Mığəddimə

Im kitobi tərtibəkə əmir Unsurulməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmqir ibn Ziyar movla əmirəlmominin bə ıştə zoə Qilonşahi voteşe:

– ˝Çımı balə, vindedəş ki, az həni pi bıəm. Piəmerdəti iyən zəyfəti mınış çe kırışnə ğandə. Sə-rişi sipi bıey çe maqi nez bıey nışon doedə ki, hələ hiç kəs çəyku tıle (vite) zınəni.

Çımı balə, ıştə nomım çı dınyoku kuç əkon siyohiyədə vindeədə, fameme ki, çanə hələ kuçi nomə bəmı omə rəsəni, az ıştən bətı qıləy nomə bınıvıştım ki, əyo çe dınyo çok iyən bədə koon, çe devroni sərost iyən qəcə qərdışon təsvir kardə bıbun, çanə fırsət çe dasto beşəni, qıləy çokə nom bınəm dınyoədə, pıəku bə zoə yodiqor bımandı.

Çımı balə, hələ çanə ki zəmonə tınış həmul kardəni, çımı sıxanon ıştə ağıli kəminəku bekə, bəvon əməl bıkə – bəvədə hərəbaxt bəbıeş. Har dı dınyoədə çokə nom bebakardeş. Azən jıqo hisob bəkardem ki, ıştə pıəti ğarzım doe. Əmoni ruje, ın kitobədə nıvıştə mətləbon bıdə ıştı quşiku vızzə nıkəyn.

Ehanə tı ıştən çımı votəyonku foydə bə dast vardey nızınoşən, bəzıne bıey jəqo odəmon pəydo bıbun ki, bə ın dəqərinə sıxanon əməl kardey bo ıştə ğənimət hisob bıkardın.

Harçand ki, ısətinə zəmonədə hiç qılə avlod bə ıştə pıə nəsihəti quş doedəni, ğəfləti çe cıvonon ğəlbədə qıləy ço sənoəşe, əvon çe pionsə vey zıney qımon kardedən. Az ımoni dərəsedəm, əmmo ijən çımı pıəti məhəbbət mıni haştedəni ki, tam bıjənım. Əve bəmı xoş omə qıləon, bə çımı təbiəti mıvofiğ bıə sıxanonım koç-koç karde, çəvon dılədə kırt iyən loyığ bıə sıxanonım bə ın kitob qırd karde. Ehanə əməl bəkaş – vey əcəb, nıkoşən – inən ıştə pıəti ğarzi bədoem. Sıxan heste, bəvoten: ˝Çe məsləhət ədə vəzifə voteye, quş nıdon – bo rəncidə bıey nibəqınie˝.

Çımı balə, bızın ki, çe insonon xısusiyət ıme ki, əvon bı dınyoədə bə dast vardə ən çokə çiyon həmə bo ıştə ən ğıromiə odəmon oqəteyro kulışiyedən. Çımı bı dınyoədə bə dast vardə ən dəqərinə çiy ın sıxanonin, çımı ən ğıromiə odəm ısə boy tıniş. Isət bo kuç kardey hozı bıeədə ıştə ğəzənc kardə çiyon bo tı yodiqor oqəteyım piyedə. Piyedəme ki, əvoni handey bəpeştə tı nonəcibə koon nıkəş, xəbis nıbuş, bəştə nəsl-nəcobəti loyığ xonəxo bıbuş.

Çımı balə, bəpe bızıniy ki, tı yolə nəsl-toyfəkuş, əvon ğırbinə hıkmdoron bıən. Iştı bobo Şəmşulməali Qabus ibn Vəşmqire. Iştı nəsl çe Qiloni şah əbıə Keyxosrovi iyən Əbulmuəyyədi avlodon vərəsəonədəye. Firdovsi çəvon tərcuməyi-holon ıştə ˝Şahnomə˝ kitobədə bə rujəruşnə bekardəşe. Qiloni şahəti çəvonku bo ıştı bobon yodiqor mandə. Iştı nənə, çımı moə çe ˝Mərzbannomə˝ əsəri mıəllif Mərzban ibn Rustəm ibn Şərvini kinəbe. Çəy 13-nə bobo Ənuşirəvan Adilə podşo bıvə Kavus ibn Ğubadbe. Iştı moə Mələk ğazi Soltan Mahmud Nasirəddini kinəbe. Çımı nənə çe deyləmiyon hıkmdor Firuza kinəbe.

Zoəlim, ağılmand bıbi. Iştə əcdodon ğədi bızın, nonəcibəti məkə. Harçand az tıku çoki iyən hərəbaxtəti əloməton vindedəm, əncəx inən ım sıxanon tikror kardedəm.

Çımı çı dınyoku kuç kardey duəro ni, ıştınən bədi mı omey fərze. Əve, çanə conı xəşe, ıştəni bə ovi-otəşi bıjən, ko bıkə. Əncəx de ın roy əbədiyəti ğəzənc bəkardeş. Əbədiyət mıvəğğətiyətisə barze. Əbədiyəti bı dınyoədə ğəzənc kardey bıedə. Im dınyo bənə hi qıləy çiye – çiç bıkaştoş, əyən bədıveş. Çe əbədiyəti kuşki bınə vırə ın mıvəğğətiə dınyoədə noə bıedə. Çokə odəmon ın dınyoədə şiri təbiətədə, bevəcə odəmon ısə boy sıpə təbiətədə bıedən. Sıpə ıştə pəydo kardə çiy heqo əyo bəharde, şir ıştə şiko kardə çi bə co vırə bəbarde bo hardey.

Im dınyo qıləy şiko vırəy – tınən neçiəvon, çokə əməlon ıştı jivon. Bıkuliş ki, çokə koon bıkəy, peşo çəvon xəyri bıvindiy.

Ha çımı balə, əyən bızın ki, nəsihətonku iborət bıə ın dəqərinə kitobım bə çıl fəsl baxş karde.

Umim heste ki, ın kitob həm bə ıştə ənıvışti, həm bə əhandi, həm bə çəy dimi ovıştıniə kəsi, həmən bə quşədəon hərəbaxtəti bəvarde.˝

İminə fəsl
De kon roy Xıdo dərk kardey bəbıe

Çımı balə, bızın ki, dınyo dimisə çiç heste – çiç ni, çiçon bəzınen bıey – ımoni həməy inson dərk kardey bəzıne, sıvoy Ofəyəvoni. Çəy dərk kardeyro ro ni. Sıvoy çəy çiç heste, həmə dərk kardey bəbıe.

Kəynə ki, tı ıştə dərk kardey ğabiliyətı qin karde, bəvədə Xəllağul-Aləmi bəzıneş dərk kardey.

Naxış dərk kardə bıə çiye, nəqqaş ısə boy dərk əkə. Ehanə maddə naxış peqətedənıbu, hiç nəqqaş bəy naxış jəy nibəzıne.

Məqər vindedəniş ki, mum sığisə çok naxış peqəteyro mıhi çəviku soxtedən, sığiku ne?

Yəne dərk kardə bıə har çiyədə qıləy dərk kardəninə xısusiyət heste ki, çe Ofəyəvoni bə çiçi ğabil bıey nışon doedə. Bı səbəbən tı bə ıştə ediaşt, bə Ofəyəvoni ne. Tı bə ofəyə bıəyon nəzər səğand ki, çəvon ofəyə əkə de ıştə ağıli dərk kardey bızınış.

Əmoni ruje, vaxti çe dasto mədə. Çun boçi, çəy bənə dəvardey qıləy atributış heste.

Dəvardə çiyonən, zınedəş ki, sıftəş bıedə, oxoyış bıedə.

Im dınyoədə çe har çiy de i yəndı anqıl bıey tıni dənıqijnı, jəqo məzın ki, ın anqılon heqo ənəobıə bəmanden.

Tı çe Ofəyəvoni xəymandəti, çəy neməton barədə bıfam, çəy ıştəni barədə məfam. Çun boçi, ro nıbıə vırədə ro nəvə xonəxon rəyrə dəqijiedən. Çoknə ki, Peyğəmbər əleyhissəlomi votəşe: ˝Çe Xıdo neməton həxədə bıfamən, çəy zoti həxədə ne˝.

Ehanə Xıdovandi-Aləmi de şəriəti sohibon vasitə bə ıştə bandon ixtiyorış doə nəbəy ki, Əy dərk kardey roy pəydo kardeyro cəsarət bıkən, hiç kəs ciqə nəkəy çəy barədə ıştə cınqıri bekə, çun boçi, tı Həxi nomi çiç noedəş bınə, bəy çı sifət doedəş bıdə, ım bə Ofəyəvoni ilohiyəti iyən bə çəy rıbubiyəti ne, bə ıştı ıştəni beçizəti iyən ocizəti dəlolət bəkarde. Səbin bəy ki, tı Xıdovandi-aləmi hiç vaxt Çəy loyığ bıə səviyyədə vəsf nibəzıneş kardey.

Bəs jıqo bıə holədə tı Əy çoknə dərk bəkardeş?

Ehanə tı tohidi çiç bıey zıne piyedəbu, bızın ki, bo tı mumkun nıbıə har çi Bəyro mumkune. Timsal, bənə tənhoəti. Kon xonəxo çe potəti mahiyəti sərost dərəso, əv mışrikətiku ozod bəbıe.

Potəti əncəx bə Ofəyəvoni xase, ə mandə har çi qite.

Bə ıştə xosiyətiro qit bıəninə har çi ya bo tərkibiro, yaən pıtı-poə bıeyro qit bıedən – bənə cismi, cəm bıeyro qit bıedən – bənə rəğəmon, bə təzahuriro qit bıedən – bənə sifəton, bə mənşəyiro qit bıedən – bənə covhəri, fəza ya təyliəti ğəzinə qit bıedən – bənə məkoni, ağıl iyən nəfsiro qit bıedən – bənə vəhmi, mıvazinətiro qit bıedən – bənə təbiəti iyən surəti, bə i yəndı rast omeyro qit bıedən – bənə oxşeəti iyən fərğ doe, bə soxtemoni çəmiro qit bıedən – bənə maddə iyən unsuri, bə hadisə bino bıey sıftəro qit bıedən – bənə məkoni iyən zəmoni, bə hədd-ğədəriro qit bıedən – bənə ehtimoli iyən ğətiyəti, səbin bəy ki, ğəbul bəbıe, ya nibəbıe – qit bıedən bənə kamiəti iyən veyəti, səbin bəy ki, dərk kardənine ya ne, qit bıedən bənə bıeyəti iyən nıbıeyəti.

Imon çanə ziddiyətin iyən bə yəndı əks bıbonən, ijən qitəti əlomətışon heste, bəvon dərhəğiğət pot nibəbıe votey.

Çe tohidi məğz çəyku iborəte ki, bızıniy – bə ıştı ağıl omə çiyon nibəzınen Xıdo bıey, xanbozış nıbıə Xıdo tərəfo çımon ofəyə bıə çiyon bıey ğəbul bıkəy.

Dıminə fəsl
Çe peyğəmbəron tərifat

Bızın, çımı balə, Xıdovəndi-Aləmi dınyoş jıqo de ədoləti, de hıkməti zıney-zıneyış ofəyə. Çun boçi, əv zınedəbe ki, bıey bəsə nıbıey, xəy bəsə şəri, pur-boliəti bəsə ninıbıəti, mahbubəti bəsə kifirəti əfzəle. Əv əzıniy kardey ki, çımon har dıynəni ofəyı. Əncəx Əy fəron ofəyəşe, ıştən bə ıştə zınəyonış əks hərəkət kardəni. Har çiy ki, ədoləti əsosədə ofəyə bıə, əv çe əvomətiku, çe fəsodiku vey duəroye. Yəne, çı dınyo bınə vırə əsosədə mıdrikəti mandə – çok çiçebu, əvən ofəyə kardə bıə.

Əv əzıniy kardey ki, ruşnə behəşi bıdə, voşi beavə bıvoynı, cismon betərkib bıbun, bə astovəon hiç əjo nıbu, çokə hadisəon, iyən bevəcə hadisəon cərəyan bıkən. Əncəx səbin bəy ki, dınyo de ıştə nizomi ofəyə kardə bıə, əyo besəbəb hiç çi nibəzıne bıey. Əy həmonə səbəbonış dınyo nizomədə oqəteyro vasitə ğəzinə ğərarış doe. Ehanə ın vasitəon qin bıbon, de nizomi emandə həmə koon səbəbonən çe arəo bebəşen, dınyo bəqınie bə i yəndı. Vasitəonış Xıdo bə səbəb ofəyə ki, qıləy hokim bıbu, qıləy məhkum; qıləy ruzi ədə bıbu, qıləy ruzi əhə. Im qitəti bə Xəllağul-Aləmi tohidəti dəlolət kardedə.

Voteyım ıme ki, tı əncəx vasitə vindey bəzıneş. Əve çoçəş bıbi ki, səbəbi vasitəku ne, çəy ofəyə Xıdoku bıvindiy. Ehanə zəmin bəhrə doedənıbu, tı boy zəmini mığəssir məqət; ehanə astovəon de ədoləti qardış kardəninbu,