1910 еллардагы әдәбиятта сатлык җаннар, монафикълар, шымчылар тәнкыйть объектына әйләнгәннәр. Аларны «кара йөзләр» дип йөрткәннәр. «Кара йөзләр»дән беренче чиратта явызлык символы булган Ишми ишанга сатирик әдәбиятта шактый күп юллар багышлана. Ишми турында татар һәм рус вакытлы матбугатында да байтак языла. Бу чорда иҗат иткән татар әдипләренең һәркайсы диярлек аны тәнкыйть утына ала. Мәкаләдә автор алар белән эзлекле таныштырып бара.

Нинди генә каршылыклар күрсәтелсә дә, ул елларда әдәбият мескенләнеп калмаган. Киресенчә, каршылык булу, көрәшү зарурлыгы әдәбиятның эмоциональ тирәнәюенә, активлашуына, публицистиканың сугышчанлыгына китергән.

XX йөз башында әдипләр генә түгел, шәкертләр дә активлаша. Бигрәк тә 1905 ел вакыйгалары уңаеннан мәдрәсәләрдә шәкертләр кузгала. Яңача укытуны таләп иткән яшьләр митинглар оештыралар, уку йортларын ташлап чыгалар. Менә шул атмосферада шәкертләрнең үз гимннары барлыкка килә. «Саданың авторы кем?» (Идел. – 1997. – № 8) язмасында М. Мәһдиев шул хакта яза.

Гимн текстының төрле-төрле вариантлары бар, аның исеме дә берничә: «Шәкертләр садасы», «Уян, шәкерт!» һ. б. Төп текстның авторы – мөгаллим Ягъкуб Мамишев. «Ягъкуб Мамышев 1675–1766 елларда яшә- гән генерал-майор Котлыгъ-Мөхәммәт Мәмеш улы Тәүкилде нәселеннән булырга тиеш», – ди М. Мәһдиев.

Ягъкуб Мамишев уртакул шигырьләр язган. Татар поэзиясе антологиясенең 1992 елда чыккан беренче томына аның ике шигыре кертелгән: «Кайгырам» һәм «Кыш». «Иң популяр әсәре – «Уян, шәкерт!» шигыре – ни өчендер кертелмәгән. Әлбәттә, беренче чиратта шуны урнаштырырга кирәк иде», – ди автор.

Шигырь Тукайга ияреп язылган, «Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни диләр?» әсәренең интонациясенә корылган. Әдәбият тарихында әлеге шигырьнең абруйлы урыны бар: ул – шәкертләр гимны. Аңа көй дә язылган. Казан жандармериясе, яшьләр хәрәкәтеннән куркып, әлеге текстны кат-кат тикшерә. Бигрәк тә аларга «Кирәк безгә яңа канун, / корал кулда, телдә һаман» дигән юллар тынгылык бирми. Бу хакта М. Мәһдиев: «Империя үз кулы астындагы яшьләр хәрәкәтеннән әнә шулай курыккан. Яулап алучыларның гел шулай: яулап алалар да, җиңелгән милләтнең һәр хәрәкәтеннән куркып, дер калтырап яшиләр», – дип яза.

1910 еллар тирәсендә патша хөкүмәтенең милли политикасы тагын да реакционлаша. Хөкүмәт органнарының актив эшчәнлеге нигезендә яңа революцион күтәрелештән куркып калу, милләтләр арасында, бигрәк тә рус һәм рус булмаган милләтләр арасында каршылык тудырырга омтылалар. Тарих зур хата ясау алдына килеп баса: реакцион милли политика рус халкы белән татар халкы арасында дошманлык тудырырга мөмкин. Татар вакытлы матбугаты, әнә шул тарихи хәвефтән халыкны саклап калу өчен, әһәмиятле эш башлый: газета-журналлар рус милләтенең татарларга хәерхаһ булган катлавын аерып күрсәтә. Вакытлы матбугат бу максатка рус ориенталистларының (Көнчыгыш илләр тарихы, телләре һәм культурасы белгечләренең) эшчәнлеген объект итеп ала, русларның менә шундый катлавы бар, алар безгә бертигез дәрәҗәдә кеше итеп карыйлар, болар безнең ватандашларыбыз, дип күрсәтә.

1910 еллардагы ориенталистлар әле сыйнфый мәсьәләләргә кагылмый, культура, мәгърифәт, фән мәсьәләләрен генә күтәрәләр. Татар матбугатының аеруча зур әһәмият биргән шәхесләре В. В. Бартольд, В. В. Радлов, Н. Ф. Ка- танов һ. б. эшчәнлеге – патша режимы шартларында милләтләрнең үзара культура арадашлыгына омтылуы билгесе. Әлеге арадашлык фикерләрен либераль матбугат та уздыра. Ләкин матбугатта мәктәп, театр, концерт, гыйльми җәмгыятьләр, фән, әдәбият мәсьәләләрен күтәреп тә, бу мәсьәләләрне яшәп килүче самодержавие режимының асылына тимичә генә хәл итәргә омтылалар. Татар вакытлы матбугаты, бигрәк тә ул елларда даими чыгып килгән «Йолдыз», «Вакыт», «Шура», «Кояш» кебек газета-журналлар әнә шуңа күрә дә үз карашлары белән ориенталистлар карашы арасында уртаклык күрәләр һәм, шул караштан чыгып, рус ориенталистика мәктәбен ике милләт арасындагы дуслыкны ныгытучы күпер буларак пропагандалыйлар. М. Мәһдиев «Рус ориенталистларының эшчәнлеге һәм татар вакытлы матбугаты» (Казан утлары. – 1980. – № 3) дигән язмасында әлеге газета-журналларга күзәтү ясый.

Татар матбугаты иң зур игътибарны В. В. Бартольд, В. В. Радлов һәм Н. Ф. Катанов эшчәнлегенә бирә.

В. В. Радловның эшчәнлеге аеруча «Вакыт» һәм «Йолдыз» газеталары тарафыннан игътибар үзәгенә алына. Татар матбугаты бөек галимнең кайсы якларына игътибар итә соң? «Йолдыз» һәм «Вакыт» газеталары язуынча, татарның әдәбияты, фикере уянуга К. Насыйри белән Ш. Мәрҗани никадәр зур тәэсир ясаган булсалар, төрки теленә һәм тарихына Радловның куйган хезмәте, тәэсире дә шул дәрәҗәдәдер. Шуның өстенә Радлов татар теленең иҗади мөмкинлекләрен ачып бирүе белән дә татар интеллигенциясенең ихтирамын казана. Журналистлар белән булган шәхси әңгәмәләрендә дә ул татар теленең бик бай, сыгылмалы гыйбарәләре булуын, аның мөмкинлекләре зурлыгын күрсәтә.

В. В. Радловның юбилейлары уңаеннан да татар газеталарында махсус сәхифәләр чыгарыла. Аларда галимне котлаулар бастырыла. Юбилейларда татарларның да катнашуы, чыгышлар ясавы күрсәтелә. Радловның шәркый телләрне өйрәнүгә саф гыйлем ноктасыннан каравы искәртелә.

Матбугатта академик В. В. Бартольдка да зур урын бирелә. Ул мөселман халыклары тарихын өйрәнә, аларга ихтирам белән карый. Татар матбугатындагы демократик агым бөек галимнең беренче чиратта әнә шул симпатиясен сизеп ала һәм аның хезмәтен, эшен пропагандалый башлый.

В. В. Бартольд – гомере буе татар матбугатын, фәнни хезмәтләрне күзәтеп барган кеше. Татар матбугатыннан ул «Вакыт» белән «Шура»ны яратып укыган, әлеге матбугат басмаларында мәкаләләрен бастырган. Татарлар арасында да үзенең хезмәтләрен белүчеләр булуына чын күңелдән шатланган. Матбугатта күрсәтелгәнчә, хакыйкатьпәрвәр булган.

Ориенталист Н. Ф. Катановның татар культурасы өлкәсендәге роле матбугатта галимнең Петербургка күчеп китүе алдыннан чагылдырыла. Галим үзенең китапханәсен Казанда сатып калдыру турында хәбәр бирә. Китапханә, нигездә, төрки китаплардан, букинист, антикварлардан җыйган китаплардан тора. Анда кулъязмалар күп. Бөтендөнья ориенталистларының иң сирәк китаплары, атласлар, рәсемнәр бар. Барлыгы ун том чамасы. «Вакыт» газетасы моны сатып алырга Уфа, Оренбург байларын өндәп карый. Әмма сатып алучы табылмый. Китапларны Төркиягә алып китәләр.

Катанов китапханәсе уңае белән татар матбугаты татарлар арасындагы фикер торгынлыгын, схоластик тәртипләрне тәнкыйть итә, гыйлем юлында руслардан өйрәнергә чакыра.

Нәтиҗә ясап, шуны әйтергә була: татар вакытлы матбугаты 1910 елларда патша хөкүмәтенең реакцион милли политикасына җавап йөзеннән рус культурасы, прогрессив карашлы рус галимнәренә ихтирам тәрбияләгән. Максатка ирешүдә ул төп объект итеп ориенталистика мәсьәләләрен алган. Бу иң уңай өлкә булган. Татар матбугатында ориенталистика мәсьәләләре һәрвакытта да ике халыкның мәдәни арадашлыгын ныгыту максатында каралган, шул уңай белән татарлардагы фикри торгынлык, гыйлем өлкәсендәге артталык тәнкыйть ителгән.

«XX йөз башы татар публицистикасында рәсем сәнгате мәсьәләләре» (Казан утлары. – 1975. – № 10) язмасы аеруча әһәмияткә ия. М. Мәһдиев шул чор вакытлы матбугатына күзәтү ясый һәм рәсем сәнгатенә булган мөнәсәбәтне ачыклый.

Мәгълүм булганча, 1905 ел революциясе халыкның самодержавие шартларында кысылып яткан иҗат көчләренә юл ача: матбугат, театр яулап алына. Шушы ук елларда демократик матбугатта рәсем, музыка сәнгате өлкәсендә хөкем сөргән бушлыкны бетерү, алар алдында торган киртәләрне алып ташлау өчен көрәш башлана. Татар демократик язучылары рәсем сәнгатен үстерүне революциядән соң зур һәм мөһим мәсьәлә итеп күтәреп чы- галар.

Бу өлкәдә иң кыю адымны «Аң» журналы ясый. Аның беренче санында ук француз рәссамы Леконт де Нойның «Шәрык йокысы» дигән картинасыннан репродукция бирелә, һәм моңа карата Ф. Әмирханның «Шәрык йоклый» дигән нәсере басыла. Журналның моннан соңгы саннарында да Париж салоныннан репродукция бирелә. Алар белән аралаштырып, рус художниклары И. К. Айвазовский, А. К. Саврасов, К. Е. Маковский, И. И. Шишкин һ. б. әсәрләреннән үрнәкләр бастырыла.

«Аң» журналы чыга башлау «Дин вә мәгыйшәт»челәрне зур хафага сала. Моңа кадәр дә татар газета-журналларының күбесе белән сугышып яткан «Дин вә мәгыйшәт» яңа журналга каршы көрәш башлый. Ул «Аң» журналындагы рәсемнәргә протест белдерә, бу рәсемнәрне «әхлак бозу» дип атый.

«Халкым мескен булмаган» (Социалистик Татарстан. – 1991. – 11 гыйнвар), «Татарлар һәм гыйлем» (Татарстан яшьләре. – 1992. – 16 май) язмаларында Октябрь борылышына кадәр татарларда уку-укытуның торышы турында сүз бара. Автор татарларның аң-белемгә бик хирыслыгын, шулай ук мөселман уку йортларының да чагыштырмача күп булуын искәртә. Әмма документлардан күренгәнчә, авыл мәдрәсәләрендәге укыту эшләре бик түбән булган. Хәлле татарлар үз балаларын мөмкин кадәр ераккарак җибәреп укытырга тырышканнар. Еракка җибәреп укытуда өч тенденция сизелә: берәүләр балаларын, зур гыйлемле дин әһелләре итеп әзерләү өчен, Истанбул, Каһирә, Бәйрут, Бохара, Сәмәркандка озатканнар; икенче берәүләр коммерция белән кызыксынганнар һәм, белем җитмәгәнлектән, сәүдә конвейерында газап чиккән татар сәүдәгәре балаларын Мәскәүнең коммерция институтына урнаштырырга тырышканнар; тау эшләре буенча укыту өчен, яшьләрне Европа илләренә җибәргәннәр; гуманитар, хокукый белемне исә Париждан, Истанбулдан, Петербургтан эзләгәннәр.

Автор: «Хәзерге заманда да татар яшьләре чит илләрдә белем алырга тиеш, – ди. – Мөстәкыйльлек үз эчеңә йомылганлык аша түгел, киң дөньяга чыгу аша яуланырга тиеш. Гыйлем аша, телләр белү, грамоталы сәүдә аша… Татар халкының гыйлемгә мөнәсәбәттә булган тарихи тәҗрибәсе безне шуңа өнди», – ди ул.

Татар милләтен аң-белемле итүдә татар байларының да өлеше зур булган. «Татар бае хаҗга киткән…» (Идел. – 1995. – № 4) дигән мәкаләсендә М. Мәһдиев шул турыда сөйли. «XX йөз башы вакытлы татар матбугатында, Казан губернасының жандармерия идарәсе кәгазьләрендә еш кына Галикәевләр фамилиясе очрый. Кемнәр алар, тарихыбызга ни белән кереп калганнар? Татар халкына файда китергәнме алар, зарармы?» – дип башлап китә ул мәкаләсен.

Иж-Буби мәдрәсәсе тарихын язганда, әдип әлеге фамилиягә юлыккан була. Буби мөгаллимнәрен төрмәгә утырткач, аларга адвокат булуны сорап, Петербургка, мәшһүр юрист В. А. Маклаков янына Казан сәүдәгәре Мөхәммәтсафа Галикәев барганын белә, шуннан соң аның белән кызыксына башлый.

1873 елда Казанда купеческий банк ачыла. Аның капиталы 1 миллион булып, еллык әйләнеше 211 миллионга җитә. Әнә шул банк советында татар байлары Сөләйман Аитов һәм Мөхәммәтсафа Галикәев әгъза булып торганнар. Мөхәммәтсафа Галикәевнең Казанда зур йорты, үз кибете була. Сәүдә артыннан, акча артыннан куса да, мәчеткә йөри, биш вакыт намазын калдырмый, ел саен корбан чала, мәчетләр салырга акча бирә, елга ике тапкыр хаҗга бара.

Мөхәммәтсафаның улы Мөхәммәтсадыйк та татар мәгърифәтенә хезмәт итә. Мөхәммәтсадыйк, әтисеннән узып, яңача (ысуле җәдит) мәктәп-мәдрәсәләргә ярдәм күр- сәтә.

Мөхәммәтсадыйк Галикәев – сәүдәгәр генә түгел, зур җәмәгать эшлеклесе дә. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә ул кыйраәт (уку), тәҗвид (Коръәнне дөрес укырга өйрәтү) дәресләре алып бара. Иң якын дуслары – Галимҗан Баруди һәм сәүдәгәр Сөләйман Аитов була. Рус һәм яһүдиләр арасында да адвокатлар, юрисконсультлар кебек ышанычлы дуслары бар. Боларын ул «минем зур урысларым» дип, ихтирам белән атап йөртә. Әнә шундый кеше гомере буе күзәтү астында яши. Казан губерна жандармериясендә аның турында белешмә төзелә. Белешмәдә Мөхәммәтсадыйк Галикәевнең җәмәгать эшчәнлеге 1897 елдан ук башланганы әйтелә.

Мәгълүм булганча, җан исәбен алганда, татар авылларына хәбәр тарала: имеш, рус хөкүмәте татарларны чукындырырга җыена икән. Шул хәбәр татарлар яшәгән берничә төбәктә халык чуалышлары кабынуга сәбәп була. Аңлы татарлар, бу шартларда хөкүмәт ягында торып, халык арасында аңлату эшләре алып баралар. Сөләйман Аитов, Мөхәммәтсадыйк Галикәев, бертуган Кәримовлар – әнә шундыйлардан. Аитов, Галикәев, Кәримовлар русча-татарча мәктәпләр ачу мәсьәләсен күтәреп чыгалар. С. Аитов белән М. Галикәев Мәгариф министрлыгы буйсынуындагы рус-татар мәктәпләренең абруйлы күзәтүчеләре булып саналалар.

1910 елларда панисламизм хәрәкәте башлангач, Сөләйман Аитов белән Мөхәммәтсадыйк Галикәевне панисламизм тарафдарлары итеп күрсәтәләр.

Архив материалларында Галикәевләрнең фидакярлеге ачылса да, матур әдәбиятта бу нәсел гел кара буяулар белән генә бирелә. Каюм Насыйри да аңа нәфрәтен белдерә, Кави Нәҗминең «Язгы җилләр» әсәрендә дә Галикәевләр макталмый. М. Мәһдиев исә моның белән килешергә теләми. «Безгә һич кичекмәстән татар байлары, морзалары тормышын өйрәнә башларга кирәк. Шунсыз тарихыбыз тулы була алмый. Аитовлар, Алкиннар, Апанаевлар, Галикәевләр, Еникиевләр, Хөсәеновлар, Юнысовлар һ. б. Бик күп алар. Мәктәп-мәдрәсә тотканнар, татар халкын Аурупа дәрәҗәсенә җиткерү өчен, көч, акча сарыф иткәннәр. Әлбәттә, фәрештә булмаганнардыр. Әмма алар татар милләтенең икътисади, сәяси, гыйльми, рухи байлыгына нигез салганнар. Тарих йорты исә түбәдән түгел, нигездән башлана», – ди ул.

«Явызлык фәрештәсе җилкәдән төшкәндә…» (Татарстан яшьләре. – 1991. – 16 ноябрь) мәкаләсендә дә вакыйгалар үткән тарихыбызны яктырта. Патша заманы дәфтәрләре күрсәткәнчә, татар зыялыларын һәркайда эзәрлекләгәннәр. Автор моны Фәхрелислам Агиев мисалында күрсәтә. Ф. Агиев – тәрбияле, зыялы кеше. Мәдәни фронтның алгы сызыгында. Казанда үзлегеннән укып, Татар укытучылар мәктәбе курсларын тәмамлый. Татар балалары өчен «Ак юл» дигән гаҗәеп матур журнал чыгара. Г. Тукайның якын дусты була. Ф. Агиевның тормышы фаҗигале тәмамлана. Ул һәрвакыт патша хөкүмәте күзәтүе астында яши. Аның кайда булуын, кайчан кайда нинди сүз әйткәнен агент язып бара һәм жандарм идарәсенә тапшырып тора. Мондый кешеләрдән кергән мәгълүматны туплаган дәфтәр «Агентурная тетрадь» дип атала. Шул эш өчен алар акча алалар. Архивта аларның акча алганлыгына ведомостьлар бар, имзалар юк, ди. Акча «прогонный» дип атала. «Прогонный» акчага агент ресторанга кереп утыра ала, кирәкле кешене тегендә-монда чакыра ала һ. б. Бары информация генә бир.

Патша властена ярамаганнар большевизмга да ярамаган. Ф. Агиев та шәхес культы корбаны була. «Бер властька ошамасаң, көт тә тор, икенчесенә дә ошамаячаксың. Мисаллар: Г. Исхакый, Ф. Кәрими, Һ. Атласи, Й. Акчура, Җ. Вәлиди, Г. Буби, С. Максуди, Г. Ибраһимов… Ярый әле Тукай вакытында үлеп калган. 1918–1920 елларда зур дәрт белән, стенага терәп, большевиклар иң беренче чиратта шул милләт баласын аткан булырлар иде. Без боларны онытырга тиеш түгел», – ди М. Мәһдиев.

М. Мәһдиевнең архив материалларына таянып язылган тагын бер зур хезмәте – тарих фәннәре докторы Рәмзи Вәлиев белән берлектә эшләнгән «Болганчык еллар авазы» (Казан утлары. – 1992. – № 1) мәкаләсе. Мәкаләдә сүз XX гасырның 30 нчы елларында татар әдәбиятының торышы һәм «Җидегән» оешмасы турында бара.

30 нчы елларда әдәби процесс белән ВКП(б)ның өлкә комитеты командалык итә. Бу елларда ВКП(б)ның Үзәк комитеты «Әдәбиятта, язучы кадрлар арасында эшчеләр катлавын көчәйтергә!» дигән чакыру ташлый. Татарстан өлкә комитеты җитәкчеләре исә бу эшкә җиң сызганып керешәләр. Шул максаттан чыгып, 1930 елда «Атака» журналы чыгарыла башлый. Татар телендә дөнья күргән барлык газета-журналларда матур әдәбиятка һөҗүм көчәйтелә. Бу өлкәдә бигрәк тә «Чаян» журналы активлык күрсәтә. Өлкә комитетының беренче секретаре Михаил Разумов матбугатта, пленум-конференцияләрдә даими рәвештә татар әдәбияты мәсьәләләрен кузгатып тора. Аның чыгышларында төп ике тезис ярылып ята: 1. Үткәндәге әдәби мирасны (Г. Тукай, Дәрдемәнд һ. б.) бастырып чыгарганда, марксистик күзлектән чыгып эш итәргә. 2. Татар язучылары арасында эшче-крестьян катлавыннан чыккан кешеләр санын күбәйтергә.

Әлеге фикерләр гаҗәпләнерлек, ди мәкалә авторлары. Тукай, Дәрдемәнд әсәрләрен бастырганда марксистик күзлектән карау – нәрсә ул? Әдәбиятка эшчеләр, крестьяннар түгел, бары тик иҗат итәргә сәләтле булган талантлы кешеләр генә килергә тиеш бит!

«Әдәбиятка – эшчеләр!» лозунгы матбугат битләрендә үзен тиз таныта. Дәрдемәнд, Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов, Ш. Камал, Ф. Кәрими, Г. Исхакыйлар тудырган нәфис әдәбият урынына тупаслык, гайбәт, сүгенү, аламалык, шапшаклык кереп тула. Шул шартларда татар язучылары арасында идән асты контрреволюцион «Җидегән» оешмасы турында хәбәр тарала, һәм шуннан соң әдәбият бетеп, аның урынын әләкләр, бер-береңне сатып үзең исән калу турында кайгыртулар, җыелышлар, чистартулар башлана. Авторлар өйрәнгән архив материаллары – шуларның ачык мисалы, дәлиле. «Утызынчы еллар татар әдәбияты тарихы бездә өр-яңадан эшләп чыгуны көтеп ята. Монда бернинди «культ»лар ясамыйча, бер талантка да табынмыйча, ничек булган, шуны күрсәтергә кирәк. Л. Гыйльми, М. Давыдов (Даутов), М. Крымов, Г. Теләш, М. Максуд, Ф. Мөбәр, Ф. Мөсәгыйть, Г. Толымбайский, Г. Гали, Ф. Сәйфи-Казанлы, З. Гали, С. Борһан кебек каләм әһелләренең «пролетариат әдәбияты» өчен көрәштә кайсының ялгышып, кайсының аңлы рәвештә корбаннар соравын, кан коярга чакыруын бүгенге буынга җиткерергә кирәк», – ди авторлар.

Күргәнебезчә, М. Мәһдиев бу юнәлештә гаҗәеп зур эш башкара. Яшьтән үк вакытын, җегәрен әлеге хезмәтләрне өйрәнүгә багышлый һәм басма матбугатта аларның һәркайсын яктыртып бара. Милләтебез язмышына кагылышлы мәсьәләләрне күтәреп чыга, шул рәвешле татар халкын дөньяга танытуда үзеннән зур өлеш кертә. Әдәбият галиме Т. Галиуллин да бу турыда: «Солтан Рахманколый, Таип Яхин, атаклы уку йортына нигез салган Гобәйдулла һәм Габдулла Бубилардай татар мәгърифәтчеләре, Габдрахман Сәгъди, Гали Рәхим, Гомәр Гали, Галимҗан Нигъмәти кебек галимнәр, тәнкыйтьчеләр эшчәнлеге турында архив, вакытлы матбугат чыганакларын фәнни әйләнешкә кертеп, катлаулы әдәби-фәлсәфи төшенчәләр турында мәсле, ачык, төгәл тел белән саллы фәнни хезмәтләрне Мәһдиевтән башка берәү дә бәян итә алмас иде шикелле. Дәүләтчелеген югалткан халык өчен мәгърифәтнең өмет уты, милләтне саклау чыганагы икәнлекне аңлап эш итә галим. Мәһдиевнең гыйльми тикшеренүләре ак тапларны бетерү, татар зыялыларының фаҗигасен ачу юлында бәяләп бетергесез терәк була алалар»⁵, – ди.