваць. Голас меў прыемны, мяккі, такім бы спяваць калыханкі. Здавалася, што ён рухаўся ў прасторы гукаў, чутных толькі яму. Ягоныя жэсты, поступ, позіркі падпарадкоўваліся дзіўнаму рытму. Ада не магла адарваць ад яго вачэй і яшчэ не розумам, а падсвядома разумела: менавіта гэтага чалавека яна кахала з той самай сустрэчы ў сне.

Калі прагучалі апошнія акорды, слухачы, зачараваныя спевамі, колькі хвілін маўчалі, не прымаючы расстання, а потым зала ўзарвалася магутнымі воплескамі. Нецярплівыя дзяўчаты пабеглі на сцэну з кветкамі. Спявак галантна цалаваў ім ручкі і дзякаваў. Ада тым часам накіравалася за кулісы. Яна сустрэла Касьяна, які нёс ахапак букетаў, ля грымёркі, сказала, што з’яўляецца аглядальнікам аддзела культуры мясцовай газеты, вельмі ўражаная яго выступленнем і хацела б узяць інтэрв’ю, каб шырэй расказаць пра яго чытачам.

– Аглядальнік? Хочаце мяне агледзець? – іранічна пасміхнуўся бард, Ада сумелася ад пачутага. – Праз гадзіну ў мяне яшчэ адна сустрэча ў клубе санаторыя. Можа, толькі пасля таго пагутарым.

– Добра, – згадзілася яна.

– А ведаеце што, пачакайце мяне хвілінку, я збяру свае рэчы, і на маёй машыне паедзем на новую сцэнічную пляцоўку. Што ж гэта я кветкі трымаю? Гэта вам…

Ада адхіснула ад гары букетаў, прамаўляючы:

– Не трэба! Гэта ж вашы!

– А куды я іх падзену? У гасцініцу павязу ці што? Бярыце, вам яны вельмі пасуюць.

Ада прыняла кветкі, паклала на абшарпаны стол, які стаяў за кулісамі, паскладвала іх, павыкідвала цэлафанавыя абгорткі, якія непрыемна шаргацелі. Калі Касьян выйшаў з грымёркі, яна ўжо стаяла з гожым акуратным букетам.

– Якое хараство! Давайце я вазьму вас на працу кветканосцам! – пажартаваў ён.

– Згодная, – адказала Ада, ледзьве хаваючы хваляванне.

Вельмі ж недасяжна прыгожы быў гэты чалавек. Ада мела, як яна лічыла, сціплую знешнасць, была сярэдняга росту, звычайны круглы твар, дробныя рысы, зялёныя вочы, каштанавыя валасы. Але на яе звярталі ўвагу хлопцы мо найперш таму, што было ў яе паставе, вачах, аблічы нешта ўзнёслае, рамантычнае, што прыходзіць з далучанасцю да паэзіі.

– Зараз паедзем у санаторый, будзеце яшчэ і маім навігатарам, бо я ў вашым горадзе ўпершыню, – прапанаваў Касьян.

– З задавальненнем. Паедзем туды, – Ада ўзмахнула рукою, паказваючы напрамак, і не ўтрымалася, каб не спытаць. – Ці даўно вы выступаеце?

– Не так даўно, гадоў пяць.

– Шкада, што раней да нас не прыязджалі. Гледачы атрымалі вялікае задавальненне. Я таксама…

– Дзякую, – адказаў Касьян, на секунду адрываючы позірк ад дарогі. – Калі адчуваеш, што твая праца прыносіць радасць людзям, што ты – не проста блазан на сцэне, які выйшаў павесяліць публіку, а крануў іхнюю душу, самыя патаемныя струны, дык жыццё набывае сэнс.

– Дзе ваша сталае месца працы?

– У Гародні, у філармоніі, а раней сам па сабе трэнькаў.

– Не кажыце так. Вы цудоўна спявалі і ігралі. У вас нават прозвішча музычнае.

– Усе мае дзяды і прадзеды займаліся тым, што рабілі цымбалы, гуслі, скрыпкі ды гралі на гэтых інструментах на вяселлях. Адсюль і прозвішча пайшло. А я выбраў гітару, як найбольш папулярны інструмент, але ёсць у мяне задума сабраць аўтэнтычны аркестр з традыцыйнаю дудою, барабанам з бразготкамі, скрыпкаю ды цымбаламі. Як грымнем разам, дык увесь свет заскача. Толькі вы пра маю мару не пішыце, бо не здзейсніцца.

– Як жа можна не сказаць пра мару?