«Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները» վեպի հերոսի օրինակով ես էլ սկսեցի հուշատետր պահել և առաջին տետրակիս շապիկին նկարեցի մի մեծ ժամացույց՝ շղթայով ու ծանրոցով, որպիսին տեսել էի մեր դպրոցի ուսուցչանոցում ու երեք անգամ գրեցի՝ ժամանակ… Դա նշանակում էր, որ ժամանակն ինձ համար չափազանց կարևոր մի բան է, որը տիրում է իմ մտքերին ու միաժամանակ վախ է պատճառում, որովհետև անհասկանալի է:

Այնուհետև ինձ միշտ զբաղեցնում էր լեզուն, այսպես կոչված քերականական ժամանակը, որի ներկան կարծես թե մնայունություն ունի՝ խոսելու պահը, որը բաժանում է անցյալն ու ապառնին:

Փոխանակ ապրելու և օգտվելու ներկայից, ես մտածու՛մ էի նրա մասին և այդպիսով իզուր կորցնում ժամանակս: Հետո միայն հասկացա, որ ով ավելի շատ է մտածում ժամանակի մասին, ավելի շատ է կորցնում:

Հայոց լեզվի դասերին, ներկա ժամանակը բացատրելիս, երբ գրատախտակին որևէ օրինակ էի գրում, ինձ թվում էր, թե ահա մի աշակերտ կբարձրանա ու կասի.

– Բայց Ձեր ասած խոսելու պահն արդեն անցավ, ներկան անցյալ դարձավ…

Դա հիվանդություն է, ուրիշ ի՞նչ անուն տալ:

Մտածում էի, թե նրանց ինչպե՞ս բացատրեմ լեզվի պայմանականությունն ու իրական ներկայի տևողությունը, երբ ինքս կարգին չգիտեմ, թե դրանք ինչ են:

Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե լեզվի ու մտածողության ի՞նչ նոր գույներ ու երանգներ կարելի է հայտնաբերել, եթե համեմատվեն աշխարհի լեզուների բայերն ու նրանց ժամանակները: Մի տեղ կարդացել եմ, օրինակ, թե չինարենում չկա «երբեք»-ը, այսինքն անդառնալիություն նշանակող հիերոգլիֆ չկա… Ասում են, թե եբրայերենում բայի անցյալ ժամանակը միաժամանակ ապառնի է նշանակում, թե հին պարսկերենում երազներ պատմելու համար մի հատուկ բայաձև է եղել, որ նշանակել է ներկա ու միաժամանակ ոչ ներկա, իրական և ոչ իրական մի ժամանակ:

Ծանոթանալով Երանելի Ավգուստինի որոշ գործերին, ես հանդիպեցի լեզվի ու մտածողության նույն խնդրին և հասկացա, որ նրանց միջև հակասությունը միշտ էլ եղել է, թեև նա այդ հակասությունը բացատրում է յուրովի․

– Երբ ասում ենք «մեռած» կամ «մեռել է», նշանակում է անցյալ, իսկ երբ ասում ենք «մեռնող», սա ի՞նչ է նշանակում, անցյա՞լ, թե՞ ներկա,– հարցնում է նա ու ինքն էլ պատասխանում, որ «մեռնող» բայաձևը նշանակում է, թե գոյություն ունի մի պահ անցյալի ու ներկայի միջև, և դա հավերժությունն է…

Նույն կերպ նա քնի օրինակն է բերում՝ դարձյալ հարցնելով, թե երբ քնում ես, բայց քնած չես, այդ անցման ակնթարթը արթնությունից քնին անցյա՞լ է, թե՞ ներկա: Եթե ներկա է, ապա ի՞նչ տևողություն ունի: Ուրեմն, ըստ նրա, այդ էլ է հավերժություն:

Իմ սրտին մոտիկ էր Վահան Տերյանը ժամանակի իր ընկալմամբ: Ինձ թվում էր, թե դա իմ գյուտն է, իմ գաղտնիքը, որովհետև այդ մասին ոչ մի տեղ գրված չէր: Գրում էին նրա հոռետեսության, հեղափոխական ոգևորության ու վերադարձի մասին, իսկ ժամանակը մոռանում կամ անտեսում էին:

Տերյանի մոտ, ինչպես ասում են, մինորն ու մաժորը, լույսն ու խավարը հաջորդում են իրար, նա ինչպես որ հոռետես է, այնպես էլ լավատես, ինչքան որ հուսահատ է, այնքան էլ ոգևորվող ու լուսավոր: Նույնն էլ ժամանակը, նա կարծես թե խույս է տալիս ժամանակի մասին հոգեմաշ մտքերից, նրա համար գոյություն ունի մի հատուկ ժամանակ, ուր միախառնված են ներկան, անցյալն ու ապագան:

Ահա մի քանի տող նրա տարբեր բանաստեղծություններից.

Մի անծանոթ ձեռք նուրբ մթնշաղում անցյալն ու ներկան իրար է խառնում, ինձ համար չկա ժամ ու ժամանակ, ապագա և անցյալ և ներկա խառնվել են իրար, ինձ համար չկա այսօր ու երեկ, ու թվաց հանկարծ, որ չկան, չկան անցյալն, ապագան, օրորում է անուշ մի թախիծ և գալիք, և ներկա, և անցյալ…

Տերյանական այդ ժամանակն անշարժ է, անսկիզբ ու անվախճան, նա չի հոսում, չի հեռանում ու կորչում: Դա հավերժական խաղաղության ու երանության մի ներկա է, որպիսին երազում էի ես.

                        Չեմ ուզում ոչ անցյալը հիշել,

Ոչ գալիք օրերին նետել հույս,

Հանգիստ է իմ շուրջը և գիշեր

Ու սիրտս չի տենչում արշալույս…

Երբ առաջին անգամ կարդացի Ավետիք Իսահակյանի «Հիշատակարան»-ը և այնտեղ այսպիսի գրառում գտա, զարմացա.

– Անցյալի օրագրությունն այժմ չեմ կարող գրել, քանի որ հենց ամեն մի տառը գրելիս ներկան դառնում է անդարձ անցյալ…

Ճիշտ և ճիշտ իմ մտքերը բայի ժամանակը բացատրելիս: Կարդում ու թեթևանում էի, նշանակում է միայն ես չեմ տառապում ժամանակի այդ հիվանդությամբ:

Մեծ բանաստեղծը, որ կյանքի, մահվան ու ժամանակի գաղտնիքները հասկանալու համար կրոններ, փիլիսոփայություններ էր ուսումնասիրել, կյանքի մայրամուտին ցավով հասկացավ, որ պատասխան չկա իրեն տանջող հարցերին և ուզում էր հեռանալ, փախչել ժամանակից…

Եթե հնար լիներ փախչելու… Կարելի է խուսափել բարձրությունից, ցածրությունից, լույսից ու խավարից, փախչել, ազատվել ջրհեղեղից, երկրաշարժից, անգամ մարդուց… Իսկ ու՞ր փախչես ժամանակից:

Մենք ժամանակի գերին ենք: Յուրաքանչյուր վայրկյան ներկան անցյալ է դառնում, և մենք ներկայի մեջ մնալ չենք կարողանում, փախչում ենք դեպի անցյալ կամ ապագան ենք տենչում: Երազում ենք այն, ինչը գալու է անխուսափելի կերպով, անխուսափելին ենք տենչում… Ներկան կոխկրտում ենք անարժեք ավազի պես, տրորում ենք ու անցնում, իսկ հետո ավազի ամեն մի հատիկը դառնում է մի գանձ, որ գին չունի…

Ահա այսպես, մանկությունից մինչև հիմա ինձ հանգիստ չեն տալիս ժամանակի մասին մտքերը, ինչպես Իոսիֆ Բրոդսկին է գրել, թվում է, թե ես ժամանակի մասին մտածել եմ ավելի շատ, քան նա, ով ստեղծել է ժամանակը…

* * *

Քանի մոտենում եմ վերջին, այնքան ավելի հաճախ եմ մտքով վերադառնում դեպի սկիզբը, որտեղից եկել ենք բոլորս՝ դեպի մանկություն, երևակայությամբ վերականգնում եմ անցքեր, պատկերներ և այնքան հաճախ ու այնպես ինքնամոռաց կերպով, որ երբեմն շփոթում եմ՝ ինքս տեսե՞լ եմ այդ բաները, թե՞ մերոնք են պատմել:

Ահա տեսնում եմ իմ վաղ մանկության կարմիր օրերից մի օր: Կարմիր են թվում անցյալի օրերը, մեկ էլ ապագան է կարմիր թվում, երբ հավատում են նրան:

Խորունկ ձմեռ էր, ձյունառատ ու խիստ: Մենք հավաքվել էինք թոնրի շուրջը: Մայրս հացի այրված կուտերը լցրել էր ուռենու ճյուղերից հյուսած սկուտեղի մեջ ու դրել մեր առջև, որ ուտենք:

Խորունկ ու դժվար ձմեռ էր, պատերազմը նոր էր վերջացել, այդ սևացած կուտերից բացի մեր տանը էլ բան չկար ուտելու:

Կոլխոզը մեր փոքր գոմը պահեստ էր դարձրել, կարտոֆիլ էր լցրել: Գոմի դուռը կնքել էին: Գոմը լիքը կարտոֆիլ էր, իսկ մեր մեծ ընտանիքը սոված էր: Հայրս ու եղբայրներս լուռ նստած նույն բանն էին մտմտում՝ ի՞նչ կլինի, եթե կարտոֆիլը հանեն: Այդպես լռությամբ էլ միևնույն որոշումը կայացրին՝ ուրիշ ելք չկա: Այնուհետև հայրս շաբաթը մի անգամ քրոջս՝ Նազերին, պարանով երդիկից իջեցնում էր գոմը, քանի որ նա փոքրամարմին ու թեթև էր, իսկ նա դռան շեմքի տակից կարտոֆիլները գլորում էր դուրս: Դա փրկություն էր, մեզ այլևս սով չէր սպառնում:

Պահեստապետը Առաքելենց Աղասիմն էր: Նա կռահել էր, թե ինչ է կատարվում իր պահեստում, բայց բան չէր ասել, միայն հորս զգուշացրել էր, թե ռևկոմի նախագահը երկու-երեք օր հետո ստուգման պիտի գա, երդիկը պիտի փակի ու նույնպես կնքի:

Երկու օրվա Նազերը այնքան կարտոֆիլ դուրս տվեց, որ մեզ բավական էր մինչև գարուն:

– Աստված մարդուն չի կորցնի,– ասաց հայրս դռները փակելով:

– Բայց մեզ Աղասիմ քեռին փրկեց,– առարկեց ինչ-որ մեկը:

– Այո՛, իսկ նրան դրդեց Աստված…

Մեր ավագ եղբայր Համբոն հիվանդ պառկած էր մի անկյունում, իսկ Գևորգը գնում-գալիս էր գոմի երկայնքով ու ոգևորված արտասանում էր.

Աքիլլեսին Հոմերն երգեց, Ռուստոմ Զալին՝ Ֆիրդուսին,

Ոսկեզօծվեց հազար երգով Բոնապարտի փառքը սին…

Նա այդ բանաստեղծությունը երկու օր հետո պիտի արտասաներ Ստալինի ծննդյան օրվան նվիրված համերգին և լարված պատրաստվում էր: Երբ հասնում էր «ո՛վ Պողպատե Առաջնորդ»-ին, ձայնը բարձրացնում և ձեռքը թափով վեր էր պարզում, այդպես էր սովորեցրել ուսուցիչը, իսկ երբ պիտի ասեր՝ քեզ արևը պիտի լինի հաղթանակի շքանշան, երկու ձեռքն էր պարզում:

Համբոն չարացած էր և ամենից առաջ հենց Պողպատե Առաջնորդի դեմ, որովհետև նրան էր համարում վերջերս իրեն բաժին ընկած ձախորդությունների պատճառը: Նրան բռնի ֆեզո էին տարել Վալե քաղաքը, որտեղ հիվանդացել էր դողէրոցքով: Այնտեղից մի ընկերոջ հետ փախել էր և մի քանի օր ճանապարհին տանջվելուց ու զանազան արկածներից հետո գյուղ էր հասել: Թվում էր, թե ձախորդությունները վերջացան, բայց այդպես չէր: Աբուլի կոլխոզի հովիվները այդ ձմեռ խոտի պակասության պատճառով ոչխար էին պահում մեր հարևան Սմբատենց գոմում և շատ շուն ունեին: Երբ Համբոն հասել էր մեր տանը, շները հարձակվել էին նրա վրա ու քիչ էր մնացել քրքրեին: Մարդիկ հասել ազատել էին, բայց նա բազմաթիվ վերքեր էր ստացել և հիվանդ ու չարացած պառկած էր, ուստի Գևորգից պահանջեց լռել:

Հայրս հավանություն տվեց դրան, Գևորգին ուղարկեց ստուգելու, թե բոլոր դռները փա՞կ են և սկսեց հայհոյել բանաստեղծությունը գրողին էլ, Առաջնորդին էլ:

Այդ վտանգավոր տարիներին նա իրեն շատ զգույշ էր պահում, բայց երբ համոզված էր լինում, որ դռները փակ են, հայհոյում էր բոլշևիկներին: Նա այն կարծիքին էր, որ նրանք շեղվել են Լենինի ծրագրից, կոլխոզները ուրիշ տեսակ պիտի լինեին, հողն ու անասունները միանգամից չպիտի խլեին գյուղացուց:

– Տրոցկին էր մարդ, սրանք ի՞նչ են,– ասում էր նա:

Համբոն դպրոցում լավ էր սովորում, յոթնամյակն ավարտելուց հետո հայրս մտադիր էր նրան Գանձա ուղարկել ուսումը շարունակելու, ֆեզոն խանգարեց: Ֆեզո կոչվածները ֆաբրիկա-գործարանային ուսումնարաններ էին, որտեղ արհեստներ էին սովորեցնում կոմունիզմի ապագա շինարարներին: Բոլորը փախչում էին, ոչ ոք չէր ուզում գնալ, դրա համար էլ բռնի էին տանում: Տասներկու-տասներեք տարեկան երեխաներին դպրոցից հանում, տանում էին օտար քաղաքներ և շատ խիստ պայմաններում պահում էին ամիսներով: Բռնի էին տանում, բայց ասում էին կամավոր է:

Մինչդեռ նույնիսկ երգելը կամավոր չէր:

Դպրոցում սոված, մրսած երեխաները երգեր էին երգում ոչ միայն Լենինի ու Ստալինի, պարտիայի ու հզոր բանակի մասին, այլև ընկեր Թելմանի ու ընկեր Դիմիտրովի, Իսպանիայի անվախ կոմունիստների մասին, բայց ամենից շատ՝ ինչ-որ երջանիկ ապագայի մասին, որին բոլորը պարտավոր էին հավատալ:

Իմ քույրերը, հատկապես Մաքոն, դպրոցի երգչախմբի զարդն էին, բայց նրանց երգեցիկ էությունը այդ երգերով չէր բավարարվում, տանը անվերջ գեղգեղում ու երգում էին «Աման, Թելլո»-ն, «Քելե, Սաթո»-ն և «Ալմաստը շողում է»:

Կամավոր բան չկար, բռնի աշխատանքի էին քշում, մթերք էին հավաքում, ընտրությունների էին տանում ու դարձյալ անունը դնում էին կամավոր:

Պատմում էին, թե մի անգամ գյուղացիներից մեկը Ստեփան քեռուս խնդրել էր, որ դատարանում վկայություն տա, թե այսինչը քարով խփել, սատկեցրել է իր հորթին: Քեռիս համաձայնվել էր, միայն ասել էր, որ ճաշարան տանի, մի աման բորշ ուտեցնի: Բորշը ուտելուց հետո գնացել էին դատարան: Դատավորը քեռուս հարցրել էր՝ կամավո՞ր է եկել, թե՞ ստիպել կամ համոզել են:

– Հընգեր դատավոր, հիմի կամավոր բան կա՞: Էն օրը մեզնից քսան հավկիթ տարան, մեկ էլ երկու կիլո բուրդ, կամավո՞ր տվի կամ պապդ կամավո՞ր մտավ կոլխոզ: Էս մարդը մի պորցի բորշ հյուրասիրեց, ասաց՝ արի, ես էլ եկա, թե չէ՝ ի՞նչ հորթ, ի՞նչ բան, տեղեկություն չունեմ:

Դատարանից դուրս գալուց հետո, երբ հորթի տերը դժգոհել էր, քեռիս ասել էր.

– Եգան ջան, ուզում էիր, որ մի աման բորշի համար սուտ վկայություն տամ՝ մարդուն տանեն կորցնե՞ն:

Այն ժամանակ կարող էին կորցնել և՛ առանց պատճառի, և՛ սուտ վկայությունով, և՛ առանց վկայության, մի անզգույշ խոսքի կամ անմեղ կատակի համար:

Մեր հարևան Գագո քեռուն երկու տարի նստեցրել էին, որովհետև «Սովետական Վրաստան» թերթով ծխախոտ էր փաթաթել, ծխել էր:

Մի անգամ շրջանի միլիցիայի պետը սահնակով գյուղ էր եկել, գրասենյակի դռանը հավաքված գյուղացիներից պահանջել էր, որ ձիերին խոտ տան: Պիրաշկի Օհանը ասել էր.

– Կոլխողը խո չի՞ մեռել, որ մենք տանք:

Նրան անմիջապես փակել էին մի գոմում որպես վտանգավոր դասակարգային թշնամու և տրոցկիստի, վրան պահակ էին կարգել մինչև Գանձայից միլիցիոներներ գային: Նրան այդպես էլ տարել, կորցրել էին, չէին թողել, որ գոնե կնոջն ու միակ որդուն տեսնի:

Դա այն Օհանն էր, որ կոլխոզ մտնելիս ասել էր՝ մեկեն մտնինք, մեկեն ելնինք:

Երբ Պողպատե Առաջնորդը մեռավ, բոլորը պարտավոր էին լալ, լացն էլ կամավոր չէր: Մտքում անիծում ու լալիս էին կոլխոզի գրասենյակի դռանը, խանութի առաջ, բայց այնպես, որ ուրիշները տեսնեն իրենց լացը:

Երևի դեռ երբեք չէր եղել այնպես, որ մի մարդու կյանքն ու մահը այդքան մեծ նշանակություն ունենային ուրիշների բախտի համար:

Հիմա կարմիր են թվում այդ օրերը: Ժամանակի օրե՞նքն է այդ, թե՞ գույնի օրենքը, ի՞նչ իմանաս, ինչու՞ է այդպես:

* * *

Եթե աստված ինչ-որ պարգև է տվել մարդուն, ապա դա լեզուն է, լեզուն ընդհանրապես և ամեն մեկի համար՝ իր մայրենի լեզուն: Եթե քո տանն ես ու հողիդ վրա, դա սովորական հրաշք է, ինչպես խոտը կամ լույսը, իսկ եթե Աստծո անեծքով օտարության մեջ ես՝ վիրավոր հրաշք:

Այս մասին առանց սրտի ծակոցի խոսել չի լինում, մանավանդ, եթե մի փոքրիկ, զգայուն ժողովրդի լեզվով ես մտածում կամ նրանով է վերքդ ցավում:

Շատ տարիներ առաջ Հյուսիսային Կովկասի լեռնական փոքրիկ ազգերից մեկի մի բանաստեղծ իր լեզվի մասին ոգեշունչ հիացմունքով ասում էր՝ այդպիսի լեզու աշխարհում չկա: Լեռնական, անմշակ լեզու, բայց այդպես էր ասում:

Իսկ եթե Նարեկ ունենային կան Թումանյան ու Չարենց…

Սակայն ի՞նչ համեմատություն, եթե մայրենի լեզվի մասին է խոսքը, նույնն է, թե հայրենիքները համեմատես:

Լեզուն, կարդիոգրամմայի նման մի բան է, ճառագայթային ամենաբարդ սարքերի պատկերներից ու գրություններից ճարտար սրտագրություն կամ հոգեգրություն, ամեն ինչ նրա մեջ է՝ ժողովրդի հոգին, բնավորությունը, միտքը, մտքի անցած ճանապարհն էլ, ոտքերի անցածն էլ:

* * *

Մեծ երկրի և հյուսիսային այս քաղաքի միջև մի բանվորական ավան կա, երկաթուղային մի փոքրիկ կայարան, որ կոչվում է… Կոմերիտական պատանեկություն…

Մի փոքրիկ, մենավոր ավան՝ այդպիսի հնաբույր-ռոմանտիկ, այդպիսի անիրական անունով:

Երբ առաջին անգամ այդտեղ հասա, ձմեռ էր: Հանկարծ գնացքը հայտնվեց տայգայի ձյուների մեջ կանգնած ավանում: Ձմեռային միրաժ էր կարծես, տեսողական խաբկանք: Թվաց, թե կախարդված գնացքը տայգայի մշուշների վարագույրներով անցավ ու հայտնվեց ժամանակի մյուս կողմում՝ կոմերիտական ռոմանտիկ անցյալում. Վաթսունական թվերի ոճով շինված շենքեր, հանրակացարաններ, մի ակումբ, ուր կիրակի օրերը պարում էին երիտասարդ բանվորները և հարբում ու կռվում էին, թե օղի ճարվեր, մի խղճուկ դեղատուն ծուռ ցուցանակով ու մի խանութ, ուր միայն ձկան պահածոներ ու վրացական թեյի տուփեր էին շարվում:

Կայարանի շենքի վերևում խոշոր կարմիր տառերով գրված էր անունը, իսկ մուտքից աջ ամբողջ պատի վրա դեպի կոմունիզմի արևը քայլող կոմերիտականների հսկայական հարթաքանդակն էր:

Բոլորը այդտեղ, իրար մոտ, իսկ շրջակայքում, հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր, համատարած ձյուն, անտառներ ու սառած ճահիճներ, ոչ մի շունչ-կենդանի, ոչ մի մարդ չտեսա, որ գնացք բարձրանար կամ իջներ:

Նախկին կոմերիտական ռոմանտիկայից մնացել էին միայն շենքերն ու կայարանի անունը:

Մի քանի րոպե հետո գնացքը դանդաղ շարժվեց, կարծես թաքուն հեռացավ, որ տեսիլքը չանհետանա:

Դրանից հետո ամեն անգամ այդ տեղով անցնելիս, երբ գնացքը կանգնում է, աչքերս փակում եմ, որ մարդ չտեսնեմ այդտեղ, որ ընդմիշտ մնա առաջին տպավորությունը:

Ու միշտ միևնույն տարօրինակ ցանկությունն եմ ունենում՝ ձմռան մի մշուշոտ օր իջնեի այդտեղ ու կորչեի կորած անցյալում, մոռացվեի իր անվան պես անիրական այդ ավանում: Գնացքները մոլորվեին, մոռանային նրա ճանապարհը և ժամանակն էլ մոլորվեր ու կորչեր, անցյալ ու ներկա խառնվեին իրար: Ոչ հիշողություն լիներ, ոչ կարոտ, ոչ վերադարձ լիներ, ոչ էլ անդարձության ցավ: Հավիտենական փակ ձմեռ լիներ տայգայում:

* * *

Առավոտյան տեղ էի գնում քաղաքային ավտոբուսով:

Գնալու տեղ էլ չունենամ, սիրում եմ երբեմն այդպես շրջել քաղաքում, նստել պատուհանի մոտ ու դուրս նայել, հանգստացնում է հոգնած ջղերը: Մի ժամանակ այդպես տրամվայով շրջում էի Երևանում՝ ընտրելով ամենաերկար երթուղին:

Ասում են հիմա տրամվայ չկա Երևանում: Այդպես էլ պիտի լիներ փլուզման պատկերի լրիվության համար, թե չէ՝ էլ ի՞նչ փոփոխությունների դարաշրջան:

Ավտոբուսում ինձանից մի քիչ այն կողմ մի կին էր նստած փոքրիկ տղայի հետ, մի աշխույժ, սիրուն տղա, որ շատ անհանգիստ էր, այս ու այն կողմ էր ընկնում, քաշում էր սրա-նրա շորերից, ուզում էր ամեն ինչ բռնել, տեսնել:

Մայրը երևի հոգնեց խրատելուց, մեկ էլ ասաց.

– Խելոք մնա, թե չէ կիջնեմ կգնամ ու էլ երբեք չեմ գա:

Մտածեցի, թե լավ չէ երեխային այդպիսի կտրուկ բաներ ասելը:

Մեկ էլ փոքրիկ տղան հարցրեց.

– Երբեքը ի՞նչ է, մի՞շտ…

Չեմ հիշում, թե մայրը ինչ պատասխանեց:

Զարմանալի էր, ի՞նչը դրդեց երեխային այդպիսի հարց տալու: Փաստորեն երբեք-ը նույն միշտ-ն է, միայն թե հակառակ կողմից…

Իսկապես որ զգույշ պետք է լինել երեխաներին սովորեցնելիս և մանավանդ շատ ուշադիր, երբ ուզում ենք նրանցից ինչ-որ բան սովորել:

* * *

Մորս թվում էր, թե վատ օրերը ժամանակի հետ կարող են վերադառնալ, ուստի միշտ ասում էր՝ էրթան ու չի գան էն օրերը:

Սակայն եթե ոչ օրերը, ապա նրանց հուշերն էին վերադառնում, անջնջելի պատկերներ և անպատմելի ցավ էին պատճառում նրան: Վերջին պատերազմն ու սովն էր ամենից շատ հիշում նա և ամենից հաճախ տեսնում էր գարու կանաչ արտն ու նրա պաղ ծփանքը լուսնյակ գիշերին:

Մահացու վախը սրտում, որ չբռնվի, նա կոլխոզի արտերից քաղում էր կանաչ քիստերը, բերում էր տուն, թոնրի վրա չորացնում էր մի գիշերում այդ կանաչ գարին, ապա աղում էր երկանքով մինչև լույս, փոխինձ էր անում, որ սովից փրկի երեխաներին:

Իր մասին երբեք չէր հոգում, կարծես թե ոչինչ չէր էլ ուտում, նախ երեխաներին, հորս, ուրիշներին, հետո նոր իրեն: Այդպես էր նա միշտ և ամեն ինչում:

Այդ չէ՞, որ ալտրուիզմ են կոչում: Դու կգիտենաս, աղջիկս, որովհետև ինքդ էլ ես այդպես: Եթե դա շատ բարձր է հնչում, մի ուրիշ բառ կգիտենաս: Սակայն բառերն ու անվանումները դու էլ վատ գիտես, քեզ հայտնի է միայն անհատույց բարությունը սրտի թելադրանքով, որպեսզի միշտ արթուն ու անհանգիստ խիղճդ մի քիչ հանգստանա՝ լավություն արա ու ջուրը գցիր:

Ամեն առավոտ մայրս դառնում էր դեպի Սուրբ Հովհաննեսի մատուռն ու աղոթում իր զավակների համար, բոլոր «նեղյալների» համար, իսկ աչքերից հոսում էր արցունքը: Դրանից է, երևի, որ ես աղոթք ու արցունք անբաժան եմ պատկերացնում:

… Բռնել էին մորս տուն վերադառնալիս, կանաչ քիստերը առել էին ձեռքից, իսկ իրեն կոլխոզի գրասենյակ էին տարել:

Պտտվում ու աղում է իմ հուշերի մեջ անխոնջ երկանքը ծխով լցված մեր հին տանը ու թվում է, թե այն Սուտն է աղում, որ արդար հատուցում կա և՛ բարի, և՛ չար գործերի համար:

Ներիր ինձ, աղջիկս, անշուշտ քեզ դուր չի գա, որ գրում եմ՝ Սուտը, թող լինի՝ Հույսը: Թեկուզ ջուրը տանի, անհետ ու անհիշատակ կորցնի լավությունը, միայն թե մնա Հույսը, որ արդարությունն ու բարությունը երբեք չեն կորչի մարդու մեջ, որ իսկապես արդար հատուցում կա երկնքում պահված:

* * *

Իմ երազների և իմ արթնության տեսիլների մեջ միշտ մեր հին դպրոցն եմ տեսնում, տեսնում եմ վաղուց հեռացած դեմքեր, վաղուց լռած ձայներ եմ լսում: Նա ինձ համար անսահման թանկ ու սիրելի է, որովհետև սովորել եմ, ապա աշխատել եմ այնտեղ, այնտեղ են անցել կյանքիս լուսավոր տարիները:

Մեր գյուղի դպրոցի պատմությունը համեստ է, սակայն, ինչպես ամեն մի պատմություն, նա էլ ունի իր դրամատիկ էջերը, վերելքներն ու վայրէջքները:

Արդահանից գալուց հետո առաջին դպրոցը մեր գյուղում բացել է Տեր Մելքում քահանան 1865թ-ին: Այնուհետև այն մի քանի անգամ բացվում ու փակվում է: Առաջին դպրոցը գործում է հինգ-վեց տարի: Երկրորդը բացվում է Վանո Տացուի ջանքերով, որը Տեր Մելքումի առաջին աշակերտներից էր: Այն գործում է մինչև 1905 թիվը և փակվում է ցարական կառավարության հայտնի որոշման համաձայն: Դպրոցը փակվելուց հետո գյուղի քահանան՝ Տեր Մկրտիչը, որոշ ժամանակ շարունակում է գաղտնի պարապել մի քանի երեխաների հետ:

1912թ.-ին դպրոցը դարձյալ բացվում է: Դա քառամյա դպրոց էր, ուսուցիչը Տեր-Ղուկասյան Խաչատուրն էր Ախալքալաքի Լոմատուրցխ գյուղից:

Դպրոցը դարձյալ տեղավորված էր մեր «յազլուղում», Խաչատուրն էլ իր ընտանիքով ապրում էր մեր տանը: Տեր Մկրտիչը նախանձում էր նրան ու շարունակ գժտվում հետը, բայց նա ջանասիրաբար աշխատում է մինչև 1918թ-ը, մինչև թուրքերի հարձակումն ու մեր գյուղի գաղթը:

1935թ-ին հատուկ շենք են կառուցում, և դպրոցը կրկին բացվում է՝ առաջին անգամ ընդգրկելով գյուղի բոլոր երեխաներին: Ահա այդ շենքն է, որ ես կոչում եմ Հին դպրոց:

Նրա շինարարության համար քարը սայլերով բերում էին սարերից: Մի ձորի մեջ սայլերից մեկը շրջվում է, զոհվում է սայլապանը՝ Իգիթենց Մնոն, որին Մինո էին ասում: