Тарау II

Толқын қалың, қара шашын саусақтардан өткізіп, оған өз атын берген шайқалып жүретін толқындағы кескінге қарады. “Ауылға бізді өзен алып шығарды. Толқындар шулады, сондықтан мен сені Толқын деп те атадым” – жай жауап берді Жұлдыз ана кезде.

Су оның ашық тобықтарын, жағымды суытып, жайлап орап алды. Қыздардың арасында сөйтіп, күннің ортасында, барлық ауыл көре алатын кезде тұруға ешкімге рұқсат бермер еді. Ал оған ешкім әмір ете алмайды. “Бақыттысың ғой” – бір жолы, оған қызғанышпен қарап, күрсініп деді Алтынай. – “Саған күйеуін ешкім іздеп жүрмейді, өмірің сенің орнына ешкім шешпейді”. “Жетім болуға бақыттымын ба?” – тіке сұрады Толқын. Мүлде ұялмай, Алтынай “Сен еркінсің! Өз бақытыңды бағаламайсың ғой” – деп, бұрымшаны бұлғады да қайтты. Оның сөзі рас екен. Толқынның еркіндігі сондай, өзен тасқыны да онымен жараса алмайды. Бірақ бұдан жалғыз өмір сүруге еш жеңілірек емес.

Толқын аяғын көтерді де кескінде шымырлаған діріл болып қалды. Кенет біреудің қолдары оны, қозғалуға мүмкіндік бермей, ұстап алды.

– Ұсталдың! Қашпайсың!

Қорқыныш жүректі қимылдатпай қойды. Толқын қымқырушының аяғын қатты басып кетті де, бұлт етіп бұрылып, оны суға лақтырды. Толқын әлден қашып кетейін деп кенет судан сүңгіп шыққан бетін танып қалды.

– Ой, Азат, кешір!

Толқын ескі досына ұмтылып, тұруға көмектесті.

– Танымай қалдым сені, қорқап кеттім… Алайда өзін кінәлісің, қорқытпау керек еді! – артқа итеріп, кештеу ашуланып кетті қыз.

Абыржып кеткен жігіт бүркінді көтеріп қайта суға құлап түсті. Толқын еріксіз күлімсіреді де қолын созды.

– Тоңасың қазір, кеттік, кеуіп бітесің.

Әбден су бірақ разы болатын Азат ақыры түрегелді.

– Сәлем, Толкун! Мен…

Қолмен шашты сипап өтіп, ол тымағының жоғалып кеткенін түсінді.

– Ә-әй, тоқтай тұр!

Жігіт баяу жүзіп кететін тымақтың соңынан епсіз шалпылдатты. Толқын төбеге оңай жүгіріп шықты да тымақты бұтақпен іліп алды.

– Біз оны да кептіреміз, – тымақты Азатқа бере салып, сеніммен деді Толқын.

Суда тұрып, оған төменнен жоғары қарай қарап, жігіт аузын ашып таңғалды бірақ ештеңе айтқан жоқ. Толқын, күліп, тымақты оның басына баса киді де өзіммен ымдап шақырды. Құрлыққа өрмелеп шығып, Азат оның артынан ерейін дегенде айқай естілді:

– Толку-ун!

Толқын кенет жүгіріп, Азатқа айтты:

– Ғафу ет…

Жетіп келіп, Толқын жылқыдан секіріп түсетін ағасын көрді. Екпінмен құшағына енді, ағаның тарамыс қолдары оны емірене бауырына басты.

– Кетесің деп неге айтқан жоқсың? – Аға оны жерге тұрғызған кезде ренішпен сияқты сұрады Толқын.

– Енді аз уақытқа кеттім ғой, – оның қара шашын маңдайынан алып, ақталып сөйледі Саткын. – Сен неге жалаң аяқпен жүрсің, суық тигізіп аласың ғой! Саған суық тигізсем, Жылдыз басымды жұлып алады. Үйге баршы.

– Жарайды, – зауықсыз келісті Толқын.

Торы түсті жылқыны жібере салып, Саткын тілмен сырт еткізді.

– Қарындашым қандай сұлу екен!

Толқын оған иығынан қылымса қарады да аяқты шапшаңырақ басты. Саткын оны қуып, ақырын айтты:

– Эжең менің соңымнан келе жатыр. Кеште күт.

Толқын тұра қалды. Әпке… Бұл сөз киіз үйдің суық бос қалуы сияқты сезіледі. “Әпкең қайда, Толкун?” – деп сұрады Жұлдыздың атың айтуға жек көретін көршілер. “Кетті.” – “Қайда? Қашан келеді?” – “Білмеймін…” Әпкесі көретін кезде Толқынды тиіскен өз ісіп кеткен көзімен және жараланған ерінмен Бузык та, манаптың інісі, есіне түсті. Адамдар олар туралы арттырақ сөйлеуге бастады да Толқын біріншіден Жұлдызға ренжіп қалды. Тек жылдар өткен соң ол әпкенің сөйтіп оны көрінбейтін, қорғайтын бір күмбезімен бүркеді сияқты екенін түсінді. Ал бірнеше жыл бұрын Саткынның ата-анасына, Толқынды айттырайын деп бір бөтен бай келді. Әпке қалай ашуланып кетті… Толқын керегесіне жабысып, Жұлдыздың, сыйлықтарын ізінше лақтырып, қонақтарды қуып шығарғанына қараушы болды. Жақын уақытта олар жеке тұруға бастады да бұдан еш күйеулерін қарсы алған жоқ. Ал оның әпкесінің аспаннан да, таулықтардан да, ақсақалдардан да, манаптан да қорқамайтынын біліп, оны ұрлауға кімнің батылы бола алар еді?

Толқын киіз үйдің пердесің көтерді, қараңғыдан оған жабыңқы тыныштығы жетті. Күрсінді. Саткын кетті. Қайда – кім біледі? Мүмкін, келмеген де. Өсті, енді маңызды жұмысты жасайды. Жан-жаққа бауыры қарындас пен андамен бірге бытырап кетті. Жолай әлі ақ оюлы киізге, ошаққа, сандыққа, азық қорысына енжар көзді тастап, Толқын табалдырықты аттады. Бай өмір сүреді ғой. Әне, өз үйі, сауын биелер бар, ал өзі жас әлі, бойдақ. Бұл оның жетістігі емес, әрине. Барлығын аға мен әпке тауып алды. Саткын байлықты соғыста тапқан, ал Жұлдыз қылышты алған жоқ. Әпке, барлықтарынан бөлініп, тек қана тамақ үшін аң аулауға тастады. Етпен де, терістермен де оралуға бастады. Сосын, өз жылқы мен арбамен бірге киіз үйді әкеліп берді. Кейін кейде сіңліне әшекейлерді сыйға тартай бастады. Өтіп келе жатқан көпістерден ақбөкеннің мүйіздеріне айырбастады деп айтты. Толқын сұра алады, бірақ Жұлдызбен бірге өткен жылдар ештеңені сұрамауға үйретті. Ол, әрине, жауап береді, бірақ егжей-текжейін айтуға кіріспейді. Жалпы айтқанда, Жұлдыз оған ана орнына шеше болмаған, тырысқан да жоқ. Мүмкін, бекер екенін білді де еркелетпеген. Толқын кейде әпкесіне ренжіген болды, бірақ оның барлығысы Жұлдыздың арқасында болуын ешқашан ұмытқан жоқ. Саткын-аға дәл солай оны өсірген, бірақ ана күні, әу баста, тұтқыннан оны көтеріп шығарған Жұлдыз екен. Ағаның ата-анасы баспаланатты, тамақтандырды, бірақ бұралқы қыздармен ешқашан жақындасқан жоқ. Оларды аспан қаһарыннан қорқап қондырды сияқты. Алайда, Толқын оларға риза болды – қуып шығаруға да мүмкіндік болды. Кейде Толқын оларды аяған да. Ал Жұлдыз… Әпкесінің кімді жақсы көретінін айтуға қиын. Қошемет көрсеткеннен жиірек ол жиіркенішті жымиды. Жармаға әдеттенгені сондай, өздері оның астына өтіне бастаған өгіздер – бұны Толқын әпкенің көздерінде көріп жүрді. Мүмкін, олардың мұнда жат болғанын сезіп, мүмкін, өз арын жұбату үшін, Жұлдыз олардан мүмкіншілігінше қарай тез ажырап кетті. Әбден кішкентай қыз, ол өз қолымен азықты табу, ешкімге тәуелді болмау, өзімен өзі болу үшін тұзақтарды құруға мен ау салуға үйренді. Әпке пана үшін дәлме-дәл төлеген күні еске түсті. Жұлдыз әдеттегідей бір иығында тұтас етті, екіншіде қапты ұстап аң аулаудан оралды. Етті ошақтың қасында қалдырып, қожалар алдында тұра қалды да қапты берді. Қап Жұлдыздың бұрын әперген заттардан кішірек болды, бірақ оның ішіндегісі анағұрлым қымбаттырақ. Ашып оны, Саткынның ата-анасы бұның рас болғанына сенді. Ол қымбат, салтанатты, жылтырақ доха болды. “Бұл сіздердің бізге барлық істегеніне үшін” – құдалықпен байланысты еш жанжал болмағандай. Бұдан басқа еш сөз айтпай, әпке, пердесін тиіп кетпеу үшін басын иіп, киіз үйден шықты. Бұл өкіл қыздың таза жүректен берілген сыйлығына ұқсай алса да, шынында, барлықтары түсінетіндей, бұл ақы болды. Жуықта Жұлдыз өз үйін тұрғызып, әбден кіріп шығуға тастады. Осылай барлығына жақсырақ болды сияқты.

Бұл әлгіде болды. Толқын олардың бірінші аң аулау күндерді көмескі есте сақтады. Онда Жұлдыз, әрине, жалғыз барған жоқ. Кішкентай әлі сіңліден пайда болған жоқ болды, ал Саткын онымен бірге еңбекті де, табысты да адал бөлді. Толқынды балық сүйреп әкеткен тоғаннан бауырымен бірге суырып тұрған Жұлдыздың күлкісі еске түсті.

Ал сосын Саткын манаптың тапсырмаларын орындауға кете, Толқын жиірек киіз үйде қала, ал Жұлдыз еркіндікті сезген баулаудағы ит тәрізді далада күн мен түн көрінбей кете бастады. Бала шағында оны мазақтап “Кезбе Жұлдыз, немесе Жылдыз” деп ататын болды, ал сосын Кезбе Жұлдыз Селсаяк боп өсті. Енді ол туралы әжуамен емес, ұғылмайтын, қорқынышпен тығыз байланысты ғадауатпен айтады. Бұл байлықтарды қайдан алады екен? Бұл бұралқы қаңғыбастың қал-жағдайы тым жақсы болып қалды.

Толқын суланып қалған киімді ауыстырып, етікті суық боп кеткен аяққа тартып киді де білектей бұрым өріп қойды. Кеш әлі алыста, ағасын іздеп табу керек. Ол әлгіде сыйлаған алқасы мойнына сұранып тұр. Мүмкін, жол-жөнекей Азатты кездесемін… Толқын өзінді қайырып тастады. Көршілердің қайта күндеуін тілемейді. Онсыз да Жұлдыздың даңқысы сіңліне жұқты, оларды одан да қаттырақ мазақтауға керек емес.

Баяғыда күн көкжиектен асты, ал Толқын әлі де жоқ. Ол қайда? Күтуден, бірақ көбінесе тығылуның қажеттігінен Жұлдыздың зығырданы қайнып кетті. Және – кімнен? Ол тістене түкірді. Қайда жүр сіңлісі?

Әне Толқынның теректей сымбатты тұлғасы көрінді. Өзімен өзі теңселіп, ән салып, тіпті билеп жүр. Не болды оған, бөгелек тиді ме? Жоға, ол қашанда сондай болған. Бейқам, жазғытұрғы самал тәрізді жеңіл. Жақсы. Жұлдыз ол баланы дәл өзі сияқты болып өсіретінен қорқып жүрді.

Киіз үйдің арқасында жасырынып қалған Жұлдыз кенет қолың созды да сіңліңнің аузына қақпақ болды. Толқын абайсызда селк ете түсті де, әпкесін тез танып, еппен сытылып шықты да оның алдында тұра қалды.

– Қайда жүрсің? – күңкілдеп деді Жұлдыз.

– Енді дәл сен шақырған кезде жүгіріп келуге міндеттімін бе? Менің, былайша айтқанда, өз істерім де бар, – іскерше бүйірін таянып деді Толқын. Жұлдыз ашулана алмады. Тек тыя алмай, бетінде күлкі пайда болды. Оны байқап, Толқын да күлімсіреп, мақтаншақтықпен иегін көтерді.

– Әй, сен!.. – Жұлдыз сіңлінді басынан сипады.

Толқын басын шайқап, жалт қарады.

– Тиіспе таза шашымды өз кір қолмен!

Сіңлінің қалжындағанын түсініп, Жұлдыз көзін алартты.

– Салт барғың келе ме?

– Келеді! – Толқын қағынып, сапта тұратын жауынгер тәрізді тік тұрды.

– Кеттік ендеше, Бүркіт ана жерде бағылып жүр.

Жұлдыз, ауылды әйтеуір тастап кеткеніне қуанып та сіңліне әдейі бұрылмай, сеніммен далаға беттеді. Толқын сәл тұрып, оның соңынан асықпай ерді. Олар соңғы киіз үйге соқпай өткенде, біреудің иті оларға тісті ақситты. Толқын селк ете түсті, бірақ әпкесі көңіл бөлген жоқ.

Жұлдыз далаға тіке қарады да, аузына екі саусағын салып, ысқырып жіберді. Бір жерден кісінеуі мен тұяқтың жеңіл дүбірі естілді. Именген қыз тәрізді бұлтпен қапсырыңқы аймен сәл жарықтандырылған қараңғыдан торы түсті бие шыға келді. Бүркіт басын шат сілкіді, Жұлдыз ұзын қара жалды еркелетіп сабалақтандырды.

– Сен соңғы рет қашан атпен салт жүрдің? – Жұлдыз жақынырақ келген Толқынның келбетін көз қиығымен байқады.

– Саткын-ага жорықтың алдында берген соң жүрген жоқпын. – Сіңлі кішкентай қолын Бүркіттің мұрнына қойды. Жылқы басын қозғалып, Толқынды иіскеп алды. Ол мырс етті.

– Оның әкесінен жылқыны алған жоқсың ба?

Толқын теріс басын шайқады.

– Неге?

Толқын жүдеу иықтарын көтерді. Жұлдыз жабырқай күлімсіреді. Дегенмен ол Толқынды дәл өзіндей емес болса, оған қатты ұқсап болып өсірді.

– Сен олардан барлығын ала аласың деп айттым ғой саған. Доханы не үшін бере салдым?

– Сен олардан ештеңе алмайсың, – өз дегенінде қасарып тұрды Толқын.

– Енді маған олардан ештеңе керек жоқ қой. Мен бойжеткенмін, өзімді қорғай, не керек болса таба аламын.

– Мен де.

– Ер жетуге әрқашан үлгере аласың, сондықтан асықпа – аяйсың. Ал енді мін, жүріп қайтуға келесе.

Толқын даярлықпен қарғып, Бүркіттің арқасына денесімен жатты. Жұлдыз оның аяқтарынан демеп, мінуге көмектесті. Сіңлі бұрымды иықтан асып алды да, әпкесіне жоғарыдан төмен қарап, маңғазданып күлімсіреді. Жұлдыз еріксіз қайран қалды. Ару, ол секілді емес. Себебі түсінікті, әкесі басқа ғой. Қалың, қара шашы тізесіне жетіп тұр, жұмыс пен күннің шыжыған сәулелері тиген жоқ қараторы тері. Үлкен қара көздері, жоғары қарай қайқы кірпіктері, сүйір қастары, таңқы мұрын, томпақ еріндері бірдеңе назды, мейірімді, күлімсіреген сияқты сезінді. Өзі жебедей жіңішке, иілгіш. Жас анаға өте ұқсайды. Сіңліне қарап, Жұлдыз жиі ұмытшақ болып кетеді. Балалық кезіндей иінде бетін тығып, анашымның қымбатты иісін сезіп, жұмсақ шашын саусағына орап олардың бұйраланып қалғанына қарағысы келеді. Бірақ сосын жүз келбетінде бірдеңе жат байқалып, бойлы, ауыр, қызыл бетті ер адам көріне бастайды. Ішінде бәрі бүрісті де Жұлдыз, өзінді ұрсып, еріксіз көзін тайдырады.

Толқын жылқыны бүйріне өкшесімен сәл итерді. Бүркіт адуынды жүгіре жөнелді. Жел қыздың бұрымдармен ойнап жүрді. Қуаныштан құйрығын аздап көтере салып, мойнында жаңа адамның ерке қолын сезіп, жылқы шабысын қайта-қайта жеделдетті. Желпілдек жал сіңліннің бетін жаба салды, бірақ Жұлдыз бәрінің жақсы екенін сезіп тұрды. Айналып жүріп, қарқынын кеміп кетпей, пысқырып та шанды көтеріп, Бүркіт пен салт атты оның қасында тоқталып қалды. Желден қызарып кеткен сіңлі күлімсіреді.

– Қалай?

– Күшті ғой! – Толқын жылқыны Жұлдыздың қасында жүруге жіберді.

– Енді түсінесің бе? Бұл… еркі бұл жерден басқа ешқайда жоқ. – Көзін жұмып, Жұлдыз аз уақытқа Толқын туралы ұмытып кетті. – Мен бұны мені жек көретін ауылдағы өмірге айырбаса алмаймын. Түсінесің бе? – сіңлінің көзіне өтінішпен қарап, қайта сұрады Жұлдыз.

– Мен бұны әркашан түсінетін болдым. Бір де айтқан сөзім бар ма?

Толқынның бетінен көңілді сәулесі ғайып болды, ол ойға шомып көзін сығырайтты. Дегені рас, айтқан жоқ. Мүмкін, Толқын болмаса Жұлдыз ауылды баяғыда тастап кетер еді екендігін түсінеді. Оның әпкесі ұялды. Жұлдыз Толқынның қиналып жалтақтағанын байқады.

– Бізден басқа мұнда ешкім жоқ екені есіңде ме?

– Иә…

Сіңлі зауықсыз көзін Бүркіттің шоқтығына түсірді.

– Мен саған бұны айтқан болғанмын, және тағы да қайталамын – мен анау түнде ешкімді көрген жоқпын. Сен елестеттің.

– Мүмкін солай.

Жұлдыз сіңліннің қорқынышын жоя алмайтынын түсінді. Бірнеше жыл бұрын Толқын оның бір аруақ туралы еске түсіреуінен азапталғанын мойындады. Әлі бөпе кезіндегі тұтқындар қаласынан қашуынан қалған жалғыз есінде сақтағаны. Бірақ Жұлдыз ана күні ешкімді көрген жоқ деп ант бере алады. Шынында айтқанда, аруақтар туралы ойлаған да жоқ. Бір кездессе де, тұтқындардың жауынгері емес болса бәрі жақсы. Бұл қорқыныш болмаса, Жұлдыз таулықтардан баяғыда көшіп, жеке тұрар еді.

– Толқын, біз Саткын екеуіміз кетеміз.

– Немене? – Толқын жылқыны баяулаттып, әпкеңе тесіле қарады.

– Таңда біз кетеміз.

– Жаңа ғана оралдыңдар ғой!

– Жедел жұмыс туды, бару керек. Әй, ол мен үшін емес қой!

Толқын, не айтқанын таба алмай, ренжіп ернін емерді да бұртия қалды. Жұлдыз еріксіз күлімсіреді. Дәл кішкентай кезіндей.

– Алғашқы қар түскен кезде ораламыз. Уәде беремін.

Толқын үндемей отыр.

– Мен саған әп-әдемі сырғалар әкеп беремін. Тілейсің бе? – Толқынды оған бұрылған арқасына нұқып, бітістіріп сұрады Жұлдыз.

– Олар маған керек жоқ.

– Қалай керек жоқ?! – Жұлдыз қолын соқты. – Азат Сырға салуда саған не кигіздіреді?

– Қалай… Сен мұны қайдан алдың? – Сіңлі Жұлдызды итеріп жіберді. – Ол маған бие басына мүйіздей керек.

Толқын күлкіні тыю үшін теріс бұрылды. Бір рет балалықта Жұлдыз сіңліне ол оның өтірік айтқанын қалай түсінеді деп “ұлы сырын” ашты – Толқын күлкісіз жалған сөйлей алмайды. Бұдан сіңлі әпкесінен өз шексіз оңбағандықтарды бүркемелеп, әрдайым бетін тығатын болды.

– Абайла.

– Неге? Сен бір уақыттары ғашық болдың ба, Жұлдыз?

– Болдым. Жақсы жігіт болды. Түс біткен кезде оның жоғалып кеткені қынжыларлық.

– Түу, Жұлдыз, қалжыңсыз сұрап отырмын ғой.

– Күлетін кім? Керісінше. Толқын, не дейтінімді тыңдашы. Сен ата-анашымыз туралы жиі сұра бердің, бірақ мен саған жауап берген жоқпын. Олай болса, қазір айтамын. Әкем келген кезден бұрын, анашымыз тіректер арасында туып өсті. Мен туғаннан соң, ол басқа әйелдерін алды да жақын арада анашымыз туралы ұмытып кетті. Сосын далабөрілерге тұтқындар шабуыл жасады. Анашымыздың ері бізді қорғауға шыққан жоқ… Анашымыз тұтқынға түсті. Оны сенің әкесіне олжа ретінде берді.

Толқын үндемей отырды. Жұлдыз оймен өзінді ұрсады. Өзінің ішінде соншалық жыл бойы өсетін ғадауат дәнін сіңліне не үшін таратты?

– Ол далабөріні сүйген ме білмеймін. Ол оны сүйетін болды ма білмеймін. Бірақ солай бола береді, анашымыз жалғыз-ақ болған жоқ. Ол сені өз үйіне шақырған кезде сенің отбасыңда солай болмағанына көзін толық жетсің.

– Мүмкін, ол мүлдем шақырмайды. – Толқын иығын жұлды.

– Көреміз.

Оралған кезде, жеті қараңғы түн болды. Бүркіт далаға шауып кетті, ал Толқын мен Жұлдыз екеулері түннің қалғанына ұйықтауға жатып қалды. Толқын балаша әпкеңе жабысты. Саткын келген жоқ.