Алтмышынчы елларда татар язучылары бригада булып халык алдында чыгыш ясап йөриләр иде. Моңа мин дә кызыга идем, хәзер, еллар узгач, моның хата икәнен аңладым. Язучылар көтү булып авылдан авылга йөрергә тиеш түгел. Язучы язарга гына тиеш. Толстой, Чехов, Тургеневлар шулай йөргәнме? Тукайның халык алдында нибары дүрт-биш тапкыр чыгыш ясаганлыгы мәгълүм. Моны мин хәзер шулай уйлыйм. Ә теге вакытта?
1973 елда шулай бригада белән нефть районнарында йөрдем. Нәби Дәүли, Барлас Камалов, Рөстәм Мингалимов, Кояш Тимбикова, Мәхмүт Хәсәнов һәм, Әлмәткә килгәч, тагын берничә кеше катнашкан бригада иде ул. Бик гади генә кичәләр уздырганбыздыр дип уйлыйм. Хәтердә шулай да ике-өч истәлек калган. Боларның әдәбият тарихы өчен, бәлки, бер әһәмияте дә юктыр инде. Еллар – мизгелләр. Болар – булган хәлләр. Бер-ике кичәне мин алып бардым (бик тә провинциаль формада алып бардым), минем дә, Зәки Нурилар кебек, кызык сүзләр, каламбур әйтеп, залны көлдерәсе килә, хәзер шул рольдә үземне күз алдына китерсәм, маңгаем тирләп чыга. Провинциянең шул ягы бар: үзәктән килгән язучылар кичәсендә урындагы барлык әдип президиумга менеп утыра һәм, һичшиксез, чыгыш ясый. Нәби Дәүли минем янга утырган иде, берөзлексез тукып торды:
– Мине «прозаик» дип әйтмә, «шагыйрь» дип әйт.
Аңарчы мин аның белән бу турыда бәхәсләшкән идем инде.
– Сезне бит «Яшәү белән үлем арасында» дигән әсәрегез буенча беләләр, нишләп шагыйрь буласыгыз килә? – дип бәхәсләштем мин әллә ничә тапкыр.
– Юк, син «шагыйрь» дип әйт…
Алай, шагыйрьнең дәрәҗәсе прозаикныкыннан зуррак икән, дип уйлап йөри башладым мин.
Һәм шагыйрь Нәби Дәүлигә сүз бирдем.
Чили Президенты Сальвадор Альенде үлгән заман, матбугатның шул турыда шаулаган чоры иде. Без бит шулай: үз илебездә әллә ниткән полигоннар, атом заводлары шартлый, әллә кайларда забастовкалар була, ул кешеләрне аталар, лидерларын психушкаларга ябалар, әмма үз илебездәге ул хәлләр турында без – бихәбәр. Ул хәлләр турында пропаганда да, язучылар да – ләм-мим. Безгә бир син Конго, Чили, Вьетнам, Куба вакыйгаларын. Актык чутта Уганда, Гренада хәлләрен, кеп-кечкенә Даманский утравын, безнең игътибар шунда булырга тиеш, ил эчендәгесенә тыкшынма!
Нәби ага исә Сальвадор Альендега багышлап шигырь язган икән. Сәхнәдә ул шуны укый. Кунакханәләрдә без аның белән бер номерга керәбез, мин аның дикциясен рәтләргә тырышам. Юк, файдасыз… Әгәр инде син, Ходай кушып, Әлки якларында тугансың икән, синең дикцияңне бернинди лаборатория, бернинди логопед рәтли алмый. Менә хәзер дә Нәби агага сүз бирәм, ул теге шигырен укый башлый.
Сальвадор Альенде,
Син җирдә юк инде… –
дип башлана ул. Ләкин бит «Альенде»ны Әлкичә әйтә бу шагыйрь. Күпме репетициядән соң!
«Сальвадор Алэндэ», – дип башлый Нәби ага сүзен, шул вакытта үзе миңа карап елмаеп ала. Ул елмаюны астагы халык сизми, шигырь бит драматик эчтәлектә, аны мин генә тотып алам. Ул елмаюның эчтәлеге болай: йә, ярар инде, мин бит Әлки мишәре, миннән башкача булмый… Мин бит Балтач, Апастан түгел…
Азнакайга барып җитәргә ике-өч көн бар иде әле. Мәхмүт Хәсәнов берөзлексез безгә сөйләп торды:
– Ну, егетләр, Азнакайда миңа керәбез, Мәрьям апагыз шашлык кыздырып куячак. Анда минем малай бар, ну, күрсәгез гаҗәпкә каласыз инде: менә тәненең тиресе шулкадәр йомшак инде, менә ул дөньяда бер генә инде…
Азнакайда кичә уздырганнан соң, нефтьчеләр безне бик нык сыйладылар – патша өстәле дә алай булмыйдыр. Бер дә ашыйсыбыз-эчәсебез килмәсә дә, Мәхмүтнең кыставына чыдый алмыйча, аларга киттек. Килеп керүгә, теге малайны каршыбызга бастырып, муен тамырыннан кереп, арка тиресен сыпырып карады. Әтисенең шатлыктан күзләре яшьләнде, ул әле безгә, әле тын гына басып торган малаена мөлдерәтеп карап ала иде. «Смотрга» йомгак ясап, ул болай диде:
– Менә, егетләр, шундый да йомшак тиреле малай булса да булыр икән…
Һәм, зур кулын малаеның күлмәк астына тыгып, аркасыннан сөйде.
Мин игътибар иттем: монда бөтен нәрсә зур, куәтле, күп иде. Шашлык әзерләп йөргән җирдән генә Мәрьям ханым сөйләп алды: Мәхмүткә яраклы күлмәк-ыштан кибетләрдә бөтенләй күренми икән. Шуңа күрә кибеттә булган иң актык размерлысын алып, аларга клиннар, өстәмәләр ялгап мәшәкать чигә икән. Мәхмүтнең язу өстәле дә, язу колачы да зур, мәһабәт.
– Менә, егетләр, – диде ул, кәгазь тулы зур өстәлгә күрсәтеп. – Менә карагыз: бу роман бетеп ята, менә монысының яртысына җиттем. Менә балалар өчен өч повесть бетердем, тагын ике детектив повестемның уртасына килеп җиттем. Менә монысы – хикәя, әле бетеп җитмәгән, бер ай эчендә алты хикәя яздым…
Метрлы шампурлар белән шашлык килде, итләренең зурлыгы чәй чокыры кадәр иде, берәр кисәген шулай да ашадык, тәмле иде. Мәхмүт исә, без шул бер кисәкне җиңеп чыкканда, бер чыбыкны бушатып, икенчесенә тотынган иде.
Йомшак тәнле малайның тиресен тагын бер тапкыр сыпырып, хуҗаларга рәхмәт әйтеп таралыштык. Минем, бригададан аерылып, Казанга кайтып китәсем бар иде. Бу – 1973 елның 20 ноябре, ул көнне Вахитов районында безнең факультет партбилет алыштыра иде. Кичтән Азнакай вышкалары арасында буран уйный башлады, райкомның идеология секретаре булып эшләүче ханым миңа кат-кат әйтте:
– Ай-һай, Бөгелмәдән самолётлар очармы икән, бер-ике көн нигә иптәшләрегез белән йөрмисез? – диде. Мин, янәсе, төгәл коммунист, үз сүземдә нык тордым, һәм иртәнге өчкә миңа, Бөгелмәгә китү өчен, машина бирделәр.
Юлда җәяүле буран иде.
Бөгелмә аэропортына килеп җитүгә, мин машинаны җибәрдем. Бу зур хата булган, моның хата икәнлеген мин аэровокзалга килеп кергәч аңладым. Самолётлар инде ике көн очмый икән, моңа шаһит шыгрым халык һәм газета җәеп идәндә тәгәрәп яткан исәпсез балалар, инвалидлар. Мин үземнең капкынга эләккәнемне аңладым. Нишләргә? Сораша башлыйм: поезд кич кенә була һәм әллә кайлардан, әллә инде Ульяновск, Куйбышевларданмы әйләнеп, Казанга тәүлектән артык бара, ди. Аэропорт начальнигына кереп карасаң? Син кем соң? Очмаган самолётны ул сиңа каян алсын? Ярый, кенәгәңне күрсәтеп, мин Язучылар союзы әгъзасы дип әйттең, ди. Бөгелмә урысына шундый чаралар вакытында синең язучылыгың чүп кенә бит ул! Әнә анда нинди шәп битле, шәп киемле тук түрәләр буфетта болгар коньягы эчеп утыралар. Шулай да мин, үземнең теге кенәгәмне сузып, начальник янына кереп карадым. Мескен! Үземнең шул мескен хәлемне күз алдына китерсәм, әле дә елыйсым килә.
– Беләсезме нәрсә, – дип башладым бугай мин үз сүземне, – мин язучылар бригадасы белән нефть районнарында йөри идем. Ләкин бүген мин сәгать унда Казанның Вахитов райкомында булырга тиеш. Чөнки минем партбилет…
– Чего? – дип кашын җимереп карады миңа начальник һәм, утын пүләне урынына да күрмичә, мине калдырып, кабинетыннан чыгып китте, ишек янында шәп чырайлы берничә кеше аның белән кул биреп күреште.
Мин капкында идем. Их, юләр мин, юләр мин. Менә Азнакайдагы иптәшләр хәзер йокыдан торып киләләрдер, менә аларны «курировать» итүче берәр НГДУ профкомының рәисе аларны иртәнге чәйгә чакыра килгәндер, бу як халкының гадәте буенча, чәй янына бер стакан каймак, кайнар коймак китергәннәрдер, әле Мәхмүт белән Нәби агага, ихтимал, «шарикларны» рәтләргә дип, башкасын да тәкъдим иткәннәрдер. Аларны урамда җылы, чиста рафик көтәдер, аннан алар шуңа төялеп китәрләр. Китәрләр, юлда уен-көлке сөйләшеп барырлар. Китәрләр… Кая? Кая? Бәрәч! Бүген бит гастрольнең актык көне, бүген Бөгелмәгә килә бит алар… Бүген бит… Хи-и-и…
Минем баш мие кызу-кызу эшли башлады. Партбилет алмаштыруга мин инде соңга калдым. Вахитов райкомыннан безнең парткомга кисәтү ясарлар инде. Парткомда мине болай да яратмыйлар, чөнки кафедра мөдире анда кергәләп йөри, партком секретарен гел миңа каршы котыртып тора. Түбәннән ыскыган фикер югарыдан төшкән фикергә кушылып бара. Йә, ярар, барыбер соңга калынды инде. Шулай булгач… мин, такси алырга дип, тышка чыгам. Идәндә яткан кешеләр өстеннән атлый-атлый чыгам. Көч-хәл белән такси тотып, туп-туры Бөгелмә горкомына барып төшәм һәм пропаганда бүлегенә керәм. Анда утырган иптәш бераз гаҗәпсенә:
– Бүген безгә Азнакайдан бер бригада килә, без аларны төш вакытына көтәбез, – ди. Аңлашабыз. Телефон. Кунакханә.
– Язучыларга бронь сакланамы?
Саклана икән. Ярты сәгать узмый – мин Бөгелмә кунакханәсенең люкс бүлмәсендә. Ике кешелек. Димәк, бер урында Нәби ага булачак. Җылы, чиста. Урамда инде буран да басылды. Шәһәргә чыгып газета-журналлар алып, гастрономга кереп тартмалы конфет, колбаса, алма-фәлән тутырып, җылы бүлмәмә кайтам. Хемингуэйдан киммени без? Әйе, киммени, киммени… дип йоклап та киткәнмен.
Төшке ашны без Азнакайдан килгән иптәшләр белән бергә ашадык. Аннан горкомда эшләүче ханым авылдан салкын, калтыравык автобус китертте, күпмедер селкенеп, туңып, бензин исен сеңдереп, күз күрмәгән ерак юлга чыгып киттек. Без авылга кергәндә, караңгы иңеп килә иде, шулай да бер-ике җирдә зур белдерүләр күреп алдык: «Бүген кич авыл клубында…» – барыбызның да фамилиясе күрсәтелгән иде.
Иң әүвәл зур гына, алтыпочмаклы җылы өйгә урнаштырдылар. Хуҗа хатынга соң гына әйткәннәр, ахрысы, ул, шактый каушап, алгы өйдә мич яга, ризык әзерли иде. Ире – механизатор, эштә икән, йортта, хуҗа хатыннан тыш, берөзлексез нәрсәдер ашап торган юеш борынлы өч-дүрт яшьлек бер малай бар иде, ул безне берәм-берәм өйрәнде, әмма ашавына һич тә зыян китермәде. Нәби ага чүгәләп шуны сөя-сөя рәхәтләнде инде.
– Улым, без – кунаклар, сезгә кунакка килдек, – дип, ул юеш борынның аркасыннан гел каккалап узды.
Клубка барганчы, җиңелчә генә ашап алдык, күзгә чалынганча, безне бик матур аш көтә иде. Бу якта татар халкының бик күркәм бер гадәте сакланган: кунакларга бәлеш пешерү. Бите кызарган хуҗа хатын, без клубка киткәндә, җитез хәрәкәтләр белән бәлеш өстен бөгеп маташа иде, чибәр, таза, яшь хатынның кулында эш уйнап кына тора. Без киенеп чыгып барган чакта, каршыга бер егет очрады, кулындагы авыр сумканы ул хуҗа хатынның аяк астына куйды, шешә дигән бик хыянәтчел бер савыт бар бит дөньяда, ул, кая гына салсаң, куйсаң да, «мин – шешә» дип тавыш бирмичә калмый. Без, ирләр, бу таныш, йөрәккә хуш тавышны ишетеп, бер-беребезгә мәгънәле караш ташладык.
Кичәне тагын мин алып бардым, программаның һәр көнне бер үк төрле баруы бераз гына күңелгә тия башлаган иде инде. Һаман шул: Нәби ага «Алэндэ»сын укый, мин үземнең арзанлы көлүгә корылган «Ата кара таракан»ымны укыйм, Рөстәм Мингалимов – балалар өчен шигырьләрен. Путёвкалар, командировочныйлар белән эш итүче Мансур Шиһаповның да эш кызу: ул гел сәхнә артында мәш килә, киченә әллә ничә тапкыр клубтан юкка чыгып ала – кайда, нишләп йөргәнен шайтаным да белми…
Салкын клубта гадәти генә кичә уздырып, җылы, бәлеш исле өйгә кайтып кердек – өстәл тулы ризык иде. Хуҗа хатынның ире дә кайткан икән, без югында, ул яхшы гына төшереп алган, нәрсәгәдер ачуланган, ризасызлык белдергән сыман, безнең белән исәнләшмичә, авызына тәмәкесен капты да чыгып китте. Аш-чәй арасында теге юеш борын гел безнең арада буталды, һаман да әле нәрсәдер көйли иде. Шулай йөри торгач, ул Нәби ага янына килде дә, ризык тулы авызындагы телен чак әйләндереп:
– Пин сезне пеләм, – диде.
Сизелеп тора: борын куышлыгына байтак байлык тупланган иде. Ләкин ул байлык минем өчен мәңгегә сер булып калырлык бер мәсьәлә бирде.
– Үскәнем, без кем соң? – дип иелде әлеге сабыйга Нәби Дәүли.
– Сез, – диде юеш танау, – … (һәм ярамаган сүз әйтте), үзе тиз генә ишеккә карап алды, анда, тышкы ишек яңагына сөялеп, әтисе басып тора иде.
Белмим инде, бер авазны тыңкышлык харап иттеме, әллә менә болайрак булганмы?
…Кайтып керә ир эштән, хатыны, дәртләнеп, мич алдында ризык әзерләп йөри, өстәл астында сумка.
– Бу ни бу? – дип кызыксына әти кеше, шиккә калып.
– Бездә кунаклар бар, – ди каушаган хатын, – язучылар килде.
Ир кеше, әлегә берни дә әйтмичә, бер стакан дөпеп капкалап ала да кунакларны карарга клубка китә. Анда мәһабәт борынлы, карчыга күзле Шиһапов йөгеренгәләп йөри, бераздан сәхнәдә куәтле Нәби Дәүли күренә, болар – хәтәр, алай-й… Менә нәрсәгә каушаган ул хатын, һәм кичә тәмамланганчы ук өенә кайтып, тагын бер стаканны әйләндерә (колхоз чутыннан бит!), тагын хатынын күзәтә.
– Йә, кунакларны күрдеңме? – дип сорагандыр хатыны, ире белән сөйләшүне җайлау өчен.
– Кунаклар түгел алар, ә… – дип, ире ярып салгандыр, һәм юеш борын моны эләктереп алгандыр.
Нәби ага Бөгелмәгә кайтып җиткәнче көлде.
Кунакханәдә икебезгә бер бүлмә иде, ул тора-торып төне буе көлде. Йоклый алмады.
– Вәт, малай, алтмыш өч яшемә җитеп, немец коллыкларын күреп, үз гомеремдә беренче тапкыр мондый бәя алдым, – дип, голдыр-голдыр килеп, гел көлде.
…Иртән күк йөзе чистарган, аэропорт пассажирларының йөзенә өмет чаткылары чыккан иде. Горком кешесе туп-туры аэропорт начальнигының бүлмәсенә кереп китте. Ике-өч минут үтүгә, безнең янга елмайган начальник чыкты, барыбыз белән дә кул биреп күреште һәм абруйлы пассажирлар бүлмәсенә узарга чакырды.
– Беренче рейс – сезгә, – диде ул, елмаеп. Мин кичәге «чего-о-о?»ны хәтерләдем, йөрәгем «жу» итеп китте.
Без теге бүлмәгә кереп чишендек, җайлы йомшак урыннарга сеңдек, озак та үтми, буфетчица бер поднос күтәреп керде, салфетка астында алма, конфетлар, рюмкалар һәм ике шешә бренди иде. Рәхәт чигеп утырганда, форма кигән бер авиатор безнең өстәлгә авиабилетлар кертеп салды: «Ярты сәгатьтән үзебез «посадка»га чакырырбыз», – диде. Бөгелмә аэропорты, шулай итеп, ике төрле төс белән күренде.
Нәби ага самолётта да вакыт-вакыт көлгәләп кайтты:
– Вәт, малай… Герман лагерьларын узып… Алтмыш өч яшькә җитеп… Өч яшьлек бер юеш танаудан шундый сүз ишет әле…
…1989 ел, Җиңү көне тирәсе. Радиодан чыгыш ясыйм. «Бездә, – дим, – Бөек Ватан сугышы темасы әдәбиятта ачылмыйча калды. Фронтовик язучыларыбыз иртә үлеп беттеләр. Русларда «хәрби повесть» жанры туды, бездә – юк».
Нәби ага ул көннәрдә хастаханәдә ята иде. Шул чыгышымны тыңлаган, рәнҗеп, миңа чылтырата:
– Минем ике әсәремне оныттыңмыни? Мин сиңа бик үпкәләдем. Ничек инде ул алай, ә? Син дә шулай сөйләгәч…
Мин шунда аңа болай дидем:
– Нәби ага, мин студентларга «Хәзерге заман совет әдәбияты» курсын укыйм. Шунда «Әдәбиятта Бөек Ватан сугышы темасы» дигән бүлекчә бар. Шул теманы узганда, мин, Ю. Бондарев, Г. Бакланов, В. Кондратьев, В. Быков әсәрләре белән берлектә, татар язучысы Нәби Дәүлинең «Яшәү белән үлем арасында» һәм «Җимерелгән бастион» әсәрләренә анализ ясыйм. Студентлар «Яшәү белән үлем арасында» әсәрен аеруча яраталар.
Телефон трубкасында хәлсез тавыш ишетелде.
– Рәхмәт, туган. Рәхмәт. Югыйсә бик рәнҗегән идем.
Язучыларның 1989 елгы съездына барганда, иртән Наҗия апа очрады. Нәби аганың хәлен сораштым.
– Хәле бик җитди, янында утырам, – диде Наҗия апа. – Менә бүген мине кайтарып җибәрде әле. Бар, ди, съездда утыр, ниләр сөйләрләр икән.
Шул көнне ул җан биргән.
Съездның соңгы көнендә Комлев урамындагы бинага аның мәетен китерделәр. Авыр минутлар иде. Шунда мин уйлап куйдым: Нәби ага үз гомерендә берәр кешене рәнҗеттеме икән? Юктыр. Язмыш тарафыннан, гадәттә, кешене рәнҗетмәгән шәхесләр каһәрләнә.
Истәлеккә өстәмә. Безнең авылда Нәби исемле бик чибәр егет бар иде. Ул егет, башын бераз арткарак ташлап, бугазына иркенлек биреп, җәйге кичләрдә гармунга җырлый иде. Моңлы булгандыр ул, япь-яшь көе сугышка китте дә, бетте дә. Яшь егетләр, малай-шалай – аның да яшь вакыты, – Нәбине күрүгә, бер такмак-диалог әйтәләр иде.
– Кайттыңмы, улым Нәби?
– Кайттым, әби.
– Акча алып кайттыңмы, Нәби?
– Юк, әби.
– Башың бетсен, Нәби!
– … әби!
Мин Бөгелмә кунакханәсендә Нәби агага шуны әйтеп күрсәткән идем. Ул шаккатты. Андый фольклорны ишеткәне булмаган икән, көлә-көлә, гомере буе, очрашкан саен, миннән шуны әйттерә иде. Хатын-кыз булмаган җирдә мин дә моны тулы тексты белән әйтеп күрсәтә идем.
Икенче өстәмә. Бауман урамында «Ёлочка» дигән кафе бар, гонорар алгач, язучылар шунда кереп утыралар иде. Анда мороженое, конфет, коньяк бирәләр. Язучыларның яраткан официанткасы – чибәр кыз бар: бер генә язучыны да игътибарсыз калдырмый.
Без икәү, кем беләндер инде, шунда утырабыз. Нәби ага килеп керде, безнең заказлар үтәлгән иде инде, шәп утырабыз, Нәби ага безнең өстәлгә килеп исәнләште, яныбызга утырды. Теге официантка-чибәр йөгереп килеп тә җитте.
– Сезгә нәрсә китерим? – дип, матур итеп, ресторанча, кафеча елмайды кызый. Нәби ага бер рюмка коньяк, лимон китертте.
– Тагын нинди үтенечегез бар? – диде теге ут чәчәге саф татар телендә. Нәби ага, аңа карамыйча гына, бик җитди кыяфәттә нәрсәдер әйтте.
– Нәрсә ул, Нәби ага?
Кыз бик җитди итеп сорады.
– Менә шуңа, – диде Нәби Дәүли, коньяклы рюмкасын күрсәтеп, – менә шушы матур бармагыңның менә шушы төшен тишеп, рюмкага бер тамчы каныңны тамыз…
И көлдек, и рәхәтләндек инде. Арада, әлбәттә, иң бәхетлесе теге кызый иде.
Тагын бер истәлек. 1988 елмы икән, Язучылар союзында идарә утырышы бара. Мин идарә әгъзасы идем әле. Бер гариза укыйлар. Нәби Дәүли басып тора. Гаризаның эчтәлеге болай: Мин, Нәби Дәүли, 1990 елда сиксән яшемне тутырам. Сиксән яшьлегемә минем зур бер китабым әзерләнә. Бик рәхмәт. Бу китап – юбилей китабы. Ләкин минем әле бер рядовой китап та – юбилейга бәйсез китап та чыгарасым килә…
Бәхәс кузгала. Нәби ага ишек янында басып тора, гел бер сүзне тәкрарлый:
– Зинһар өчен, минем турыда начар уйлый күрмәгез. Беркемгә дә үпкәм юк. Союз идарәсенә дә рәхмәт, нәшриятка да рәхмәт. Тик минем рядовой китап та чыгарырга хакым бар дип уйлыйм, гафу итегез, беркемгә дә үпкәм юк.
Аның үтенечен канәгатьләндерерлек карар чыгара алмадык. Татарстан китап нәшриятында бер елда ике китапны бары тик обкомнан звонок белән генә чыгарып була иде. Бичара Нәби ага! Ике түгел, бер китабы чыкканны да күрә алмады.
Эчкерсез, чиста күңелле бу Әлки мишәрен мин гел сагынып яшим. Моның сәбәбе дә бар: егерме еллар буе без аның белән Аккош күле дачасында бергә яшәдек, бергә балалар үстердек…
Февраль, 1992 ел
О проекте
О подписке