Казан сөлгесе
^{Музыкаль комедия}

Дүрт пәрдәдә

Катнашучылар:

Мөәззин.

Әсма – аның хатыны.

Саҗидә – зур кызлары.

Мөршидә – кече кызлары.

Ильяс – мәхдүм кода.

Салих – шәкерт.

Бану – авыл кызы.

Бибинур – авыл кызы.

Шәмси әби – карчык.

Ибраһим.

Хәзрәт.

Староста.

Картлар, егетләр, кызлар һ. б.

Беренче пәрдә

Авыл мөәззиненең җыйнак өе.

Оркестр «Бәдәвам» көен уйный.

I күренеш

Мөршидә, Саҗидә, Әсма, Шәмси әби.

Мөршидә, Саҗидә.

 
Барыңыз Алла бер диген,
Ислам дине хак диген,
Иван үрәдник диген,
Алла дигел бәдәвам.
Ислам динен тотмаган,
Су буена төшмәгән,
Улдыр адәми шәйтан,
Алла дигел бәдәвам.
Киңдер, Кадир, кодрәтең.
Тотсаң җирнең кендеген,
Әйләнмә, тик тор, диген,
Алла дигел бәдәвам.
 

II күренеш

Әүвәлгеләр һәм Мөәззин.

Мөәззин.

 
Кая, хатын, чапаным?
Кая, хәшәп, ташладың?
Синнән дә һич уңмадым,
Хәзрәткә туйга барам.
 

Әсма.

 
Чапаның шунда иде,
Җилән астында иде,
Кадакка элгән иде. –
Әйләндермә башларым…
 

Мөәззин.

 
Исәнме, Шәмси әби!
Сине күрми дә торам.
Кая, тизрәк бул инде,
Хәзрәткә туйга барам.
 

Шәмси әби.

 
Үзең нихәл, мөәззин!
Шәйхи картның фидиясен
Алып бетердеңме син
Улларыннан, тидия?
 

Мөәззин.

 
Яхшыдан яман туган
Мужик балаларыннан
Алырсың син алардан!
Хәзрәткә туйга барам.
Кая, кая, сиңа әйтәм,
Хәзер мәҗлескә китәм,
Чапаным сездән көтәм.
Хәзрәткә туйга барам…
 

Шәмси әби.

 
Туй дигәннән, мөәззин,
Нәүбәт синдә, сизәмсең?
Буйга җиткән ике кызың
Туй көтәләр, тидия.
Сиңа бар яшьрен серем,
Бикәңә дә сөйләдем.
Чыксаңыз ла, кызларым,
Мәслихәт бар, тидия.
 

Мөәззин.

 
Нәрсә, нәрсә ул тагын?
Фараз кылдык, мин тыңлыйм.
Әллә яучылап килдең?
Һе, һе, һе, тидия.
 

Шәмси әби.

 
Яучылык качмас әле,
Зиһнемне бүлмәсәнә!
Яхшылап тыңласана
Сүзләремне, тидия.
Тирә-як муллалары
Җиткән уллары белән
Хәзрәткә туйга килгән
Кода булып, тидия.
Шиңгән каен авылының
Рәүф хәзрәт мәхдүме
Юри монда килгән, ди,
Кыз күзләргә, тидия.
 

Мөәззин.

 
Кыз күзләргә, дисеңме?
Растын син сөйлисеңме?
Югыйсә үртисеңме
Азанчыңны, и надан?..
 

Шәмси әби.

 
Юк, юк! Алла сакласын!
Җир упсын, ялганласам.
Әйтер идем, тыңласаң,
Бер сүз сиңа, тидия.
 

Мөәззин.

 
Әйт, әйт унны, йөзне әйт!
Хәерле булыр, шаять.
Кемгә булган бигаять
Мәхдүм кода, тидия?
 

Шәмси әби.

 
Әйтсәм, син ышанмассың,
Йә җәнҗал чыгарырсың,
Йә өеңнән куарсың
Ялганчы дип, тидия.
 

Мөәззин.

 
Әйт, әйт инде, и хәшәп!
Ихлас белән мин тыңлыйм,
Йә, тиз бул инде, ахмак!
Вакытым юк, тидия.
Фараз кылдың, мәсәлән.
Эч серләрне яшереп,
Саклап калу – зур хәрәм.
Китап әйтә, тидия…
 

Шәмси әби.

 
Мәхдүм кода күңеле
Бу йортта, имеш, диләр.
Күзләргә килгән, диләр,
Кызларыңны, тидия.
 

Мөршидә.

 
Менә, әткәй, чапаның!..
 

Саҗидә.

 
Менә камыш таягың!..
 

Әсма.

 
Шәмси әби кая соң?
 

Шәмси әби.

 
Монда, монда, тидия!..
 

Мөәззин.

 
Кызларыңа әйт хәзер,
Киенеп-ясансыннар,
Кершән һәм иннекләрен
Буянсыннар, тидия!..
Шиңгән каен мәхдүме
Кода булып килгән, ди,
Күзе безгә төшкән, ди.
Күзеңне ач, ябалак!
Шиңгән каен мулласын
Кем икәнен беләмсең?
Тирә-якта берүзе
Җир кендеге, тидия!
Шиңгән каен мәхдүме
Үзе Коръән-Хафиз, ди…
Казанда бер шәкерт, ди.
Йоклап ятма, тидия!
Ул чагында эшләр шәп,
Син кодагый, мин кода,
Беләсеңме, и хәшәп!
Хәзрәткә,
Байларга туйга барам!
Мәхдүм булса бигаять,
Туй да итәрбез, шаять.
Кая соң минем таяк?
Эшеңне бел, ябалак!
 

Чыга.

Шәмси әби.

 
Ярый, Әсма, миңа да
Китә башларга вакыт.
Утыра-утыра онытып
Җибәргәнмен, тидия.
 

Саҗидә.

Мөршидә.

^{Шәмси әби, Шәмси әби, утыр әле!}

Шәмси әби. Бик озак утырдым инде. Икенче бер тагын килеп «Мөхәммәдия» укытып китәрмен.

Мөршидә. Шәмси әби, яшь килен ничек, матурмы?

Саҗидә. Аягына ни кигән, калфагы ничек, зурмы?

Әсма. Бирнәләрен күрдеңме? Күпме?

Шәмси әби. Казан кызы булсын да – бирнәсе булмасын. Казан кызы булсын да – матур булмасын, Казан кызы булсын да – читек-кәвеш кимәсен, ул аннары нигә ярый. Указлы мәхдүмебезгә сорасак, төрек солтаны да кызын бирер иде, сорамадык кына.

Мөршидә. Буе-сыны ничек?

Шәмси әби. Бик матур, бик килешле. Менә болай гына. Баш, күз, аяк, кул әйтерлек тә түгел инде. Кара җимеш төсле майланып торган кечкенә генә кап-кара күз дисеңме, җеп калынлыгы гына кап-кара каш дисеңме! Аяклары кәкре…

Мөршидә. Кәкре?

Шәмси әби. Әйе, балакаем, кәкре. Бик матур, бик кәкре. Казан кызы булсын да – аяклары кәкре булмасын. Ул аннары нигә ярый.

Мөршидә. Кәкре булгач, ничек матур була инде ул?

Шәмси әби. Шулай, кызым, кәкренең дә матурлары була икән. Хак мөселман хатын-кызларының аяклары кәкре булыр, дигән китап. Остабикә үзе шулай ди. Хәзрәте Хәдичәнең дә кәкре булган, ди. Китап кушканча, балакайлар, китап кушканча. Кәкре аяк арасыннан фәрештәләргә очып йөрергә уңай була икән, ди. Туры аяклы кешеләрнең тезләренә бәрелеп фәрештәләрнең канатлары сынар, дигән китап. Аяклары дисәгез бик матур, бик кәкре. Саваплы аяклар. Араларыннан берьюлы өч фәрештә очып үтәрлек.

Әсма. Соң ничек, бирнәләрен күрдеңме? Нәрсәләре бар?

Шәмси әби. Күрмәгән кая, аның нәрсәләрен күреп бетерер өчен, гомерең дә җитмәс.

Мөршидә.

^Саҗидә. ^{} Нәрсәләре бар соң? Нәрсәләре бар?}

Шәмси әби. Биш сандык тулы асыл күлмәкләре, дүрт сандык ефәк күлмәкләре, өч сандык йон күлмәкләре, бер сандык энҗеле калфак, беләзек, алка, йөзек.

Мөршидә. Ситсы күлмәкләре юкмыни?

Шәмси әби. Юк.

Саҗидә. Тагын, тагын нәрсәләре бар?

Шәмси әби. Бер сандык аяк чолгаулары, ике сандык тәһарәт чүпрәкләре, дүрт сандык сөлгесе…

Мөршидә. Сөлгеләре ниндиләр? Бездәге төслеме?

Шәмси әби. Юк, балакайларым, бездәгеләргә бер дә охшамый. Казан сөлгеләре инде.

Әсма. Казан сөлгесе, дисең?

Мөршидә. Тизрәк, тизрәк күрәсе иде Казан сөлгесен. Күчереп алыр идек өлгесен.

Саҗидә. Нинди була икән Казан сөлгесе?

Шәмси әби. Караганда күзне чагылдырырлык була икән ул Казан сөлгесе. Бик кадерле кодаларга гына бирнә итеп биреләсе, ди. Кая, Әсма, мин китим инде. Килен күрендерергә чакыра килгән җирдән, сүзгә мавыкланып озаграк утырдым шул.

Әсма. Шәмси әби, булмаса булган икән инде, бераз сабыр ит. Мин дә синең белән бергә барырмын.

Шәмси әби. Ә-ә шул. Хатын-кыз җыелганчы бирнә карый торырбыз.

Әсма. Әйе шул. Хәзер өс-башымны гына алыштырыйм да, китәрбез.

Шәмси әби. Ярый, ярый. (Әсма чыга.) Кызлар, ай, кызлар! Саграк булыгыз. Безнең илләргә тилгәннәр килгән, урлап китмәсеннәр үзегезне.

Мөршидә. Әй, аның ише җебегәннәрдән алдырмабыз әле.

Шәмси әби. Алай димәгез. Ул тилгәннәр арасында Казан шәкертләре дә бар, диләр.

Мөршидә. Булса ни!

Шәмси әби. И бәбкәләрем, Казан шәкертләрен сез әле белмисез икән. Алар сезнең генә түгел, Казан кызларының да башларын тубал итеп ташлыйлар, ди. Мәхдүмнәр алар «Бәдәвам» китабын укыганны гына тыңлап тормаслар, «Йосыф» китабына да керешерләр. Белеп торыгыз аны.

Саҗидә. Алар белгән «Йосыф» китабын без белеп оныткан инде.

Шәмси әби. Аларның «Йосыф» китаплары башкачарак, ди.

Мөршидә. Кызыл тышлы булмас инде.

Шәмси әби. Бәлки, кызылдыр да, каян беләсең аны. (Пауза.) Кызлар, Шиңгән каен хәзрәтенең улы Хәниф мәхдүм монда хәзрәтләргә кыз ягыннан кода булып килгән, ди. Авызына иблис төкергән, ди, Казан шәкерте, ди.

Саҗидә. Ничек төкергән?

Шәмси әби. Шулай, тоткан да төкергән… Өс-башларыгызны үзгәртебрәк, хушбуйларны сибебрәк, калфакларны киебрәк, иннекләрне сөртебрәк, читекләрне киебрәк, күкрәкләрне киеребрәк, чапаннарыгызны ачыбрак, башларыгызны күтәребрәк, вак-вак итеп атлабрак, урамга да чыгыбрак, су буена төшебрәк, йөзләрне дә ачыбрак, бил-сыннарны чайкабрак йөрү кирәк.

Мөршидә. Шәмси әби, үзең күрдеңме?

Шәмси әби. Кара, кара, күзләре нинди яна… Гыйшык чебене йөрәгеңнән тешләп алдымы әллә?.. Юк, балакай, аны уйлау сиңа иртә әле. Менә апаң әйтсә, бер хәл. Аның нәүбәте. Сиңа, Алла боерса, башкасы да булыр әле.

Саҗидә. И, Шәмси әбинең шул булыр инде. Атам өендә торуыма күпсенә.

Шәмси әби. Юк, балакай, бер дә күпсенмим. Сыерчыкның оясы булмаса сайрамый, ди. Сезнең яшь чакларыгыз, сайрар-сайрашыр чакларыгыз.

Мөршидә. Их, күрәсе иде үзен.

Шәмси әби. Кемне?

Мөршидә. Казан шәкертен.

Шәмси әби. Кара, кара… сине бу узып китмәсә ярар иде, балакай…

Мөршидә. Шәмси әби, мин болай гына. Син инде тагын әнигә әйтә күрмә.

Шәмси әби. Чынлап булса да әйтмәс идем әле. Җанлы тәндә була ул. Гаеп түгел.

Әсма керә.

III күренеш

Әүвәлгеләр һәм Әсма.

Әсма. Әйдә, киттек, Шәмси әби.

Шәмси әби. Әйдүк, әйдүк.

Әсма. Балалар, каралышып, буялышып йөрмәгез. Илдә ят кешеләр бар, өс-башыгызны рәтләгез!

Шәмси әби. Әйттем инде, әйттем, барысын да әйттем.

Мөршидә. Әнкәй, тиз кайт. Без куркабыз. Төнгә калма.

Шәмси әби. Курыксагыз, әнә кызларның киндер тукмаклаган җирләренә барыгыз. Анда бик күңелле.

Әсма. Ай, аталары белсә үтерер. Әйдә, Шәмси әби!

Шәмси әби. Әйдә, Әсма. Сау булыгыз, балалар. Киндер тукмаклаган җиргә, дим, сиздермичә генә.

Мөршидә.

Саҗидә. ^{} Сау бул, Шәмси әби. Тагын кереп утыр!}

Әсма, Шәмси әби чыгалар.

IV күренеш

Мөршидә, Саҗидә.

Мөршидә. Апа җаным! Апа җаным! Апа җаным! (Кочаклап әйләндерә.)

Саҗидә. Нәрсә? Нәрсә? Чү, җибәр!..

Мөршидә. Бер нәрсә сорар идем дә, ачуланырсың шул.

Саҗидә. Ачуланырлык булса ачуланырмын да шул.

Мөршидә. Юк, апа, ачуланырлык түгел.

Саҗидә. Алайса, ачуланмам.

Мөршидә. Юк, ачуланырсың.

Саҗидә. Ачуланырмын шул.

Мөршидә. Юк ла, нәрсәсенә ачуланасың аның.

Саҗидә. Алайса, ачуланмам.

Мөршидә. Әем, ачуланырсың.

Саҗидә. Әле син шулаймыни? Мине ачуландырмакчы буласыңмыни?

Мөршидә. Бик кирәгең бар!

Саҗидә. Кирәгем булмаса, нәрсәгә такылдыйсың соң?

Мөршидә. Апа, әллә әйтимме?

Саҗидә. Әйт.

Мөршидә. Әллә әйтмимме?

Саҗидә. Әйтмә.

Мөршидә. Әйттерәсең килми шул. Әнә, әнә күзләреңә хәзердән үк зәһәрең чыкты.

Саҗидә. И, үз күзләрең бик шәп инде. Песи күз.

Мөршидә. Минем күзләрем бер дә песи күзләренә охшамаган әле. Ә менә синең күзләрең, нәкъ тавык күзе, кып-кызыл.

Саҗидә. Ә синең бәбәкләрең аю күргән этнеке шикелле акаеп тора.

Мөршидә. Синең акаер иде дә, акаерлык хәле юк шул.

Саҗидә. И бозау бәбәк, салам сыйрак, тавык баш! Сөйләшкән була бит тагын.

Мөршидә. Ә синең, ә синең борыныңа чуан чыга. Күркә борын, үрдәк баш, сары марҗа, каләм каш!

Саҗидә. Ә синең ашагач, эчең богырдый. И лыгырдый, быгырдый, Мөршидәнең эчләре арба кебек шыгырдый, лыгырдый, шыгырдый, быгырдый…

Мөршидә. Ә синең, йоклаганда, борының сызгыра. Көтүченең курае Саҗидәнең борынында. Төннәр буе сызгыра йоклап торган урынында. Әлли, бәлли, сызгыра… сызгыра… сызгыра!..

Саҗидә. Ә синең… Ә синең… Менә сиңа! (Бәрә.)

Мөршидә. Әлли, бәлли, сыбызгы борын! Әлли, бәлли, сыбызгы борын! Бәрмә, дим. Кая бәрәсең? Менә үзеңә! Менә, менә!..

Сөлгеләр белән сугышалар. Ильяс керә.

V күренеш

Әүвәлгеләр һәм Ильяс.

Ильяс. Мөэззин бабай өйдәме?

Мөршидә.

Саҗидә. ^{} Әбәү, пәрәмәч! Кеше ич бу!}

Мөршидә. Чуваш калдыгы, сиңа ни кирәк?

Саҗидә. И син, чепи күз, трубкаңны пыскытма әле монда. Бу сыер абзары түгел.

Мөршидә. Нигә дөмегеп катып торасың? Ни кирәк сиңа?

Ильяс. Мин урман арты боярының көтүчесе булам. Тәкәбез югалган иде. Монда юкмы икән дип кергән идем.

Саҗидә. И җүләр, кәҗәләр өйдә буламыни?

Ильяс. Мөэззин бабайның кәҗәләре бар дигәч, килгән идем.

Мөршидә. Юк, юк. Безнең тәкәбез дә, кәҗәләребез дә үзебезнеке. Олак, тфиит!..

Саҗидә. Бу нәрсә бу?

Ильяс. Кая?

Саҗидә. Менә монда.

Ильяс. Курай.

Мөршидә. Уйный беләсеңме?

Ильяс. Белмәгәч, курай тотып йөрмәс идем.

Мөршидә. Оста уйныйсыңмы?

Ильяс. Тыңлаучылар яраталар иде.

Мөршидә. Безгә аз гына уйнап алмыйсыңмы?

Ильяс. Рөхсәт итсәгез, мөмкин.

Саҗидә. Кара, кара, рөхсәт дип, муллаларча ычкындыра. И надан!

Мөршидә. Чынлап, бераз гына уйнап алмыйсыңмы?

Ильяс. Уйнар идем дә, анагыз күрер бит.

Мөршидә. Күрмәс, күрмәс. Ул өйдә юк.

Саҗидә. Йә, сырланма. Уйнасаң уйна, уйнамасаң, табаның ялтырат! Йә, уйныйсыңмы?

Ильяс. Була.

Мөршидә. Йә?

Ильяс. Ә?

Саҗидә. Мә! Ха-ха-ха!.. Йә, уйныйсыңмы инде?

Ильяс. Берьюлымы?

Мөршидә. Әллә аерым-аерым да уйный беләсеңме?

Ильяс. Беләм.

Мөршидә. Ә? Ха-ха-ха!.. Йә, телеңә күп салынып

Саҗидә. ^} торма. Уйна!

Ильяс. Алай ачулангач уйнамыйм.

Мөршидә. Юк, юк, ачуланмыйбыз. Уйна.

Ильяс. Була.

Саҗидә. Йә?

Ильяс. Уйныйм ич!

Саҗидә. Уйнамыйсың ич.

Ильяс. Уйнамыйм шул.

Саҗидә. Йә, нигә син уйнамыйсың, чуваш калдыгы?

Ильяс. Оялам.

Саҗидә.

Мөршидә. ^{} Оялам? Ха-ха-ха!..}

Ильяс. Икегезгә берьюлы уйнарга оялам шул.

Мөршидә. Йә, йә, оялма. Әйдә, менә шунда утыр да уйна!

Урталарына утырталар. Курайда – «Казан сөлгесе».

Мөршидә. Апа, беләсеңме нәрсә?

Саҗидә. Белмим.

Мөршидә. Сиздеңме?

Саҗидә. Юк.

Мөршидә. Менә нәрсә!

Саҗидә. Нәрсә?

Мөршидә. Тыңла әле.

Саҗидә. Тыңлыйм ла.

Мөршидә. Бу.

Саҗидә. Әйе, бу.

Мөршидә. Бу.

Саҗидә. Бу.

Мөршидә. Бу, дим.

Саҗидә. Кем?

Мөршидә. Тегеннән.

Саҗидә. Кайдан?

Мөршидә. Бу теге Шиңгән каен мәхдүменең ялчысы түгелме икән?

Саҗидә. Белмим.

Мөршидә. Шулдыр.

Саҗидә. Улдыр.

Мөршидә. Безне күзләргә килмәгән микән?

Саҗидә. Ә-ә-ә… Әллә кайчан шулай диләр аны. Әйдә, киенеп, матурланып чыгыйк әле.

Мөршидә. Без хәзер чыгабыз. Көтеп тор!

Саҗидә. Кара аны! Берәр нәрсә селтәмә! (Чыгалар.)

Мөршидә. Без хәзер.

Саҗидә. Без хәзер.

Ильяс. Кәҗәләр зарарсыз. (Ишектән карый.)

Салих (тәрәзәдән). Йә, ничек, эш пешәме?

Ильяс. Пешә, малай.

Салих. Кайсы ошады?

Ильяс. Тегесе.

Салих. Кайсы тегесе, кечкенәсеме?

Ильяс. Алар икесе дә бертигез ич.

Салих. Сеңлесеме, дигәнем?

Ильяс. Мин кайсы апа, кайсы сеңел икәнлеген белмим бит.

Салих. Яшьрәге ошадымы?

Ильяс. Билләһи газыйм, берсенең дә авызын ачтырып тешен карамадым… Кара әле, Салих малай, хәзер ни эшлибез инде? Әллә син дә монда керәсеңме? Юкса бик чая нәрсәләргә охшыйлар. Муенны кашымасыннар, дим.

Салих. Мин капка төбендә генә торырмын. Алай-болай эләктерә башласалар, каравыл кычкырырсың тагын. Ха-ха-ха… Кара әле, кызлар киндер тукмаклаган җиргә үзләрен чакырып хат язып калдыр!

Ильяс. Әйе шул. Мәслихәт. Фу, бигрәк бөркү, тирләп беттем. (Чишенә. Хат яза.) «Әлхат нисфелмөләкат, син җаныйга сәлам хат. Бүген кичкәрәк, әтиең икендегә киткәчрәк, киндер тукмаклаган кызлар янына чык…» Имзасын ничек куярга икән? Казан шәкерте дип куям. Казан шәкертенең базары монда шәпкә охшый. Икенчесенә дә язарга кирәк… «Әлхат нисфелмөләкат, син җаныйга сәлам хат. Бүген кичкәрәк, атаң икендегә киткәчрәк, киндер тукмаклаган кызлар янына чык!» Боларның кайсы апа, кайсы сеңел икән, ә?

Саҗидә, Мөршидә керәләр.

Саҗидә. Минем яулыгым, үз яулыгым. Билләһи, үземнеке. Ябалак күз! Бир яулыгымны!

Мөршидә. Сукырайдыңмы әллә? Үз яулыгым ич!

Саҗидә. Минеке!