Хәзер провокатор И. Бикчуринның биографиясе белән танышыйк. Ул 1881 елда Чистай өязе Кечеткәнле авылында Хәлил хәзрәт семьясында туа. Хосусый рәвештә русча укып, Татарская учительская школага керә. 1906 елда студентлар хәрәкәтенә катнашкан өчен школадан чыгарыла. «Таң» газетасында эшли. «Бәянелхак»та мөхбир була. «Кояш»ка күп яза. Мәкаләләренең күбесен имзасыз бастыра (Кояш, 1913, № 105). Аның жандармерия агентурасына кайчан ялланганы әлегә ачылмаган. Ләкин провокаторның биографиясендә бер закончалык бар: «таңчы» эсер, үз газетасы ябылгач, «Бәянелхак»ка күчә, күп мәкаләләрен имзасыз бастыра, «шөһрәткә кызыкмый»; аның рухи азыгы Ф. Ницше тәгълиматы була, Ницшеның исеме аның «авызыннан төшми» (Кояш, 1913, № 108). И. Бикчуринның үлүе татар журналистларын тетрәтеп ала. Бик күп мәкаләләр языла, аның «күркәм холыклы, дәрвиш табигатьле» (Кояш, 1913, № 101) икәнлеген әйтәләр, үлүенең нигезендә ниндидер серле сәбәп булганлыгына ишарә ясыйлар. И. Бикчурин турында иң зур мәкаләләр язып чыгучылар кемнәр? «Таңчы» Ф. Туктаров, эре провокатор, татар демократ язучыларын жандармериягә саткан Т. Мамлеев. Соңгысы үзенең имзасына «Исхакның иң якын дусларыннан» (Кояш, 1913, № 108) дип өсти. Димәк, боларның дуслыгы провокаторлык хезмәте белән беркетелгән. Гыймад Нугайбәккә бервакыт Бикчурин болай дип сөйләгән: «Тукаевның Казандагы тормышын миннән яхшы белгән кеше юк, ул бүтәннәрдән яшерә торган серләрен миннән яшерми иде. Мин аның тормышын бик яхшы беләм» (курсив безнеке. – М. М.). Тукай үлгәч тә, И. Бикчурин, шагыйрьнең Казандагы тормышы турында китап язарга уйлап, шәһәр тирәсенә дачага җыена (Кояш, 1913, 104). Ләкин 20 апрельдә, ягъни Тукай үлеп 18 көн үткәч, үзен үзе үтерә. Мамлеевлар аның веногына «Аңлашылмаган халык каһарманына» (Кояш, 1913, № 105) дип язылган лента куеп озаталар.

Характерлы бер деталь: университетның анатомия театрыннан провокаторның гәүдәсен алып чыкканда, процессия артына траур киеменнән бер хатын килеп баса да: «Бу кем? Исхак түгелме?» – дип сорый. Үзе елый, ләкин мәет янына килми, үзен кешегә танытмый. Ахырдан гына моның Исхакның әнисе икәнлеге беленә. Мондый «серлелек»ләрнең барысыннан да бер версия туа: Исхак Бикчурин охранка тарафыннан Тукайга, шагыйрь Казанга килгәч үк, беркетелеп куелган булуы мөмкин. Моны Т. Мамлеев кебек «үз ишләре» белгән һәм Бикчуринның әнисе дә сизенгәндер. Тукай үлгәч, Бикчуринга охранка яңа задание биргән булырга тиеш, әйтик, Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов, Г. Коләхметов артыннан күзәтергә. Ихтимал, сатлык җан үзенең табигый финалына, ниндидер янаулар, куркытулардан соң килгәндер, чөнки ул шагыйрьнең Казандагы тормышы турында язып кала алмаган.

Шәхес буларак, бу катлаулы кеше әдәбиятта нәрсәләр эшләгән соң? Ул ориенталист Вамбери хезмәтләрен татарчага тәрҗемә итәргә тотынып караган – ахырына барып чыкмаган (Идел, 1913, № 585, 586). Тукай турында язарга җыенган – язмаган. Ләкин аның өлгергән өлкәләре дә булган. Мәсәлән, ул, русча әсәрләрнең кайбер урыннарын үзгәрткәләп, үз исемен куеп чыгаргалаган. Үзе үлгәч, танышларыннан берәү (Шәриф Хөсәенов) аның турында «Сахтә әдәбияттан бер ләүхә» (сахтә – ялган) дигән мәкалә язып чыга. Бервакыт Бикчурин аңа диктовка белән бер пьеса яздырта. Ике утыруда бер пьеса язылып бетә. Бикчурин моны үз исеменнән каядыр сата. Ш. Хөсәенов бераздан бу пьесаның асыл нөсхәсен таба: ул рус язучысы Г. Сибиряковның «Асрау кыз» дигән әсәре булып чыга. Плагиатор аны бераз гына татар дөньясына күчереп эшләгән икән (Кояш, 1914, № 536).

Тукай тирәсендә чолганып, әнә шундый пычрак җанлы шәхес аның иң яшерен серләрен сөйләтеп йөргән.

Мәгълүм булганча, Г. Ибраһимов «Безнең көннәр» романының беренче вариантын 1914 елда яза. Ике табагы басылгач, патша властьлары әсәрнең тиражын конфискациялиләр⁴⁶. Әсәрнең революциядән соң чыккан басмасы да, авторның әйтүенчә, «шул 1914 елгы кулъязма тексты буенча» эшләнә⁴⁷. Г. Ибраһимовка «революциядән соңгы 15–16 ел эчендә иске охранканың архивын күп тикшерергә» туры килә⁴⁸. «Безнең көннәр» романының яңа басмасы нинди принциплардан чыгып яхшыртылуы, идея-эстетик яктан тирәнәйтелүе турында Г. Ибраһимов үзе һәм аның иҗатын тикшерүче М. Хәсәнов та күрсәтә⁴⁹. М. Хәсәнов «Безнең көннәр» романындагы кайбер образларның, вакыйгаларның тарихи җирлеген беренче буларак тикшерә. Әсәрдә бирелгән З. Булатовта ул большевик X. Ямашевка хас булган сыйфатларны, автор белән аның герое Сәхип биографиясендә бик күп уртак моментлар булуын һ. б. ны ачыклый.

Прототипларга мөрәҗәгать итү – «Безнең көннәр» кебек ике вариантлы зур әсәрне аңлау өчен искиткеч әһәмиятле момент. Әсәрнең яңа вариантын эшләгәндә, Г. Ибраһимов, марксизм-ленинизмның революциядә пролетариат гегемонлыгы турындагы төп идеясен нигез итеп алудан тыш, «жандармерия» – охранканың яшерен механизмын ачарга тиешле урыннарны тагын бик көчәйтергә кирәк» дип таба һәм «аеруча зинданнарны, тоткыннарны, палачларны» күңеле «туйганчы киңәйтә, тирәнәйтә баруны» үзенә бурыч дип саный⁵⁰.

Баязит кари үзенең бөтен биографиясе белән И. Бикчуриннан «эшләнгән». Алар икесе дә «таңчы», иптәшләре арасында искиткеч әдәплеләр, самимиләр. Менә шундый бик күп уртак сыйфатлар Баязит кариның прототибы И. Бикчурин икәнлегенә шик калдырмый. Баязит – мәшһүр ишан улы, Бикчурин – Чистай өязе Кечеткәнле авылының «шөһрәтле Хәлил хәзрәт улы». И. Бикчурин провокатор Т. Мамлеев квартирасында сөлгегә асылынып үлә. Аның гәүдәсе янында язу табалар: «Төкерәм мин сезнең дөньягызга». «Безнең көннәр»дә Баязит үз номерында асылынып үлә. Язу калдыра: «Туйдым, дөньяның, тормышның газабыннан, мәгънәсезлегеннән туйдым».

«Таңчы»лар Бикчуринны ничек зур шөбһә астында, кызганып, аңлый алмыйча күмсәләр, Баязитны да шулай күмәләр. Бикчуринны күмгәндә туганнары катнашмый. Баязит та шулай күмелә. «Таңчы»лар язган бик күп мәкаләләрдә Бикчуринның «гаҗәп әйбәт холкы» мактала. Баязитны да үлгәч әнә шулай искә алалар. Хәтта аларның укыган җирләре дә туры килә: әгәр романдагы «Мәдрәсәи Исламия»не Казанның «Мөхәммәдия»се дип кабул итсәк (Бикчурин «Мөхәммәдия»дә укыган), Баязит биографиясе ул – провокатор Исхак Бикчурин биографиясе.

Димәк, язучының публицистикасыннан, фәнни-тарихи хезмәтләреннән, истәлекләреннән дә аның әдәби персонажларының прототипларын ачып була. Язучы янәшә-тирәсендәге үзенчәлекле бөтен моментларны әсәренә кертеп бетерә. Бу – бик табигый хәл. Г. Ибраһимов геройлары – моңа мисал. Татар әдәбиятында прототипларга иң бай әсәр, әлбәттә, – Г. Ибраһимовның «Безнең көннәр» романы. Анда бирелгән типлар турында автор үзе бер генә урында сүз кузгатып ала: X. Кәримгә язган хатында ул, бу әсәрдә үзеңне дә күрсәң, гаҗәпләнмә дигән бер фикер әйтә⁵¹. Әсәрдә Хөсни Кәримне табуы бик кыен, чөнки бу шәхеснең биографиясе, эшчәнлеге безнең әдәбият, иҗтимагый хәрәкәт тарихында аерып алып өйрәнелмәгән. Шулай да Г. Ибраһимовның «Татар студентлары хәрәкәте тарихыннан» дигән гаҗәп кызыклы бер тарихи хезмәтендә «Безнең көннәр» романына фон биргән вакыйгалар, шәхесләр тагы да ачыла төшә. Алда бу әсәрдәге Баязит кари турында сүз булган иде. Ләкин әсәр персонажларга бик бай, анда татар тормышының бөтен бер калейдоскобы… Г. Ибраһимов монда үз яшьлегендә очраган, күреп, ишетеп белгән характерларны, типларны күп файдаланган, берсен дә әрәм итмәгән. Алда телгә алынган хатында X. Кәримгә ул болай зарлана: «Татар яшьләренең тормышы бик тар, төгәл өлгергән характерлар бөтенләй юк диярлек»⁵².

Шулай итеп, Г. Ибраһимов бу романда үзенә һәм замандашларына күп урын биргән. Романда бик тулы канлы образ – Разия Ширинская бар. Морза кызы, әтисе – патша армиясендә полковник. Татар тормышы өчен шактый үзенчәлекле биография. Разия – укымышлы, гаять чибәр. Морза кызы бик теләп революциядә катнаша, матди ярдәм күрсәтә, ярлы студентлар, эшчеләр, анархистлар, «таңчы»лар, максималистлар, «эсдек»лар белән аралаша, кыскасы – революционерка. Дөрес, морза кызы реакция елларында, башкалар кебек, төрмәгә эләкми: яшьлегендә булган матур идеаллардан баш тартып, ул бай кияүгә чыга һәм затлы коляскаларда гына йөри. Кем ул Разия? Бу образ кемнән эшләнгән? Бер дә шикләнмичә әйтергә мөмкин: бу – Киев университеты студенткасы, Әбүсөгуд Әхтәмов кызы Гөлсем.

Әхтәмовлар – татар дөньясында зур исем йөрткән нәсел. Әбүсөгуд Әхтәмов, аның уллары Ибниямин һәм Ибраһим – барысы да Казан университетының юридик факультетында укыганнар. Морзалар нәселеннән. Ибниямин Әхтәмов – социал-демократ, реакция елларында буржуазиягә хезмәткә күчә, IV Дәүләт Думасында депутат буларак Вакытлы хөкүмәт көннәрендә Уфага дин, милләт эшләре буенча комиссар булып кайта. Ибраһим Әхтәмов 1902 елларда Казан университетында студентлар хәрәкәтенең үзәгендә тора. Ул – ышанычлы пропагандист, рус телендә прокламацияләр язу аның өстендә була. «Татар зыялыларыннан иң элек дөньяга чыккан Ибраһим Әхтәмов иде… Аның тарафыннан партиягә тартылган Ямашев большевизмга керде»⁵³. Ибраһим Әхтәмов татарлар арасында «Искра»чы була. Әмма ахырдан меньшевизмга күчә, Колчакка китә⁵⁴.

Карт Әхтәмов исә «Мөселман иттифакы» партиясенең Учредительный съездында катнаша⁵⁵. Присяжный поверенный Әхтәмов мөселманнарның 1914 елның июнендә Петербургта булган съездында чыгыш ясый: хәзер, ди ул, хөкүмәтнең мөселманнарга карата тоткан политикасы үзгәрергә тиеш. Шикләнүләр урынына хәзер инде мөселманнарга ышаныч булырга тиеш⁵⁶. Ә. Әхтәмов гомере буе яшерен күзәтү астында тора.

Г. Ибраһимов студент яшьләрнең Киевтагы составына болай характеристика бирә: «Мин – иске коллык тормышына дошманлык белән янган романтик; революционер, Хәллә – меньшевик, Петька – анархист, Коля – партиясе билгеләнмәгән социалист, Гуля (Гөлсем Әхтәмова) аңардан да билгесезрәк хәлдә иде… Гуля, Әбусөгуд морза кызы, гәрчә канында революционерлык булмаса да, гамәле белән күп ярдәм итте. Язулар башкара, яшерен әдәбият саклый, бүлмәсендә иң авыр җыелышлар ясата»⁵⁷.

Димәк, Разия Ширинская образы «Гуля»дан туган дип әйтергә нигез бар. Әлеге хезмәтендә Г. Ибраһимов Гөлсемне һич тә, революциядән баш тартып, кияүгә чыкты, дип әйтми. Анысы каян? Безнең уебызча, Разия Ширинская образын Г. Ибраһимов ике кешедән «ясаган». Икенчесе – шул ук Киев студентлары даирәсеннән. «Лиза – поляк кызы, аристократ, чибәр, зифа буйлы. Ахырдан ул, бер офицерга кияүгә чыгып, үз имениеләренә кайтып яши башлады»⁵⁸. Соңгысы инде Г. Ибраһимовның хәтерендә шул дәрәҗәдә уелып калган ки, ул исемен-ниен үзгәртмичә, бөтен чибәрлеге, мутлыгы белән «Кызыл чәчәкләр» хикәясенә дә килеп кергән. Авылга бәхет эзләп килгән Солтанның шахта хуҗасы кызы Лиза белән байтак маҗаралары була…

«Безнең көннәр» романында прототип буларак хезмәт итеп, иң үзенчәлекле образга нигез булган шәхесләрдән берсе – Гыйлемдар Баембетов.

Г. Баембетов Уфа губернасы Бәләбәй өязе Чакмагыш авылында крестьян семьясында туа (1886–1932). Г. Ибраһимовның замандашлары арасында ул бунтарь, социал-демократлар партиясенең программасына туры килмәгән формада царизмга каршы көрәшеп йөрүче ярымэсер, ярыманархист буларак мәгълүм. Архив документларында ул эсер буларак телгә алына. Баембетов гел хәрәкәттә: Уфада, Петербургта, Казанда, сөргендә дә була. Элемтәләре бик чуар. Моның мисалы – Хаҗи Тәлаши белән аралашуы.

Хаҗи Тәлаши – мөселман дөньясына мәгълүм кеше. Ул чыгышы буенча Кавказдан, патша хөкүмәтенә оппозициядә торуы белән дан алып, Парижга китә һәм шунда рус телендә «Мусульманин» дигән журнал чыгара башлый. Россия тарихында, Герценның Англиядә торып чыгарган «Колокол»ы кебек, бу журнал да популярлыкка омтыла, татар язучыларына әсәрләрен сорап мөрәҗәгать итә. Анда, мәсәлән, Ш. Мөхәммәдев әсәрләре басыла; Тукай да «монда басылмаслык острый» әсәрләрен «Мусульманин»га җибәрергә әллә ничә тапкыр талпына. Советлар Союзындагы иң зур китапханәләрдә дә «Мусульманин»ның тулы комплекты булмаганлыктан, монда нәрсәләр басылганы турында сүз алып баруы кыен. Бераздан Хаҗи Тәлаши, журналга өстәмә итеп, Петербургта «В мире мусульманства» (редакторы – А. Датиев) дигән газета чыгара башлый. Тукай болардан шикләнә, хатларында дусларыннан сораша: «Син боларга ничек карыйсың?»

Тукай шикләнеп ялгышмый: Хаҗи Тәлаши провокатор булып чыга, Гражданнар сугышы чорында, Россиягә кайтып, Юденич белән очраша, аннан акча ала; Парижда, Стокгольмда совет гражданнарын үтерү кампаниясен оештыра, притоннар ача һ. б. Аны, чит ил газеталары фаш иткәч кенә, Швециядә кулга алалар. Бу турыда А. Н. Толстойның «Эмигранты» («Чёрное золото») романында бик төгәл мәгълүматлар бар. Г. Баембетов әнә шул пычрак шәхес белән 1909 елдан бирле хат алыша.

Вологдада сөргендә вакытта Г. Баембетов, үзенә татар газеталарын җибәрүләрен сорап, редакциягә мөрәҗәгать итә. Аның үтенеченә Хаҗи Тәлаши генә колак сала. X. Тәлаши аңа Европага эмиграциягә качарга ярдәм итмәкче була, ләкин Баембетов бу тәкъдимнән баш тарта. Ул, сөргеннән Петербургка килеп, анда Хаҗи Тәлаши белән очраша⁵⁹. Бөтен теләге – шундагы «В мире мусульманства» газетасына эшкә керү була. Ләкин X. Тәлашинең Петербургтагы урынбасары А. Датиев аны эшкә алмый. Чөнки Баембетов, Уфага кайтып, «В мире мусульманства» газетасына халыктан 80 сум иганә җыеп, шунда ук туздырып бетерә⁶⁰. Бу хәл халыкка беленә.

1911 елның җәендә Баембетов, Казанга килеп, Казан яшьләре арасына керә. Аның Казанга килгәнен белгәч, Казан яшьләрен кисәтеп, Петербургтан Ш. Мөхәммәдъяров хат яза. Хатында ул Баембетовны газетага эшкә алмаганнарын, аның кешеләрне бик җәфалаганын әйтә. «Ул ач, ялангач. Үзен мөселман пролетариатын кайгыртып йөрүче кеше итеп күрсәтә, бөтенесен эт итеп сүгә, Төркиядә капитализм үсүен әйтә һәм, Төркиядә пролетариат барлыкка килгәнче, мин әле ачка үләрмен, дип сүгенә». Ш. Мөхәммәдъяровның әйтүе буенча, «Баембетов үзенең дә, социализмның да абруен төшерә». Казанда Баембетов татарның иң дәрәҗәсез, гайбәтче газетасы «Бәенелхак»ка эшкә керә. Казан эсерлары белән элемтәсен яңарта⁶¹. Менә шушы энергияле, әмма ул энергиясен социализм өчен партиянең планлы бер көрәшендә файдалана алмаган тынгысыз шәхес белән Г. Ибраһимов күп очраша, күп аралаша. Нәтиҗәдә Г. Баембетовтан тулы канлы менә дигән бер әдәби герой ясала. Ул – «Безнең көннәр» романындагы Сәрүҗи. Романда аны руслар «Беглец», татарлар «Качкын» дип йөртәләр. «Качкын» революциядә бомбалар белән эш итә, тәртипсез тормыш алып бара, сүгенә, эчә. Моның тормыштагы Г. Баембетов икәнлеге Г. Ибраһимовның «Татарлар арасындагы революция хәрәкәтләре» дигән тарихи хезмәтендә тәмам ачылып бетә. Сул революционер Г. Баембетов, диелә анда, «революция юлына садыйк калса да, күп еллар башы зинданнан, крепостьтан, сөргеннән чыкмаганга, ул да, гомумән, мәйданда күп була алмады»⁶². Романда авторның үз героена мөнәсәбәте ачык: Сәрүҗинең революция юлын ул тәнкыйть итә.

Г. Ибраһимовның бу романдагы бик күп геройлары артында тарихта булган конкрет шәхесләр торганын М. Хәсәнов билгеләп үткән иде⁶³. Боларның кайберләрен ул аныклап та узды. Әйтик, әсәрдәге большевик Зариф Булатов образында Хөсәен Ямашев биографиясендәге кайбер моментлар файдаланылган. Казанга килгәндә, X. Ямашев, тормышын куркыныч астына куеп, перевозчиклар ярдәме белән боздан бозга басып, Каманы аркылы чыга⁶⁴. Фәнни хезмәтләрдә моны, Идел аркылы чыккан дип, ялгыш күрсәтәләр. Чистайдан Казанга килгәндә, X. Ямашев, табигый инде, Кама аша чыга. Романда бу эпизод тулысы белән З. Булатовка күчерелгән.

Геройларына исем сайлаганда да Г. Ибраһимов билгеле бер принцип белән эш итә: гел танышларының, әйләнә-тирәдәге шәхесләрнең исем-фамилияләрен файдалана. Үз әтисенең исеме Гыйрфан. Бу исем «Кызыл чәчәкләр»дә файдаланыла. «Безнең көннәр»дә Зария Булатованың әтисе дә Гыйрфан исемле. Романда Булатовлар тирәсендә чуалып йөргән тип Шаһвәли бар. Булатов аннан шикләнә һәм аның провокаторлыгына ышана. Бу исем романга реаль шәхестән кергән. Уфада революционерлар арасында сул провокатор Шаһиәхмәт Вәлиев була. Аның хыянәте белән татар большевигы Ибраһим Моратов тотыла, төрмәгә эләгә⁶⁵. Зариф Булатовның да Зариф булуы очраклы түгел: Ибраһим Моратовның революциядәге яшерен исеме Зариф Садыйков була⁶⁶. Романда большевик Вахитов образы бар. Автор моны, бәлки, революционер М. Вахитов хөрмәтенә шулай исемләгәндер? Әмма Ибраһимовның әлеге тарихи хезмәтендә Арча волостеннан чыккан, «стажы 1903 елдан саналган татар эшче-большевигы Вахитов» бар⁶⁷. Димәк, әдәби образга прототип итеп шул революционерның тормышы алынган булуы бик мөмкин.

Романда әледән-әле Кадыйр байның 12 приказчигы эш ташлау турында сүз кузгатыла. Бу – Казанда булган хәл. 1906 елның маенда Казан бае Әбрар Бәхтиев чыннан да 12 приказчигын урамга чыгарып ташлый, бу турыда матбугат шаулый. Әмма романга ул Әбрар Бәхтиев дип түгел, Кадыйр бай булып килеп керә. Нигә алай? Җавап бик гади: Г. Ибраһимов «Болгар» номерлары, күп кибетләр тоткан Бәхтиевне аз белә. Ә менә Гобәйдуллиннарны, уллары Газиз (булачак язучы, профессор) белән бик нык аралашканлыктан, көнкүрештә, тормышта күреп белә: Салих, Кадыйр Гобәйдуллиннар – Казанның ул чордагы иң эре байлары⁶⁸. Романда хәтта «Кадыйрның дошманы Салих бай» да бар. Кызганычка каршы, кайбер геройларның прототипларын ачу инде мөмкин түгел: бу вакыйгалар эчендә кайнаган буын хәзер дөньядан китеп бетте.

Г. Ибраһимов романындагы бик күп геройларның прототиплары булганлыгына ишарәләр байтак. Мәсәлән, романдагы «качкын» Хәбиб, урамда Әхмәт учитель белән очраша да, куркып кача. Чөнки Әхмәт учитель турында «яшерен әләкче дигән, җасус, провокатор дигән сүзләр йөри»⁶⁹. Бу образга кем прототип булганын әйтүе кыен, ләкин ул булган.

Г. Ибраһимовның яшьлек чорында бергә аралашкан, югарыда телгә алынган иптәше Газиз Гобәйдуллинның «Олугъ ләгънәт» дигән хикәясендә дә җасус – провокаторның исеме «Әхмәт учитель» дип бирелгән. Димәк, шул исемдә ниндидер бер конкрет шәхес булган.

Г. Ибраһимов бу романда үз биографиясен никадәр файдаланган? М. Хәсәнов әйтүе буенча, җырчы Сәхип образы, бигрәк тә аның мәдрәсә еллары, автобиографик характерда⁷⁰