Закир Рәмиев газета белән журналның техника ягыннан матур булып чыгуына шулкадәр нык әһәмият бирә иде, хәтта машинадан өч тапкыр үткән хәрефләрне яңадан керттерми, алар белән әйбер бастыртмый иде. Ул шытырдап ялтырап торган нык кәгазьләр, чем-кара буяулар китертте…

Закир Рәмиев матбугат хезмәткәрләренә ул чорларда татарлар арасында һичбер җирдә күрелмәгәнчә зур жалованье бирә иде. «Вакыт» газетасы редакторы Фатих Кәрими белән «Шура» журналы редакторы Риза казый (Фәхреддин) аена йөз утыз сум алдылар. Моны күпләр «министрлар жалованьесы» дип йөртә торганнар иде…»

Рәмиевләр бу басмаханәдән дә, үзләре нәшер кылган вакытлы матбугаттан да табыш алу уенда тормыйлар. Аларның төп максаты үз милләтләренә хезмәт итү, халыкның мәдәни халәтен үстерү, аң-белемен арттыру була. Шул ук елларда матбугат эшен бары тик табыш алу, кәсеп итү өчен генә файдаланган бик күпләрдән аермалы буларак, алар ел саен, алтын хисабы белән исәпләгәндә, ун мең сумлык зыян күргәннәр. Ә бит «Вакыт» газетасының тиражы гына да табыш күргән башка байтак газеталарның тиражына караганда кимендә ике тапкыр артык була. Башка газеталар сәүдә рекламаларына күп итеп урын бирә, шуннан керем алалар. Инде Рәмиевләр алтын бәһасе белән түләгән ун меңнәрне гадәти тормыш кирәк-ярагы хаклары белән чагыштырып карыйк. Кайбер истәлек һәм документлардан күренгәнчә, 1910–1912 елларда сабан аты егерме биш сум тирәсе, ә савым сыер ун-унике сум торган. Тозтүбә тоз шахталарында эшләүче төп һөнәр ияләренә көненә утыз-кырыгар тиен чамасы хезмәт хакы түләнгән.

Беләбез ки, 1905 елгы үзгәртеп корулар башланганчы, патша монархиясенең һәм, нигездә, карагруһчылар карашында торган шул чор руханиларының вак милләтләргә, бигрәк тә татарларга карата мөнәсәбәтләре бик тискәре була. Моның җирлегендә, әлбәттә, шовинистик фикердәге кешеләрнең дин һәм мәдәният, мәгариф өлкәләрендә хакимлек итүләре сәбәпле, Россиядәге рус булмаган милләтләрнең, бигрәк тә татар халкының, борынгы тарихын төрле юллар белән бозып күрсәтүләр ята иде. Бу көчләр гасырлар буенча безнең ата-бабаларыбызга үз уй-фикерләрен әйтергә ирек бирми килделәр, үз газета-журналларыбызны чыгаруга каршы тордылар. Бу мәсьәләгә кагылган төрле үтенеч, «прошение»ләрне Петербург чиновниклары чүплеккә ташлый барды.

Ниһаять, 1905 елгы күтәрелеш башлана. Вульгар әдәбиятта, бигрәк тә дини үзәкләр тарафыннан таратылган китапларда, элек татарларны төрлечә кимсетү, мәсхәрәләү өстенлек иткән булса, борын төртә башлаган үз милли матбугатыбызда моңа каршы көрәш көч ала бара. Аларда бөек Тукайның «Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә кит! – диләр» диюче кайбер шовинистларга карата кистереп әйткән «Китмибез без… Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл» сүзләренә якын торган уй-фикерләр үз матбугатыбызда ешрак кабатлана башлый.

Нәкъ шул дәвердә, «Әлислах», «Фикер», «Йолдыз», «Таң йолдызы» газеталары белән ярыша-ярыша, мәйданга эчтәлеге һәм эшләнеше белән пөхтә, матур «Вакыт» газетасы, тарихи һәм гыйльми материалларга, онытылып барган тарихыбызны, дастан, сәяхәтнамәләребезне барлауга күп урын биргән «Шура» журналы пәйда булды. Шушы тарихлар, шушы язмалар халык арасында мөмкин кадәр күбрәк таралсын өчен, Рәмиевләр күп көч һәм акча сарыф итәләр. Шул ук елларда «Вакыт» басмаханәсе күп санда китаплар һәм дәреслекләр дә бастырып тарата.

Кемнәр соң алар Рәмиевләр? Илгә, халыкка армый-талмый хезмәт итәрлек булып кайда тәрбия алганнар?

Чабаталы морзалар

Әйе, Закир Рәмиев-Дәрдемәнд – Октябрь революциясенә чаклы татар дөньясында күренекле урын биләгән абруйлы, мөхтәрәм бер шәхестер. Шагыйрь дә ул, нәшир дә, Дәүләт думасына сайланган җәмәгать хадиме дә, алтын приисклары тоткан бер бай, элегрәк елларда язылганча, буржуй да.

Аның вафатыннан соң классик әдибебез Галимҗан Ибраһимов хаклы рәвештә: «Болар – татар әдәбиятының һәм татар фикеренең тарихында иң карт буын кешеләре. Болар уяну күгендәге беренче йолдызлардан иде»,– дип белдерә.

Кем ул? Кайдан? Мәскәү, Петербургларның шифалы һавасын сулап үскәнме, әллә һич югы университетлы, моңлы, зарлы Казаныбызданмы?

Юк, гап-гади бер татар авылыннан, элекке Оренбург губернасының бер төбәгеннән калкып күтәрелгән икән. Тормыш-көнкүрештәге фамилиясе – Рәмиев, китап, матбугат битләренә теркәлгән исеме – Дәрдемәнд. Үзеннән ике яшькә олы агасы Шакир Рәмиев белән бергә башта үз авылларында, аннан соң казакъ даласы чигендәге Орск каласының бер мәдрәсәсендә белем сукмагына аяк басканнар. Һәм гомер чигенәчә, бер-берсен үстерешеп, әйдәп, янәшә атлаганнар Закир белән Шакир Рәмиевләр.

Әйе, аларның көн күргән, гомер иткән төбәкләре, туган яклары – Агыйдел суы буендагы Җиргән, Сакмар суы янәшәсендәге Юлык авыллары, Урал дәрьясы янәшәсендәге Орск, Оренбург шәһәрләре. Әгәр дә Закирның ике ел Истанбулда яшәп укуын яисә Шакирның Европа буйлап сәяхәт кылуын исәпкә алмасаң, алар даими рәвештә бер урында – Оренбург губернасы чикләрендә яшәгәннәр.

Шагыйрь һәм җәмәгать эшлеклесе Дәрдемәнд-Рәмиев 1859 елның көзендә Оренбург губернасының Эстәрлетамак өязе Җиргән авылында дөньяга килгән. Җиргән – Агыйдел суы буенда, Эстәрлетамак белән Оренбург шәһәрләре арасында урнашкан зур гына авыл. Аның урынын Исмәгыйль Рәмиев: «Җиргән авылы – Эстәрледән кырык чакрым үрдәрәк, Оренбург юлы өстендә Агыйдел буена салынган татар авылы»,– дип билгели. 1908 елдан ул авыл һәм шул авыл да кергән өяз башкаласы Уфа губернасы биләмәсенә күчерелгән. Ә 1919 елның мартында, Кече Башкортстан Совет мохтарияте төзелгәч, элекке өяз үзәге булган Эстәрлетамак шул автономиянең башкаласына әверелә.

Җиргән Урал тауларының Оренбург ягы тигезлегенә авышып барган бер итәгендә, табигатьнең бик тә матур бер өлешендә урнашкан. Җиргән авылында шулай ук татар совет әдәбиятының күренекле бер вәкиле, олы әдип Мирсәй Әмир һәм Октябрь революциясе еллары, Гражданнар сугышы чорлары, Татарстан АССР тарихын барлауга зур өлеш керткән мәгълүм тарихчыбыз Мидхәт ага Мөхәррәмов туганлыгын да әйтеп үтәргә кирәктер.

Закир (мулла кушкан исеме – Мөхәммәтзакир) тугач та, алар гаиләсе, бу авылда озак яшәмичә, шул ук Оренбург төбәгенә караган икенче бер урынга – губернаның көнчыгыш тарафында урнашкан Орск өязе биләмәсендәге Юлыкка күчеп китә. Бу вакытта әле кечкенә Закир яңарак кына тәпи йөри башлаган була.

Атасы Мөхәммәтсадыйк – Җиргән авылының хәлле генә сәүдәгәре. Закир туганда, аның әле Эстәрлетамакта һәм якын-тирә авылларда да кечерәк кибетләре булгандыр, мөгаен. Чөнки ул инде – Эстәрлетамак өязендә төпләнгән сәүдәгәр ата-бабасы эшен дәвам итүче өченче буын вәкиле. Шул ук елларда өяз үзәгендә икенче тармак Рәмиевләр нәселеннән булган Габделхаликның да ике-өч кибет тотканлыгы мәгълүм. (Габделхалик – язучы, милли матбугат тарихын барлаучы Исмәгыйль Рәмиевнең бабасы. И. Рәмиев – Дәрдемәнднең 1929, 1959 еллардагы сайланма әсәрләрен төзүче дә.)

Мөхәммәтсадыйк Рәмиев кызыл мал һәм башка авыл кирәк-яраклары белән сәүдә иткән. Әүвәл шул ук Эстәрлетамакта яшәгән, Мөхәммәтсадыйк белән Габделхаликка өченче буын кардәш тиешле булган Лотфулла исә монда үрге Агыйдел буйларыннан сал агызу һәм агач-бүрәнә сәүдәсе белән көн күргән. Аның улы – шагыйрь Сәгыйть Рәмиев – әдәбият сөючеләргә бик таныш зат. Әмма инде ул атасы үз сәүдәсен агач-урмансыз түбәнге Урал суы буена, Иләк шәһәрчеге тирәсенә күчергәч туган. Сәүдәгәр Лотфулла Рәмиев – Оренбург шәһәреннән түбәндәге урмансыз яклардагы халыкны агач кирәк-яраклары белән тәэмин итүдә үз өлешен керткән зат.

Күрәбез ки, Рәмиевләр, хәтта авылда көн күрүчеләре дә, җир сөрү кебек кара эшкә әллә ни күңел бирмәгәннәр. Моның үз сәбәпләре, үз традицияләре бар, әлбәттә. Чөнки гомер-гомергә алар үзләрен мал-туар багып, җир сукалап яшәгән күршеләреннән чак кына өстен күргәннәр, борынгы аксөякләр нәселеннән килгәнлекләрен онытмаска тырышканнар. Бу хәл,– әлбәттә, бер Рәмиевләргә генә хас күренеш түгел, үзләрен кайчандыр морза, бәкләр токымыннан дип хис иткән шул ук Дашкин-Дашков, Чанышев, Еникиев һәм башка бик күпләр өчен уртак язмыш. Ул чор теркәү кенәгәләрендә, документларда бер авыл халкының күпчелеге ясаклы татарлар саналса, болар күп очракта үзләрен «служилый» дип атап йөрткән. Ягъни кайчандыр ерак бабаларының патша хезмәтендә булганлыгын онытмаска тырышканнар. Патша заманындагы халыкны исәпкә алу кенәгәләрен актарып карасаң, андый «служилый»лар кечерәк авылларда бөтенләй теркәлмәгән диярлек, зурракларында исә андыйлар дүрт-биш гаиләдән дә артмый: авыл сәүдәгәре, мулла-мөгаллимнәр, писарь, старшиналар һәм вәссәлам.

Ул төркемнең күпчелеген халык телендә «чабаталы морзалар» исемен йөртүчеләр тәшкил итә. Димәк ки, кайчандыр морза, бәк токымнарыннан булып та «чабаталы»га калучылар. Дөрес, безнең көннәрдә дә берара түрә булып торып та, соңра «өйрә чөмерүче»гә калучылар, ягъни түрәлектән төшеп калучылар бар анысы. Ләкин алар морза түгел шул инде.

«Чабаталы морзалар»ның элеккерәк заманнардагы хәле, язмышы, нигездә, күпкә катлаулырак һәм фаҗигалерәк. Алар – башлыча борынгы Казан төбәге халыкларының мөстәкыйльлеге бетерелгәннең соңында барлыкка килгән хакимият һәм сәясәт корбаннары. Шулай булгач, үз гаепләре белән генә түрәлектән түбәнгә тәгәрәмәгән, ә бәлки көчләү нәтиҗәсендә, яшәп килгән сәясәт нәтиҗәсендә шундый хәлгә калган, кыерсытылган бер катлам. Идел – Урал буйларында яшәгән ханлык яулап алынып, аның кешеләрен көчләп чукындыруга керешкәч тә, зур җир биләүче морза, бәкләрнең күпчелеге, билгеле, мал-мөлкәтен югалтмас өчен, мондый сәясәткә буйсынганнар. Шундыйлар арасыннан Россиядә мәгълүм алпавытлардан Державин, Карамзин, Аксаков, Радищев, Тургенев һ. б. бик күп күренекле токым-династияләрне атап була…

Әйтик, рус дворяннары арасыннан чыккан беренче революционер һәм язучы, олы фикер иясе Александр Николаевич Радищевка багышлап 1936 елда СССР Фәннәр академиясе тарафыннан туплап бирелгән басмада иманнарын алыштырырга мәҗбүр ителгән шундый морзалар хакында да бик кызыклы мәгълүматлар китерелгән. Христиан динен кабул итмәгән морзаларны җирсез һәм мал-мөлкәтсез калдырырга дигән патша указларыннан соң (андый соңгы указ Пётр I патша заманында игълан ителгән), болар ашыгып чукынырга керешкәннәр.

А. Н. Радищев биографлары, әнә шул хәлләрне күздә тотып, андый морзаларның ул чордагы тормышларын болайрак сурәтлиләр. Имеш, алар үзләре диннәреннән ваз кичеп кенә калмыйлар, үз биләмәләрендәге авыл кешеләрен дә бик тырышып чукынырга өндиләр, авылларда, ашыга-ашыга, чиркәүләр төзетәләр. Шул чиркәүләрдә, халык алдында, бик бирелеп, яңа дин кушканча гыйбадәт кылалар. Ә өйләренә кайткач исә, халыктан яшеренеп, үз мөселман диннәрен дә тоталар икән. Ягъни ике Аллага, ике дингә берьюлы табыналар. Яңа чукынган морзалар арасында мондый хәлләр шактый озак дәвам итә дип тасвирлана әлеге академик басмада…

«Чабаталы морза» диелгәннәр, әнә шул көчләп диннән яздыру елларында бу сәясәткә буйсынмыйча, мал-мөлкәтсез, чабатага калган шул аксөяк токым-токыясыннан саналалар инде. Дөрес, болары зур җир-биләмәләр тоткан эре морзалар булмаганнардыр да; андый байлыктан дин дип кенә ваз кичү, үз иш-тышларыннан аерылып ала каргага әверелү бик сирәк батырлар өлешенә генә төшкәндер. Күпчелек исә мондый үзгәрешне сыкрап булса да, кача-поса үз өендә иске динен тотып маташса да кабул итә. Шулай эшләми мөмкин дә булмагандыр. Ә инде ул морза-бәкләрнең ярлырак кардәшләре, югалтырлык әллә ни мал-мөлкәте һәм биләмәләре булмаганнары, үз диннәрендә калган, күпмедер вакытка чаклы әле олы кардәшләре тирәсендә, аларның сиздерер-сиздермәс кенә булышлык итүен тоеп, вак-төяк дәүләт эшләрен үтәп килгәннәр, хәрби хезмәттә булганнар.

Исмәгыйль ага Рәмиев раслаганча, алар токымыннан да патша хезмәтендә булган, патша сараена якын даирәләрдә йөргән шәхесләр бар икән. Азов Дон тирәләрен яуларга дип сугыш башлаган бер патшаның тәрҗемәче-тылмачлары арасында Рәмиев фамилиялесе дә бар дип, ул еш кына сөйли торган иде. Шул нәсел башында исәпләнердәй Рәмиевкә кагылышлы документларның тулырагын барлау өчен, бик хаста һәм өлкән яшьтә булуына да карамастан, ул Ленинградка барырга хыялланып яшәде.

– Ленинград архивларына барып төртеләсем килә әле, бераз хәл җыйгач,– дип йөрде Исмәгыйль ага.

Хәл җыйгач дигәне исәнлек-саулык ныгуга гына бәйле түгел, күбрәк матди як белән бәйле иде…

Исем-атамалары патша һәм аның якыннары телгә алынган документларда теркәлгән ул Рәмиевләрнең нәсел-нәсәбәсе кайчан һәм ни рәвешле ерак Оренбург төбәгенә барып чыкканнар соң? Андый хәлнең бер Рәмиевләр язмышына гына кагылмавын истә тотып, бу мәсьәләгә беркадәр тукталып китәсе килә.

Мәгълүм ки, Казан, Әстерхан ханлыкларын яулап алганның соңында, Россиянең ил чиге әкренләп көнчыгышка табарак күчә бара. Казан ханлыгы яулангач, ул чик Зәй белән Шишмә елгалары буена килеп җитә. Тагын ярты гасыр чамасы үткәч, башкорт нәсел-ыру башлыклары да Россиягә кушылгач, Урал тау сыртының аргы ягына күчеп, элекке Җаек елгасы буйлап билгеләнә.

Ризаэддин хәзрәт Фәхреддин ярдәме белән төзелгән һәм аның исеме белән 1913 елда «Шура» журналында басылган Рәмиев морзалар шәҗәрәсендә күрсәтелгән соңгы морза Урман белән без дә Зәй елгасы буйларында очрашабыз. (Дөрес, И. Рәмиев бу морзаның исемен Урманай дип атарга кирәк дип әйтә иде.) «Шура» мәҗмугасында шушы морзаларга кагылышлы сүзләргә күз салыйк. Мөхәммәтсадыйкның атасы – Габделкәрим, бабасы – Исмәгыйль. Алар икесе дә Зәй елгасы буендагы Тайсуган авылында туганнар. (Хәзерге Татарстан җире, Әлмәт районы биләмәсе. 1744 елгы фәрман белән, Казан губернасыннан Оренбург губернасы аерылып чыккач, бу төбәк авыллары Богырыслан өязенә кергән. 1851 елда Самара губернасы оештырылгач, алар Бөгелмә өязенә «беркетелә». Хәзер Тайсуганга бәйле архив документлары Бөгелмә өязенә караган бүлектә сакланадыр, мөгаен.)

«Исмәгыйльнең атасы – Рәхимкул, аның атасы – Урман морза»,– дип яза Р. Фәхреддин. Һәм бераздан түбәндәге җөмләләрне өсти: «Габделкәримнән элгәреге бабаларының мәгыйшәт вә мәшгулиятләре хакында… (төгәл) мәгълүмат юк. Авылларының исемнәре дә мәгълүм түгел. Ватаннары бу көндә Минзәлә өязе даирәсенә кергән Зәй суы буенда булган… Олуг бабалары Миргалинең, шәһре Болгар хәраб булганнан соң, иттибагы берлә (буйсынып, ияреп) Болгардан һиҗрәт кылып (китеп), Зәй тамагында ватан тотканы зикер ителәдер». Билгеле, бүгенге заман кешесе өчен алда китерелгән җөмләләргә карата берничә сүз белән аңлатма биреп китәсе килә. Бердән, Тайсуган авылының Минзәлә өязенә кергән булуы шикле. Элекке Әлмәт авылы һәм хәзер шул район үзәгеннән күпмедер көньяктарак урнашкан Тайсуган кайчан да булса Минзәлә өязенә керделәрме икән? «Большая Советская энциклопедия» томнарында китерелгән карталарда Минзәлә өязенең чиге хәзерге Әлмәт каласыннан югарырак күрсәтелә. Икенчедән, «шәһре Болгар хәраб булганнан соң, Зәй буена күчеп киләләр» җөмләсе дә күңелдә шик уята. Болгар вакыйгаларыннан соң инде күпме гасырлар үтеп киткән. Икенче бер язмада Рәмиевләрнең бабаларының Казан губернасының Җәбәлстан җирләрендә яшәгәнлекләре дә телгә алына. Ш. Мәрҗани хезмәтләрендә дә, башкаларда да Җәбәлстан дип хәзерге Апас – Буа яклары, бүгенге язмалардагы Тау ягы атала. Казан ханлыгы чорында Рәмиевләрнең ерак бабаларының Тау ягында, Зөя елгасы буйларында яшәгән булуы шик тудырмый. Ә инде Казан ханлыгы яулап алынгач, байтак кына элекке бәк, морза гаиләләре, үз дәрәҗәләрен һәм өстенлекләрен саклап калу шарты белән, патша хакимиятенә хезмәт итәргә ризалык белдерәләр, «служилый» статусын алалар. Ягъни патша хакимиятенә үз теләкләре белән хезмәт итүче «йомышлы татарлар» кастасына керәләр. Нәкъ менә шул «служилый»ларның күпчелеге соңыннан Зәй белән Шишмә елгалары аралыгындагы чик буен саклау, анда авыллар, чик буе корылмалары төзү өчен җибәреләләр. Аларга корал бирелә. Тормыш, яшәешләре ярым гаскәри тәртиптә, иррегуляр армия яки казачийлар тормышына хас тәртиптә оештырыла. Сотник, урядник дәрәҗәләрендәге морзалар үзләренә буйсынган, үз кешеләре белән чит-ят баскынчыларга да, үз тирәләрендәге баш күтәрүчеләргә дә каршы торырга тиеш булганнар. Шул вазифаларны үтәүләре сәбәпле, алар салым түләмәгән, балалары хәрби хезмәткә алынмаганнар. Ә чик буе Урал – Җаек елгасы буена күчерелгәч, аларны тагын шул җирләргә күчерү карары кабул ителә. Яңа яуланган җирләргә күчмичә, элекке урыннарында төпләнеп калучылары инде, төрле ташламалардан мәхрүм ителеп, гадәти авыл кешесенә әверелгән.

Әйтик, хәзерге Татарстан җирлегендә элек Арча – Чабаксар ныгытмалы линиясе булганлыгы билгеле. Кырык чакрым киңлектәге Идел, Кама елгалары буе кордоны мәгълүм.

1652–1656 елларда махсус оештырылган иррегуляр гаскәрләр Кама аръягы сак линиясенә күчереп утыртылалар. Шишмә, Зәй сулары аралыгына күчерелгән, атлы казаклар оешкан тәртиптә ярым хәрбиләшкән авылларның берничә полкка берләшүе мәгълүм.

Соңрак, бунтлар, баш күтәрүләр башкорт ырулары тупланган төбәкләрдә ешая башлагач, шундый берничә хәрбиләшкән линия ул җирләрдә дә барлыкка китерелә. Унсигезенче гасыр урталарында Бөгелмә–Бүздәк–Уфа, Бөгелмә–Шарлык–Оренбург һәм беркадәр соңрак оешкан Оренбург–Орск–Троицк–Югары Урал шәһәр-ныгытмаларын берләштергән линияләр тынгысыз башкортларга күрше тугандаш халыклар белән аралашу юлларын кисәләр. Бу линияләр буйлап төрле ныгытмалар, редутлар төзелә, юллар салына. Бу линияләргә, нигездә, атлы казаклар хокукы бирелгән, күчеп килгән руслар, патша хөкүмәтенә турылыклы служилый чуваш, татарлардан торган ярым гаскәри берләшмәләр күчерелә. Элек-электән рус дәүләте чикләрен шундый ярым ирекле яшәгән казачий гаскәрләр саклап килгәнлеген һәм ул казакларның төп нигезен әкренләп руслаша барган кыпчак һәм башка төрки халыклар атлылары тәшкил иткәнен исәпкә алсак, бу линияләргә күчерелүчеләрнең дә шундый ук гаскәр икәнлеген күзалларга мөмкин.

Минем уйлавымча, Рәмиевләр нәселеннән морза дәрәҗәсенә ия булган Урманай яисә аның атасы «Кабкай мирза» шушы Зәй елгасы буендагы тынгысыз чик сагын үз карамакларындагы кешеләр белән бергә оештырырга җибәрелгән булганнардыр. Үз бурычларын үтәгәч, яңадан-яңа авыллар барлыкка китерелгәч, аларның варислары шушы төбәктә яшәп калган. Дәүләт йомышын үтәүдән баш тарткан яисә азат ителгән ул варислар морза дип аталу хокукын да югалтканнар. Шул сәбәпле инде аларның балалары «чабаталы морзалар» рәтенә төшкән.

Яңа яуланган җирләрне үзәк белән тоташтырып торырга дип билгеләнгән Казан – Бөгелмә – Уфа, Бөгелмә – Оренбург, Самара – Бозаулык – Оренбург ише юл буйларына да башлыча йомышлы татарлар күчереп утыртыла. Алар ул юлларны карап тотарга, ат-арбалар булдырып ям хезмәтен оештырырга, ям станцияләрен төзергә тиеш булалар. Алар да дәүләткә салым да түләмәгән, балаларын солдатка да бирмәгәннәр. Андый эшләрне дә башлыча элекке морза нәселеннән чыккан кешеләр оештырган. Менә шул сәбәпле бүгенге көндә татар морзалары нәселеннән чыккан кешеләр Башкортстан белән Оренбург өлкәләрендә күпчелекне тәшкил итә дә.

Урал–Җаек төбәкләрендә татар, нугай, башкорт бунтлары тына төшкәч, ХVIII йөз ахырларына табарак, татар йомышлыларын мөстәкыйль хәрби көч рәвешендә тотуның хаҗәте калмый. Элекке морза балаларының күпчелеге рухани булып китә яисә сәүдә эшенә керешә. Хәер, сәүдә кәсебен элекке сотник, урядниклар аңа чаклы да үз кулларыннан ычкындырмаганнар.

Урманай морза балалары да шул юлдан киткән. Урманай морза кешеләренең Зәй елгасы чик буенда ничә авыл, ничә кордон яки редут оештыруда катнашканлыгы әлегә барланмаган. Ул нәсел вәкилләренең, Тайсуган авылыннан тыш, тагын кайсы авылларда яшәгәнлеге дә билгесез. Ә сәүдәгәр Исмәгыйль белән Сәлим мулла Рәмиевләрнең Тайсуганда туганлыгы Ризаэддин хәзрәт бәян иткән шәҗәрәдә күрсәтелә. Димәк, Урманай морза улы Рәхимкол,– мөгаен, шушы авылны нигезләүдә катнашкан кешеләрнең берседер. Һәрхәлдә, ул шушында яшәгән. Шиһабетдин хәзрәт Мәрҗани бер китабында бу авылны да искә алып китә. Тайсуган авылы мәдрәсәсе 1730 еллардан башлап эшли, дип яза. Димәк, Сәлим мулла да, шагыйрь Дәрдемәнднең бабасы Габделкәрим дә шушы мәдрәсәдә тәрбия алганнар булса кирәк.

Дашкова Хәнифә