5.Ташҡын һыу ҡайта башлағас дейеүҙәр кәүҙәһенә оҡшаш тауҙар барлыҡҡа килгәне, үле бушлыҡтар күренгәне; йәншишмәләр

4400 –

Дейеүҙәрҙе ҡырған, ти,

Шул саҡлы улар үлгән, ти,

4410 Киң диңгеҙҙең өҫтөндә

Тау барлыҡҡа килгән, ти,

––

Урал барған юлдарҙан

Халыҡ эйәреп барған, ти.

––

4440 –

Һыу эсенән бары халыҡ

Шунда сыға барған, ти.

Шуға иғтибар итәйек: әгәр ҙә һыу уртаһындағы күҙәтеүсегә ошо “киң диңгеҙҙең” ярҙары күренмәһә, һыуҙан ҡалҡҡан тауҙарҙың, күренгән ҡоро ерҙең ниндәй сәбәп арҡаһында барлыҡҡа килеүен ул бер нисек тә белә алмаясаҡ: был – әллә һыу китеүҙәнме, әллә – улар үҙҙәре һыуҙан күтәреләме? Әлбиттә, яуыз дейеүҙәр йәшәгән һыуы менән китеп барып, халыҡҡа ҡоро урындар ҡалдырҙы, тип һыу күмеп бөтмәгән тауҙарҙа ҡалған кешеләр уйлауы мөмкин түгел, шулай булғас, сәбәптең һуңғыһына ышанырға тейеш булалар ул тәбиғәт балалары. Ошоларҙы иҫтә тотһаҡ, ҡобайырҙың был өлөшөн дә “әкиәт” тип атау хата булыр ине.

Һыуҙы эсергә яраҡһыҙ иткән диңгез һыуына хас ҡушылмаларҙы дейеүҙәргә бәйләгән ҡараш ҙур,ара-тирәнән айырылып торған,ҡайһы бер тауҙарҙы дейеүҙәрҙең үле кәүҙәләре, тип ышаныуға сәбәп булғандыр, ахыры. Был ошоға бәйле: беҙҙең күҙәтебеҙсә, ҙурыраҡ йылғаларҙың һыу йыйыу майҙандарын айырып яткан тау һырттарында, урыны менән, ямғыр, ҡар һыуҙарының бер яҡҡа ла аҡмай яткан һаҙмат урындар, хатта күләүектәр осрай. Тау һырттарының шундайыраҡ ерҙәрендә ташҡын килтергән диңгеҙ һыуының һаҡланып ҡалыуы – тәбиғи күренеш. Ошо тәме әсе, еҫе ауыр һыуҙың ҡайһы бер тауҙарҙа булыуы уларҙы үлгән дейеүҙәр кәүҙәһе, тип һанауға килтергәндәр. Был оҡшашлыҡты, бөтә үҫемлекте ҡош – ҡортто һыу йыуып алып киткәнгә күрә ара – тирәләге яланғас, ҡурҡыныс өнһөҙ бушлыҡ ныҡ көсәйткәндер… Һыу йыуып асҡан тау ҡатламдарының төрлө төҫтәге өлөштәренә ҡарап, боронғо һунарсылар дейеүҙәрҙәң һөлдәләрендә ҡабырғаларын, умыртҡа һөйәктәрен, уларҙың нисә башлы, ҡуллы булыуын күргәндәрҙер… Тик шуныһы мәғлүм, йәнле тәбиғәт үҙенә яһалған яраларҙы ғәжәп тиҙ арала уңалта алыуға һәләтле. Быға миҫал итеп 19 – сы быуаттың аҙағына яҡын Кракатау вулканы шартлау һөһөмтәһендә диңгеҙ уртаһында барлыҡҡа килгән ике утрауҙы үҫемлектәр һәм йән эйәләренең бик тиҙ үҙләштереүен иҫкә алырға була. Ошоға оҡшаш күренештәр, ташҡын һыу ҡайтҡас, беҙҙә лә булған, ахрыһы – был ҡобайырҙа Йәншишмәнең тылсымлы һыуының көсө менән аңлатыла:

5260 Дейеүҙән өйгән тауына

Һыуҙы алып һипкән, ти:

––

5270 Һыу күп һипкән еренән

Ҡарағай, шыршы үҫкән,ти,

Иҫкә алынған үле төҫтәге бушлыҡтарҙа йәнле тәбиғәттең яңынан уяныуы шишмәләр тирәһенән башланырға тейешлеге аңлашылып тора: яланғас, үләнһеҙ – ағасһыҙ тауҙарҙан, һөҙәк үҙәндәрҙән ямғыр һәм ҡар һыуҙарының күп өлөшө тиҙ ағып китеп, ә ергә һеңеп ҡалған өлөшөн ел. Ҡояш күләгәһеҙ асыҡ булған ерҙән быуға әйләндереп осорғанға күрә, ҡош – ҡорт, кеше, ел менән килеп сәселгән орлоҡтарҙан тыуған йәшел үҫемлек донъяһы шишмәләрҙең дымға бай ара –тирәһен бик тиҙ, иң алда ҡаплаған. Шулай итеп, шишмәләр халыҡ, ҡош – ҡорт һәм ҡоро ер хайуандары өсөн ысын, тура мәғәнәлә йәшәү сығанағы булыуҙан тыш, тәбиғәттең яңынан терелеүен тәьмин итеүсе мөғжизәле көскә әүрелгәндәр. Ошонан киләлер, моғайын, “йәншишмә” тигән һүҙҙең барлыҡҡа килеүе һәм уның серле киң мәғәнәһе. Беҙҙең ҡарашҡа, йәншишмәләр Ер йөҙөндә әле лә бар. Тик улар башҡаса – оазистар, тип атала.

Бөгөнгө оазис – йәншишмәләр ҙә Туфандан ҡалған Көньяҡ Уралға оҡшаған бушлыҡтарға йәшәү йәме биреп һәм янындағы үҫемлектәргә, ҡош-ҡортҡа, әҙәм балаларына йән аҫырау өсөн сығанаҡ булып, боронғо Уралдағы әһәмиәтен бөгөн дә юғалтмай, “шылтырап матур ағып” яталар… Ҡобайырҙың ошо Урал тауҙарының диңгеҙҙә өйөлгән үле дейеү кәүҙәләренән барлыҡҡа килеүе тураһында һөйләгән иң фантастик өлөшө Туфан ҡалҡыуҙың “икенсе моделе” тип юғарыла аталған теория өсөн ифрат мөһим фактик мәғлүмәттәр сығанағы булып тора:

1. Туфан һыуы бөтә ара – тирәгә йәйелеп, “киң диңгеҙ” хасил иткән.

2. Ул һыуҙың тәрәнлеге тауҙарҙы күмгән.

3. Туфан һыуы бик ҡаты ағым булып, күмелгән тауҙарҙы йыуып, үҫемлектәрен алып китеп, ҡурҡыныс дейеүҙәр кәүҙәләренә оҡшаш итеп уларҙың ҡатмарлы геологик төҙөлөшөн асҡан.

4. Ошо беҙҙең ҡарашҡа, бәхәсһеҙ күренгән һығымталарға тағы ла бер өҫтәлмә лә хәҡиҡәттән ситләшеү булмаҫ кеүек.

Был “диңгеҙҙә” шул һыу һәләкәтенең шәһите булған кешеләр тере ҡалырлыҡ ҡоро, һыу баҫып бөтмәгән урындар ҙа ҡалған; күрәһең ул урындар Ямантау һымағыраҡ бик бейек түбәләр йә һырттарҙа булғандарҙыр. Ошондағы кешеләр ташҡындың иң юғары мәленән һуң һыу ҡайта башлағас диңгеҙҙә барлыҡҡа килгән тауҙарҙы үҙ күҙҙәре менән күреп, уларҙың һөйләгәне, “ти” ҡушып, ҡобайырға индерелгән.

5. Моғайын, ташҡындың иң көслө осоро бигүк оҙаҡ дауам итмәгәндер, сөнки бөтә ара – тирәне ҡаплаған ташҡын айҙар, йәки йыл буйы аҡһа, ваҡиғаларҙың шәһиттәре лә һыуыҡтан, астан, эсәр һыуһыҙ һәләк булырҙар ине. Был фараз фәнни ҡарашҡа тап килә [5].

6. Туфандан ҡалған тоҙло һыулы күлдәр

Үҙәндәрен ағын ташҡын һәм әүәлге сөсө һыулы диңгеҙ боҙған йылғаларҙың ҡабат юл ярғаны.

Ниһәйәт, был Туфан һыуының диңгеҙҙән (был осраҡта Төньяҡ боҙло океандан) сығып килеүенә иң баҙыҡ дәлил – уның эсергә яраҡһыҙ булыуы. Шул мәсьәләне ҡарайыҡ. Ағын һыу баҫып үткән ерҙәрҙә, ғәҙәттә йыш ҡына, соҡорло урындарҙа тигеҙлек, ә шундайҙарында – һыу йыуған йырындар барлыҡҡа килә. Ошо күренеш арҡаһында, ташҡын һыу йылғалар селтәренең күп урындарҙа юлын быуып, тәбиғәттә быуаттар буйына көйләнгән һыу әйләнешен тамам, аҙаҡ сиккә килтергәнсе, боҙғандыр, тип уйларға була. Ундай урындарҙа диңгеҙ һыуынан ҡалған күлдәрҙең һыуы, тоҙло булғанға күрә, эсергә ярамаған, шуға күрә бөтә ҡоро ер йән эйәһе һыуҙы шишмәләрҙән генә эсергә мәжбүр була. Был турала ҡобайырҙа

5620 –

Ҡош – ҡорт, йәнлек күбәйгәс,

Шишмә һыуы етмәгәс,

Күлдән ҡурҡып эсмәгәс,

Халыҡҡа һыу етмәгәс,

––

5710 Иҙел батыр тапҡан һыу,

Шылтырап матур аҡҡан һыу

Иҙел булып ҡалған, ти.

Шул иғтибарға лайыҡлы – бында “матур” эпитеты “аҡҡан”ға ҡуйылған, ә “һыу”ға түгел. Был әлеге Иҙел, Нөгөш, Яйыҡ, Һаҡмар урынында туфандан һуң аҡмай ятҡан күлдәр теҙмәһе генә булғандыр, тигән фекерҙе ҡеүәтләй, беҙҙеңсә. Шуға күрә матур аҡҡан һыу шишмәләрҙәй ҡәҙерле йәшәү сығанағына әүрелеп, шул тирәнең батырҙары исеме менән аталып йөрөтөлгән. Әлбиттә, был дүрт йылға Туфанға тиклем дә Көньяҡ Уралдың һыуын ситкә алып китеп ағып ятҡандарҙыр, тик һыу баҫыу уларҙы юҡ иткән. Элекке үҙәндәре буйлап юл йырған осраҡта ла, матур итеп ағып киткән ошо йылғалар Туфандан һуңғы быуындар өсөн яңы һыуҙар, тип ҡабул ителеүе тәбиғи хәл күренә.

Аталған дүрт йылғаның шул заманда ғына барлыҡҡа килеүе тураһындағы ҡобайырҙағы хәбәрҙең тағы ла бер бик мөһим тәбиғи нигеҙе бар – уны юғарыла күрһәтелгән картаға ҡарап аңлап була. Ул картанан күренеүенсә, Уралды утрау хәлендә ҡалдырған сөсө һыулы диңгеҙ Нөгөш менән Һаҡмарҙы ғына күммәгән, ә Яйыҡтың әлеге урта һәм түбәнге, ә Иҙелдең түбәнге ағымы һыу аҫтында булған. Әгәр ҙә Урал өҫтөнән үткән һыу һәләкәте – Туфан ҡалҡыу – һәм шул сөсө һыулы диңгеҙҙең Уралдан сигенеүе Ерҙәге әлеге йылы осор – Голоцен – башланғанда булып үткән ваҡиғалар [5], [1], тип раҫланыуын иҫәпкә алһаҡ, ҡобайырҙағы Иҙел, Нөгөш, Һаҡмар, Яйыҡ йылғаларының йырылыуы тураһындағы хәбәрҙе шул йылғаларҙың Ерҙә боҙланыу осоро үткәс яңынан тыуыуы тураһындағы риүәйәт, тип аңларға тейешбеҙ. Ғәжәп, ошо урында уҡыусы бөгөнгө фәндең “Урал батыр” ҡобайырының бер өлөшөнөң дөрөҫлөгөн иҫбатлауынамы, әллә ҡобайырҙың үҙе иң яңы фәнни теория һәм гипотезаларҙы ҡеүәтләүенә аптырап һоҡланырға тейешме икән? Беҙ иһә, икеһенә лә аптырап һоҡланып бөтә алмауыбыҙҙы йәшерә алмайбыҙ, ғәрсә был яҙмалар асылда фән мәсьәләләренә бағышланһа ла һәм, шул сәбәпле, бындай йомшаҡлыҡ беҙҙең һүҙгә ышанысты ҡаҡшатһа ла.