Мәгъфүрә апа бик яшьли тол калды. Балалары да юк иде, гомере ялгызлыкта үтте. Ул мәктәптә каравылчы булып эшли иде. Йорт-җире, мал-туары да булмаганлыктан, үзенең бөтен рухи һәм матди дөньясын мәктәпкә бәйләде. Мәктәп янындагы кечкенә өйдә үзенә бер почмак ясады, чаршау корды, стенасына конфет кәгазьләре ябыштырды. Стена сәгатенең герен такта чәй укасына төреп асты. Аны вакытында «су җылытмагансың» дип тә, «мәктәп бакчасына тавыклар кергән» дип тә ачуландылар. Ә директор һәр Алла бирмеш көнне иртән бер, кичен бер мәртәбә орышып килде, һәр орышуының ахырында ул: «Эшлисең килсә эшлә, эшлисең килми икән, дүрт ягың кыйбла, как хоти», – дип тәмамлый иде.
Ләкин Мәгъфүрә апа үз гомерендә бер тапкыр да күз яшен күрсәтмәде. Аны ачуланучы күп иде, әмма дәшмичә генә мәктәп хуҗалыгын алып баручы ул үзе генә булды. Аның турында «Мәгъфүрә елый белми ул, аның ялгызлыктан күз яшьләре кипкән» дигән сүз дә йөри иде.
Гомерләр узды, көз айларының берендә мәктәп коллективы тантаналы рәвештә Мәгъфүрә апаны пенсиягә озатырга җыена башлады. Бер кичне мәктәпнең коридоры өлкән класс укучылары, укытучылары, мәктәп хезмәткәрләре белән шыгрым тулды. Местком председателе, кечкенә өйгә кереп, Мәгъфүрә апаны халык җыелган коридорга култыклап алып чыкты. Җыелган халык Мәгъфүрә апаны басып каршы алды. Баянда марш уйнап җибәрделәр. Барабан кагып, быргы кычкыртып тордылар. Мәгъфүрә апаны кызыл җәйгән өстәл артына утырттылар.
Мәктәп директоры сүз алды. Ул көр тавыш белән укып җибәрде:
– «Мәктәп буенча приказ. 135 нче номерлы. Параграф беренче. Мәктәптә утыз ел буенча каравылчы хезмәтен намус белән башкарганы өчен Мәгъфүрә Зиятдиновага рәхмәт белдерәм.
Параграф икенче. Ялгызлыгына карамастан, утыз ел буе тырыш хезмәт итүен искә алып, каравылчы Зиятдинованы бер күлмәклек штапель белән бүләклим».
Директор сүзне местком председателе Сибгатуллинга бирде.
– Иптәшләр, – диде Сибгатуллин, түшәмгә карап, –безнең кичәге утырышның карарын укыйм. «Протокол номер ундүрт, 19 сентябрь. Тыңланды: пенсионерка Зиятдинованы яңа квартирага күчерү турында. Карар кылынды: Зиятдинованың утыз ел буе намуслы хезмәтен искә алып, аны, 21 сентябрьдән дә соңга калдырмыйча, укытучылар өчен салынган квартираның Нәҗмиевләр белән тоташ ягына күчерергә. Карар бертавыштан кабул ителде».
Приказлар укыганда һәм бүләкләр тапшырганда, берөзлексез баян уйнап, быргы кычкыртып, кул чабып тордылар.
Ниһаять, Мәгъфүрә апаның үзенә сүз бирделәр. Ул басты, ипләп кенә тамагын кырды, халыкка озак итеп карап торды да… кычкырып елап җибәрде.
Бу – тәбрикләүләргә каршы аның җавап сүзе иде.
1967
Дөнья безне таратты… Хәер, моның шулай булачагы безгә көтелмәгән хәл түгел иде. Институтның беренче курсында вакытта ук әле, бумази чалбар, зәңгәр вельветка белән йөргәндә үк, бер-беребезнең истәлек дәфтәрләренә мондый сүзләрне язып куйган идек: «Тормыш дулкыннары безне бервакыт таратыр, шул чагында син дә бу альбомны алып…» Менә альбомның беренче битендә үк Ишбулат истәлеге. Ишбулат группада бердәнбер шагыйрь иде. Булачак агроном һәм шагыйрь… Бу инде бик оригиналь хәл иде. Безнең караватлар рәттән иде, һәм Ишбулат белән серләшеп таң аттырган төннәр аз булмады. Шул чагында аның белән гомергә дус, сердәш булырга, киләчәктә дә кайгыбызны, шатлыгыбызны уртак бүләргә йөзләрчә тапкыр антлар бирештек. Аерым яшәүне күз алдына да китерә алмый идек ул вакытта…
Альбом минем күңелемне йомшартты һәм шәһәргә килгәч тә Ишбулатны күрми кайтмам дип сүз бирдем.
Ишек какканда ук, йөрәгем типкәнне ишетеп тордым. Биш ел вакыт – уен түгел. Үзгәрде микән? Чандыр гәүдәле дустым ни хәлдә икән?
…Җылытылган ишек шуып кына ачылды, һәм ишек тутырып пижамалы бер гәүдә күренде. Ишбулат! Без кочаклаштык. Мин үземне баобаб кочаклаган эфиоп кебек хис иттем. Ишбулат та, моны сизеп:
– Нәкъ йөз дә биш кило, – диде. – Пальто илле алтынчы. Миндә давление бит, давление.
Кухня ягыннан чуар халатлы, кыйгач кашлы, яшь шөпшәдәй нәзек билле, сөякчел ханым килеп чыкты. Минем кытыршы кулыма бер уч сөяк килеп керде. Чибәр ханым:
– Йә, син, түргә чакыр кунакны, сквозняк бәрмә-сен, – дип, Ишбулатны бүлмәгә таба этте.
Мин бик шатланып диванга чумдым. Биш ел бит. Кайсы почмагыннан тотып сүз башларга? Үземнең ерак бер авылда ел буе уҗымнар, камыллар, кар, тузан, пычрак арасында йөрүемнеме, колхозның бу елда ничек алдынгылар рәтенә чыгуы турындамы сөйләргә?
– Син минем шигырьләр җыентыгын алдыңмы әле? –Сүзне, шулай итеп, Ишбулат башлады. – Менә өченче җыентыгым чыкты. Хәзер кибетләрдә юк. Авыл хуҗалыгы темасын белеп язучы бик кадерле хәзер. Менә Мәскәү өчен берне әзерләп утырам. Көн саен хат килә, ашыктыралар. Уфада да чыгып ята берсе. Хәзер менә «Молодая гвардия» белән договор төзедем. Авыл темасы бик кадерле бит хәзер әдәбиятта…
Мин нәкъ шул турыда үзем дә сөйләмәкче идем. Әйе, хезмәт кешесен җырларга кирәк. Менә, мәсәлән, безнең колхозда…
– Ә авылга кайтырга һич вакыт юк, – дип бүлдерде Ишбулат. – Һаман шул китаплар белән. Берсен бетерәсең, «уф» дигәнче икенчесен көтеп торалар. Аннан соң минем давление бит, чыгып йөреп булмый.
Мин инде Ишбулатка материал булырлык үзебезнең колхоздагы кайбер хәлләр турында сөйләргә дип авызымны гына ачкан идем: менә мин бирәм инде сиңа материалны, мин әйтәм. Биш ел буе агроном булып эшләгән кешене тыңлап кара әле син. Ләкин Ишбулат көтмәгәндә:
– Әйдә, бер мат куйыйм әле үзеңә, – дип, шахмат күтәреп килде.
Уен башыннан ук кәефсез барды. Чөнки Ишбулат һәр адымын йөргән саен:
– Менә без моны чигерәбез дә сиңа шах бирәбез!
– Менә хәзер без сине китереп терибез. Яле, чыгып кара!
– Әһә, эләктеңме?! Менә ике ходтан мат була, – дип, миңа авыз да ачырмады. Шуның өстенә мин дәшмичә генә тегеме-бумы адымны ясарга торганда, кухня ягыннан теге кәтүк хәтле генә чандыр ханым килеп чыга да:
– Әтисе, син аңа атыңны бир!
– Әтисе, син аның пешкасын аша хәзер! – дип киңәш биреп тора.
Төнге сәгать унбер булды. Без инде дүртенче партияне уйныйбыз. Инде чәйләребез дә суынып бетте. Хуҗа хатын, үзенең вазифасын бөтенләй онытып, Ишбулатның тезенә утырган да котчыккыч энергия белән уенга катнаша. Ялгышрак адым ясаса, Ишбулатны сүгә, фигурасын урынына кире куйдыра.
– Җүләрме син, күрә торып офицерыңны бирергә? – ди.
Минем кәеф чигеннән чыгып кырылган иде, дүртенче матны куйгач, Ишбулат тагын бергә кыстады.
Сәгать төнге бердә мин гостиницага кайтып егылдым. Төне буе саташып йоклый алмыйча чыктым. Төшемдә чуар халатлы чандыр ханым кулына ферзь тоткан да, имеш, минем корольгә таба үрелә, шөпшәдәй һаман колак төбендә әйләнә: «Әтисе, мат! Җиңелде, мат!» – дип кычкыра, үзе шаркылдап көлә.
Мин иртәгесен авылга кайтып киттем.
Дөнья безне шулай итеп таратты.
1967
Бу көнне халык ай ярым көтте. Кемнең кайсы рольне, нәрсә киеп уйнаячагы, кайсы пәрдәдә нәрсә булачагы барысы да мәгълүм иде. Чөнки авыл халкы, кечкенә клубта репетиция барганда, ай ярым буе актив катнашты, киңәшләр бирештеләр, колхоз хисапчысы Фәсхине инде – Исмәгыйль, укытучы Алсуны Галиябану дип кенә йөртәләр иде. Утыз йортлык авылда өй эченнән спектакльгә кешесе катнашмаганнар, самовар, читек, камзул, себерке күтәреп килеп, сәхнәне әзерләштеләр, клуб янындагы өйдә Галиябануны бөтен авыл хатыннары җыелып бизәндерде.
Спектакльгә ферма каравылчысы Газизулла белән сукыр Миңсафа карчыктан башка бөтен кеше килде. Мич артында, сәхнә буенда, тәрәзә төпләрендә балалар сырышкан, инә төртерлек тә урын юк иде.
Спектакль шома барды, суфлёр тавышын уйнаучылардан берәрсе ишетми торса, залда утыручылар әйткәләп җибәрә тордылар. Тик соңгы пәрдәдә Фәсхинең бер атна буе эш ташлап РТС мастерскоенда ясап яткан алтатары гына спектакльне бозды. Ягъни, Фәсхи шырпыны сызуга, алтатарның көпшәсенә төйгечләгән кәгазе чыгып китте. Моннан соң инде шарт итеп ату турында уйларга да ярамый иде, һәм көпшәдәге дары чыжылдап янып та бетте. Фәсхи, бөтенләй өметсезлеккә бирелеп, суфлёрга пышылдады:
– Чукынып кына китсен, шартлатып булмады, нишлибез?
Халык, моны ишеткәч, тетрәнеп, тынсыз калды. Ләкин берничә секундтан арттагы рәттә тавыш куптардылар:
– Гыйлемҗанга йөгерергә кирәк!
– Гыйлемҗан кайда, чык әле, тиз бул!
– Аның өе ерак бит, Нурида да бар ул!
– Чыксын, чыксын, Гыйлемҗанны чакырыгыз!
Иң алгы рәттә, куян мамыклы шәл бөркәнгән хатынына сыенып, тальян гармунын тоткан аучы Гыйлемҗан утыра иде. Эшнең төбен аңлап алгач, гармунын хатынына бирде дә артка таба кузгалды. Сәхнәдә Хәлил егыла алмый калган иде, шул хәлдә пәрдәне яптылар.
Сәхнәгә ирләр җыелды. Алтатарны әйләндерә-әйләндерә карадылар, Фәсхигә киңәшләр бирделәр. Берәүләр, Гыйлемҗан озак торса, дары урынына шырпы күкерте генә салырга кирәк, диделәр. Аста утырган хатын-кызлар, кечкенә балаларын җитәкләп, клуб артына барып килделәр.
Бер янчык дары күтәреп Гыйлемҗан килеп җиткәндә, клубта булган бөтен кешенең шырпыларын кырып, алтатарны корып куйганнар иде инде. Пәрдә ачылганчы дип, ашыга-ашыга, дәррәү түбәнгә төшеп киттеләр. Ыгы-зыгы арасында кемдер Фәсхинең кабызырга тиешле шырпысын алган икән, пәрдә ачылуга:
– Фәсхеттин, мә шырпыңны, – дип, сәхнәгә ыргытты.
Фәсхи шырпыны сызды. Шартлау тавышына кечкенә балалар сискәнеп киттеләр, Хәлил дә сузылып барып төште. Кайсысыдыр халыкны тынычландырды:
– Үлмәде ул, үлмәде, ядрәсе юк аның!..
Спектакль беткәндә, халык:
– Рәхмәт төшсен сезгә, артистлардан да яхшы уйнадыгыз, – дип таралды.
1967
Сәхнәдәге өстәл артында өч кеше – аксыл мыеклы галим, яшь чырайлы галим, сары чәчле, маникюрлы, кып-кызыл иренле чибәр кыз утыра. Алланың юклыгы турында инде ике галим дә озаклап сөйләгәннәр, сораулар бирүне көтеп утыралар. Клуб – шыгрым. Беренче рәттән алып соңгы рәткә кадәр яшьләр тезелешкән, алар көне буе колхоз басуында бәрәңге чүпләгәннәр дә түземсезлек белән бу кичәнең тәмамлануын көтәләр. Югыйсә танцыга вакыт калмый. Өлкәнрәкләрдән клубта берничә кеше генә катнаша. Шуның берсе – бригадир Зиннәт. Ул ишек яңагына сөялгән, яхшы ук кызмача. Бәрәңге җирендә ул бүген шәһәрдән килгән галимнәр белән танышкан иде, дин турында сораулары күп булганлыктан, аның лекция вакытында бәхәскә керәсе килә иде. Әнә шунда кыюрак булыр өчен, клубка килешли, ул, берәү белән дә бүлешмичә, бер яртыны сындырып килде. Иң алгы рәттә – Муллагали карт белән Мәрьямбикә түти. Муллагали агайга 92 яшь, ул сары туннан, каешланган күн бүректән. Дөм чукрак ук булмаса да, сүзләрнең күбесен ирен кыймылдауга карабрак тотып алырга тырыша. Берәр кеше сүз башлаганда ук инде, ул «Нәрсәме?» дип сорап куя. Мәрьямбикә түтинең колак та яхшы ишетә, күз дә әйбәт күрә. Чөнки аңа 86 гына яшь әле. Ләкин бер бәласе – авыз эчендә им өчен генә дә бер теш калмаган. Кеше сүзен тыңлаганда, ул да ни өчендер авызын метмелдәтеп тора.
Җыелыш озакка сузылды. Ак мыеклы галим борчылды – сорау бирүче күренми. Бөтен өмет бригадир Зиннәттә иде. Инде мөселман алласы, христиан алласы, Будда һәм башка аллалар турында ике сәгать буе сөйләнгән, Вольтер, Ницше, Аристотельләрдән өзекләр китерелеп беткән иде.
– Йә, колхозчы иптәш, сезнең нинди дә булса соравыгыз булырга тиеш? – диде ак мыеклы галим.
Зиннәт аркасын ишек яңагына ышкып алды, аның битләре чөгендер кебек кызарган иде, ул нәрсәдер әйтергә теләп авыз ачты. Ике сәгатьлек лекцияне ул башыннан ук тыңлаган иде.
– Менә миндә бер сорау бар, – диде Зиннәт, бераз алга узып. – Ничек дип кенә әйтергә инде. – Ул, фуражкасын салып, башын кашып алды.
Галимнәр җанландылар. Карт галим, чибәр кызга борылып:
– Надя, яз! – дип әмер бирде.
– Менә сез сөйләдегез инде, – диде Зиннәт, – ә шулай да әйтегез әле: дингә ышанырга ярыймы, юкмы?
О проекте
О подписке