– Юк, егетләр, колхоз сыерының сөтен савып эчкән дигән данны күтәрәсем юк. Менә без Марида бервакыт шулай урманнан ачыгып кайттык. Иптәш малай белән. Миклай белән. Нурсолада торган вакытта. Кайттык – безнең өйдә дә кеше юк, аларныкында да. Әйдә, ди Миклай, безнең очырмага меник. Менеп китте. Мин аста торам. Бераздан ишетәм: «Федя, ура пура!» – дип кычкыра бу. Марича «монда кил» дигән сүз. Мендем. Менсәм, очырма киштәсенә элеп куйган колбасалар. Беләк юанлыгы булыр. Киштә буйлап тезгәннәр. Андагы хуш ис, андагы сарымсаклы ит исе. Берсен өзеп алды Миклай. Сындырды. Ашый башладык… Аның тәмлелеге. Беләсезме, аннан нинди тәм килә?..

Нинди тәм килгәнне Фәез әйтеп бетерә алмады, кинәт борыны белән учак янындагы көлгә барып кадалды. Фәез әсәренеп торып басты, иптәшләренә карады. Фәезгә арттан китереп сугучы Фатыйх икән. Фатыйхның күзләр алмашынган иде.

– Ялганлама! – дип чырылдады Фатыйх. – Юк ул, булмаган анда колбаса. Каян килсен ул сугыш вакытында…

– Ник булмасын? – дип чәрелдәп ябышты Фәез. –Ник булмасын? Аны сугышка кадәр үк ясаганнар. Беләсеңме, биш ел торган колбаса нинди була? Авызга алгач, үзе эреп китә. Беләсеңме, аннан нинди тәм килә?..

Шул мәлдә Фәез учак яныннан сөрлегеп тагын барып төште. Аның өстенә, мәчедәй сикереп, Ислам кунды. Исламның йодрыклары йомарланган иде.

– Син, падла! (Ислам бер елны, ФЗӨгә китәм дип, комиссияләр торып йөргән малай, шуңа күрә сүзнең төрлесен белә.) Син!.. Биш елга чыдамый колбаса! Чери ул!

– Череми! Череми! Менә безнең Марида…

Фәез сүзен тагын бетерә алмады. Туп урынына тәгәрәп, аның янына Фатыйх сикерде. Сикерде һәм килгән хуттан авызына чәпәп җибәрде…

– Маридамы? Маридамы? Колбасамы? Менә сиңа колбаса! Менә сиңа тәбикмәк. – Ул Фәезнең өстенә менеп утырды: – Ялганлама! Ялганлама!..

Каяндыр таң беленгән сыман иде. Әмма таң беленәсе якны орчык төсле озын кара болыт каплаган, шуңа күрә таң бүленеп калган сыман һәм мәңгегә атмаячак сыман иде…

Учак янында гына Җәләли агайның делянкадан чыгарган утын штабеле. Ике кубометрлап булыр. Чи усак. Ислам, пәкесен алып, шуны каезлый башлады. Каезлаган кабыгын кабып карады. Берәр капкач, ярсып-ярсып чи усакны тунарга кереште.

– Бар, кәтилүкне алып кил, – диде ул Фатыйхка. – Ә син, ялган капчыгы, учакны дөрләт. Менә дигән ботка ашатам мин сезгә…

Урман коесының суында усак кайрысы тиз пеште. Бераз тоз да сипкәч, ниндидер шома, кайнар, йомшак масса ашарлык ризыкка әйләнде. Агач кашыклар белән берәр тапкыр авыз иттеләр.

– Берәр чүмеч кенә сөт савып аласы булган, – диде Ислам, төкеренеп. – Аның белән генә хөкүмәт үлмәс иде әле. Сөте булса, менә дигән ризык буласы бу… Хөкүмәт өчен кем кадерлерәк? Бер чүмеч сөтме, әллә өч егетме? Без, мужыт, шушы төндә исән калсак, үскәч әллә кемнәр булырбыз әле? Мужыт, менә шушы урманның лесничие, шушы колхозның председателе булырбыз? – Бу сүзләрне ул Фәезгә карап әйтте.

Әмма Фәез, барысын да онытып, инде тагын җанланган, нәрсәдер сөйләргә җыена иде:

– Ә без Марида чакта… хуҗа хатын бәйрәм көнне сөт белән майда гына таба күмәче пешерә. Зур да түгел, әнә Исламның кашыгы зурлыгында гына күмәч. Майлы табада. И тегене тотып урамга чыгып китәбез, бер тамчы ашыйсы килми. Беләсезме нишлибез? Тәгәрмәч итеп тәгәрәтеп уйныйбыз. Ие… Билләһи! Кояштыр! Җир йотсын менә!..

– Юктыр, – диде Фатыйх, авызыннан лайлалы кайнар кайрыны тартып чыгарып читкә ыргыткач. – Булмас. Ялганлыйсың син, майтри, малай. Изәм бит мин сине.

Фәез исә эшнең кая барганын һаман аңламый иде, чәрелдәп бәхәскә керде:

– Юк, билләһи менә! Майда пешкән күмәчне урам уртасында тәгәрәтеп… Миклай белән! Ул өйдәге май күмәче дисеңме! Табак тулы!

– Җитте! Үтерәм мин сине! – дип, яшь үгездәй акырып, Ислам урыныннан торды. – Үтерәм! Җир йөзендә бер ялганчы ким булыр.

Фатыйх та сикереп торды:

– Майтри! Күмәчне тәгәрәтәләр димени? Ризык бит ул! Бирермен мин сиңа! Башыңны култык астына кыстырып авылга кайтарып җибәрәм бит хәзер! Күмәчне тәгәрәтергә… Кара син аны!

Фатыйх тагын Фәезнең авызына сукты. Сугу тавышы Исламның да канын кузгатты.

– Каныма тоз салдың, малай, сөякләреңне тубалга тутырам бит хәзер! – дип җикеренде анысы. – Ник ялганлыйсың син, ә?!

Фәез капланып ятты, ара-тирә аның үксеп елаганы гына ишетелә иде.

– Ә мин сезгә каршы кул да күтәрмим. Бер дә. Мәгез, кыйнагыз – сез икәү. Тульке мин дөресен сөйлим. Колбасаны ашадык! Күмәчне тәгәрәттек! Миклай белән!

– Тәгәрәттегезме? Ашадыгызмы? Менә сиңа, менә сиңа! Беттең син болай булгач!

Фатыйх кызган иде, ул, үзен үзе белештерми, Фәезне кыйнады…

Ул төн бик озын булды. Таң атмады да атмады. Ислам арада гәүдәгә тазарагы иде, аның кинәт кенә эче бора башлады, ул бөгәрләнеп Фәез янына барып егылды. Җирдә тәгәрәп йөрде. Ара-тирә ул, тәгәрәп, Фәез янына ук килеп җитә. Инде бераз гына яктыра башлаган, шул яктылыкта Фәезнең шешкән иреннәре, кара көйгән йөзе күренә. Соңгы тапкыр Фатыйхның кулы гел бит тирәсендә йөрде шул. Фәез авыр ыңгырашып ята, үзе берәүгә дә берни әйтми иде.

– Таң атса килер ул. Тик аш суынган булыр инде. Аңа эләгә инде моның өчен. Прсидәтел белми инде безнең ни хәлдә икәнне. Синең эчең авыртамы? Түз, завферма килсә, бер чүмеч сөт бирми калмас, – дип, ул бераздан Исламны юата башлады. Әйтерсең берни дә булмаган…

– Ай-й! Үләм-м-м! Эчем-м! Үл-ләм-м! – Монысы Фатыйх тавышы. Фатыйх җиргә утырган, күзләрен ямьсезләтеп, бүре баласы сыман күккә карап үкерә иде.

Тик Фәезнең генә – кыйналгангамы – эче авыртмады. Әмма аның яңак сөякләре бик сызлый, аскы ирен бияләй булып асылынган, күз төбе шешеп килә, кыза, сулкылдый иде.

Ә таң атмады да атмады…

Ул заманнан бирле утыз ел вакыт узган икән. Утыз ел эчендә ниләр булмаган! Фатыйх белән Ислам шул утыз елда армия хезмәтен үттеләр, кайткач, олыгаеп кына кичке мәктәп тәмамладылар, аннан икесе дә читтән торып югары белем алдылар. Фәез исә армия хезмәтенә яраксыз табылды – сәбәбен һич әйтмәделәр, военкоматның бөтен эше аны рентген юлында йөртү булды.

Гамәли карт, үзенең алтын кулларына авылда эш беткәч, озак баш ватып тормады, авыл читендәге каенлыкка сәфәр кылды.

Фәез үсте, егет булды, финанс-экономика институтына кереп, аны тәмамлады, шәһәрдә эшкә калды, хәзер –депутатлык дисеңме, орденмы, грамотамы – барысы да аныкы. Хәер, Ислам белән Фатыйх та зур кешеләр хәзер: Ислам турында ничә тапкырдыр инде газеталарда яздылар, ничә мәртәбә аның совхозы кырларыннан телевидение тапшыруы булды. Фатыйхны әйтәсе дә юк! «Нишләп йөреш?» – «Менә Совминга чакырдылар әле!» – «Кая барыш?» – «Краснодарга семинарга!» – «Шәп икән!» – «Шәп сиңа, тәҗрибә уртаклашып чыгыш ясыйсы бар…»

Гел шулай… Нигәдер бу төн дә озын булып чыкты. Җәен инкубатор чебиен кабарга һич тә ашыкмады. Таң атарга ерак иде әле. Ислам көне буе басуда йөреп арыган иде, йокыга авыша башлады.

– Төн салкыны керде, иллешәр грамм гына авыз итмибезме? – диде ул, Фәйзигә юаш кына карап. Исәбе, шуны авыз иткәч, теге авыр мәсьәләне кузгатып бер сөйләшү иде. Фәйзи исә (нәкъ теге вакыттагы кебек!) якын да килмәде.

– Организмың ял итсен бер, балык тотканда каян чыккан гадәт ул? – диде.

Исламның, әлбәттә, машина эчендә анысы да бар иде, әмма Фәйзи сүзеннән чыгарга намусы җитмәде. Фатыйх, гадәте буенча, бераз җиңеләеп маташты, ничек инде ул, өч дус, өч яшьтәш бергә очрашкач табигать кочагында, фәлән-төгән дип тел шомарта башлаган иде – туктап калды. Фәйзи – гомер буе аларга намус сакчысы ролен үтәгән Фәйзи – үз сүзеннән бер дә чигенердәй күренми иде. Нәкъ теге вакыттагы кебек…

– Мин бер ярты сәгать черем итеп алыйм, – диде Ислам, палаткага таба авыр атлап.

– Фәйзи дус дневалить итәргә каршы булмаса, мин дә бер-ике мең секунд кына ятып торыр идем, – диде Фатыйх та. – Унбиш көн инде юньле йокы күргән юк.

Фәйзи өч кармак янында калды. Калкавычны кыймылдатучы булмады, хәер, моның кирәге дә юк иде. Иң кирәге, ихтимал, инде эшләнгән иде: теге замандагы озын төннән бирле аларның бер генә тапкыр да шулай очрашып бергә төн уздырганнары юк иде – менә бүген шуңа ирешелде, ничектер җан җылынып китте, кан тамырлары киңәйде, соңгы елларда даими рәвештә сизелеп торган буыннар сызлавы, баш авыртуы бетеп калды, тән җиңеләйде.

Тукта әле, шуңа ирешкәч, тагын ни кирәк? Елга суының патшасы – шома, әмма беркатлы юләр җәен балыгын нигә дип яшәүдән мәхрүм итәргә? Ислам белән Фатыйх, бераздан безне уятырсың, җәен балыгы таң җилендә камышлар селкенә башлаганда каба, диделәр. Бүген таң тиз атмас әле. Әнә көнбатыш ягыннан ялкау гына җил исте, еракта – әллә кайда! – гөрелдәү ишетелеп алды, талгын җилгә камышлар чыштырдашып куйды. Фәйзи кармак җепләрен судан чыгарды. Палатка янына килде. Палатка эчендә тигез ритм белән гырлаган тавыш Исламныкы иде. Фәйзи аның аяк очына утырды. Менә бит әйбәт уйланды әле бу. Нәкъ утыз елдан соң. Нинди юньле егет бу Ислам. Хәер, безнең яшьтәшләрнең бөтен буыны шулай булып чыкты. Безнең яшьтәшләрне кая куйсаң да була. Безнең буында эшлексезләр, ялкаулар, эчкечеләр, семья бозучылар юк. Исламның ничә ел инде, яшьрәк егетләр җитәкләсен дип, урынбасарлыкка төшәсе килә. Әмма совхоз халкы җибәрми. Дөрес, бер елны Исламны (халык сизми дә калды!) авыл советы сессиясендә совет председателе итеп сайлаганнар иде. Ул вакытта әле совхозга әйләнмәгән, колхоз вакыты иде. Ике ел узганын да көтмәделәр, колхозның отчёт-сайлау җыелышында халык, ай-вайга да карамастан, Исламны яңадан бертавыштан председательлеккә күрсәтте. Ул вакытта Ислам ике көн буе ике постта берүзе торып калды. Аннан ашыгыч авыл советы сессиясе җыйдылар һәм, «башка эшкә китүе сәбәпле», Исламны авыл советы председательлегеннән азат иттеләр.

Фәйзи авылга кайткалап йөри – боларны белә иде. Тыныч йокы, дускай, сиңа мондый ял бик сирәк эләгәдер…

Фатыйх исә палаткага кереп тормаган, «газик»ның арткы утыргычына сузылып яткан да аякларын ачык ишектән салындырган, теге вакыттагыча тыныч, тавышсыз йоклый, әмма аның йокысы бик зирәк, аз гына шылт иттеңме – ул уяна. Сандугач йокысы. Җиңел холыклы кешеләрнең йокысы шундый була. Фатыйх – җиңел, тиз кыза, тиз сүнә. Телгә дә җор, тиешле сүзне вакытында таба, әйтә белә. Бервакыт аның хуҗалыгын карарга үзәктән зур начальник килгән. Икмәкнең ишелеп уңган елы, элеватор эшкәртеп бетерә алмый, ишегалдында сары гәрәбә тавы, бодай көшеле барлыкка килә. Явымнар башланса – ят та үл! Борчулы вакыт… Үзәктән килгән иптәш Фатыйх белән бодай тавы янында басып тора һәм болай ди:

– Менә минем өстә шундый ачык таулар ике йөздән артып китте хәзер, – ди. – Менә син минем чәчләремне кара. Синдә әле хыянәтчел ак кылның заты да юк…

– Һи-и, иптәш начальник, – ди Фатыйх, уйлап та тормыйча, – баш андый түгел бит, чәчне агарта торган түгел ул…

Фатыйх гел шулай – авыр вакытта да ыңгырашмыйча эшли, оптимист булып кала, көлә белә. Аның мышнаганы да ишетелми – йоклыймы ул машина эчендә, әллә уйланып ятамы?

Ә менә Фәйзи үзен белеп тора – бүген йоклый алмаячак ул. Бүгенге төннең озын булуын тели ул. Көнбатыштан тагын гөлдерәү ишетелде, камышлар тагын сөйләшеп алдылар, сүнеп барган учакның эссе көленә, чыш-пош килеп, яңгыр тамчылары төште. Көньяктан төнь-якка кадәр булган шәфәкъны иңләп кара-зәңгәр болыт каплаган һәм тоташ мәһабәт дивар булып акрын гына монда таба килә иде.

Фәйзи учак янындагы брезентка чалкан ятты. Битенә сирәк вак тамчылар төшеп кытыклый, күзне-колакны кычыттыра, әмма баш астына салган кулларны аласы, кыймылдыйсы килми иде. Җир сулый, елга камышлары серләшә, күк гөрелти-гөрелти бу якларга болыт куа, дымсу җил әйләнә-тирәдәге бөтен нәрсәне – суны, камыш-ларны, үләннәрне сыйпап уза, иркәли, сөя иде.

Инде яктырырга да вакыт җитте, әмма Фәйзи бу җылы төннең озаккарак сузылганын теләде. Аның күңелендә моңарчы кичермәгән исемсез бер хис туды. Ул хис әле бәя бирерлек дәрәҗәдә формалашмаса да, мәгәр аңа инде бер нәрсә ачыкланды: бу җылы төн, учак янында кара-каршы утыру аларның өчесенең дә кан тамырларында утыз елдан артык йөргән кирәксез таш бөртеген эреткән, һичшиксез эреткән, болар өчесе дә бу төндә табигать балалары булып калганнар, дөньяның бөтен мәшәкатен, ыгы-зыгысын онытып, табигать кочагына сыенганнар иде.

Канны сафландыра, сулышны иркенәйтә торган гөрелте һаман якынлаша иде…

Каны, йөрәге тынычланган Фәез дә зур канәгатьлек хисе белән күккә карап ятты. Аңа палатка эчендәге Исламның җиңел гырылдаганы да, машина эчендәге Фатыйхның ара-тирә әйләнгәләп алганы да ишетелә иде. Йөрәк тынычланды, тынычланды. Акрынлык белән куе, тоташ йокы басты. Бу төн бик озын булыр, ахрысы. Таң тиз генә атмас әле. Йөрәк тибүе нигәдер һаман акрыная.

…Кармакларны тикшерергә дип таң атканда гына торып баскан Фатыйх бер мәлгә тынсыз калды: Фәез чалкан яткан, кулларын күкрәк өстендә кушырган, ияге очлайган, йөзе киндер кебек ап-ак иде. Кара болытлы таңда куе яшел чирәм өстендәге бу ак йөз, бөтен кешелек җәмгыятенә әйтер сүзе бар сыман, үзенә игътибар сорый кебек иде.

1976