ЯРТЫ АЛМА

Кояшның беренче нурлары төшүгә үк, Хәлил урыныннан сикереп торды. Төне буена да күзенә йокы кермәде, хәзер инде караватта аунаудан ни мәгънә? Игезәк кызлары Ләйсән белән Ләйлә дә, әнкәсе Хәбирә карчык та йоклыйлар әле. Хәлил акрын гына ишегалдына чыкты, капка төбендәге колонкадан сап-салкын су агызып, озаклап юынды. Көтү чыгарга байтак вакыт бар. Әнисенә бер эш кими торсын дип, сыерны үзе савып куярга уйлады. Юынгыч янындагы эскәмиядән сөт чиләген, сулы комган һәм тастымалны алды, абзарга юнәлде…

– Әстәгъфирулла! Нишләвең бу? Сыер саву ирләр эшеме? – Әнкәсенең әлеге сүзләреннән Хәлил генә түгел, сыер да дертләп китте бугай.

– Үзеңә эш җиңеләер дигән идем, – дип аклангандай итенде Хәлил. Сыерны савып бетереп, күбекләнеп торган бер чиләк сөтне өйалдына кертеп куйды.

Менә шулай. Гел шулай. Ирләр эше, хатын-кыз эше… Хәлил үзе чып-чын ирләр эшен башкара югыйсә. Тракторчы ул. Хатыны Галия хатын-кыз эшен эшләде – фермада дуңгыз карады. Әйе, әйе… эшләде, карады… Хәзер эшләми инде… хәзер ул юк. Юк!.. Йөрәк әрнүләрен басарлык чара да юк. Үткәннәрне берничек тә кайтарып алып булмый.

Хәлил, армиядән кайтып, тракторда эшли башлаганда, Галиясе унынчыда гына укый иде әле. Түгәрәк кенә матур гәүдәле, озын сары толымлы, оялчан, инсафлы кыз иде. Хәлил аңа:

– Үскәнем, укуың кайчан бетә инде? Миңа кияүгә чыгар идең, – дип шаяртып эндәшкәндә, оялудан бит алмалары кып-кызыл була иде.

Шаяртуларын чын дип кабул иткән икән. Үзе алдаша белмәгәч, кешеләргә дә ихластан ышана иде шул бәгырькәй. Үзенә багышлап, бер дәфтәр шигырьләр язганын да соңыннан гына белде Хәлил. Ә бервакыт, егет элеккечә шаярып исәнләшкәндә, бөтен кыюлыгын җыйды да:

– Менә, Хәлил абый, мин укып чыктым инде! – дип әйтеп салды.

Их, шул чакларны яңадан кайтарып алырга! Һәм, бер ялгышын да кабатламыйча, яңадан яшәргә! Авыл яшьләре үзләренә «Хәлил белән Галиябану» дип исем кушкач, горурланып йөргәннәр иде. Элекке заман түгел, мәхәббәтләренең фаҗигадән өстен калачагына, бәхетле булачакларына өметләре зурдан иде.

Укытучылары да, әти-әниләре дә мәктәптә бик яхшы укыган Галиянең, һичшиксез, укуын дәвам итәчәгенә, югары белем алачагына ышана иде. Ә ул, бернигә карамыйча, Хәлиленә кияүгә чыкты да куйды. Үсенеп китте Хәлил. Әнә ул нинди икән – дөнья бәһасе торырлык егет икән!

Шуннан соң башланды инде тормыш ыгы-зыгылары. Иртә таңнан торырга, йортны, мал-туарны карарга, эшкә йөгерергә кирәк. Ике кызын кияүгә биреп, улы белән генә калган Хәбирә карчык дөнья көтеп инде шактый талчыккан. Шуңа күрә күп эшләрен рәхәтләнеп яшь килен җилкәсенә күчерде.

Менә Галия бәбәйгә узды. Бер яктан сөенеч булса, икенче яктан көенечкә әйләнде бу хәл. Чөнки булачак әнинең гел күңеле болганды, башы әйләнде, ашаудан калды.

– Бигрәк иркә хатын булдың инде. Башка хатыннар әнә унар бала таба, – диде Хәлил. – Эһ тә итмиләр.

Бер тапкыр Галия тартынып кына иренә:

– Бүген бигрәк хәлем китеп тора. Су гына алып кермәссеңме? – дип әйткән иде, каенанасы элеп алды:

– Юкны сөйләмә! Өй тулы хатын-кыз булганда, ир кеше су ташырмы? Кеше көлдереп…

Галия мондый чакларда эндәшми иде. Иреннәрен тешли, күзенә мөлдерәп яшь тула. Хәлилнең җен ачулары чыга шулчакта: «Җебегән!» – дип куя.

Галия игез кыз тапты. Авызы колагына җиткән әти кеше трактор паркында сөенечен уртаклашкач, ирләр кычкырып көлделәр:

– Бракодел!

– Икеләтә брак, диген син!

Мондый мыскыллы шаяртуга бик үртәлсә дә, кызларының тәпиен бик әйбәтләп «юдырды» Хәлил.

Мәшәкатьләр бермә-бер артып китте. Каенанага да, киленгә дә эш җитә. Хәбирә карчык оныклары тирәсендә орчыктай бөтерелеп йөри, җил дә тидерми аларга. Хатыны белән әнисенең бер булып бала багуын күрү Хәлилгә дә күңелле.

Галия яңадан фермага эшкә чыкты. Элеккечә, таңнан торып, йорт эшләрен карый, аннары фермага китә. Кышмы-җәйме аягында резин галош, резин итек. Пычрак арасында тагын ни киясең? Каенанасы сүчинкә кияргә куша да, авыр бит ул. Тормышлары, бер эзгә төшеп, матур гына тәгәри башлаган иде… Галия авырып китте. Эче, биле авыртудан зарланды. Авыл фельдшерына барып караган иде, анысы районга ук җибәргән. Сырхауханәгә салып куйганнар. Бөерләренә салкын тигән, диделәр… Хәлил белән Галиянең бәхетле тормышы әкрен-әкрен җимерелә барды. Галия айлап-айлап сырхауханәдә ятты, дәваланды. Яңадан кайтты, яңадан китте… Кайбер усал теллеләр:

– Хатының бигрәк иркә булды, ял йортында гына ята, – дип үртәде Хәлилне. Ир, йөрәге янганга чыдый алмыйча, эчүгә сабышты.

– Көтеп-көтеп, кунагың килмәсә, чирләп-чирләп, хатының үлмәсә… – дип, Галиясен рәнҗетте. Ә ул һаман эндәшмәде, иреннәрен генә тешләде. Һәм… беркөнне бу дөнья белән бөтенләйгә хушлашты.

Буласы булган иде инде. Хәлне хәзер берничек тә җиңеләйтер әмәл юк. Әниләренә бик тә охшаган биш яшьлек кызлары да күз алдында олыгаеп, җитдиләнеп китте.

– Үлгән артыннан үлеп булмый, өйлән, – диде күрше-тирә.

– Өйлән, – диде әнисе дә.

Ерак бер авылдан кыз димләделәр. Хәер, кыз түгел-түгелен, кияүгә чыкмый гына тапкан бәләкәй улы да бар икән. Кайгы-хәсрәтне татыган, гаилә кадерен белер, диделәр. Рәдинәне туйлап алды Хәлил. Монысы Галиясенә бөтенләй капма-каршы холыклы, ут шикелле хатын булды. «Бассам, бакырны изәм», – дигәндәй, лас-лос итеп атлау дисеңме…

– Хатын алсаң, Агыйделнең аръягыннан ал, дигәннәр. Галия кебек, сулаган саен, әнкәләренә йөгереп тә интектермәс, – диде Хәбирә карчык.

Рәдинә эшкә генә түгел, телгә дә ут булып чыкты. Әйткән бер сүзе өтеп, куырып ала торган. Фермада сыер сава башлаган иде, савымчыларны да тиз туйдырды.

– Анаңны, кабер ташыңны… – дип кенә җибәрә.

Тора башлауларына ярты еллап үттеме-юкмы, күршеләре Харис абзый, турыларыннан узып барган Хәлилне туктатып:

– Энекәем, күпме түзәрсең икән бу әбүҗөһелгә? – диде. – Кичә казларыгыз безнең ихатага кергәч, куып чыгарып, хатыныңа әйткән ием. Никләр бәйләндем көненә төштем. Ишетмәгәнем, күрмәгәнем калмады. Итәген ачып…

Әнисе зарланганны да колак яныннан уздырырга тырышып йөргән көннәре иде Хәлилнең. Кыюлык өчен дип, азрак «салып» кайтты да өендә «ирләрчә» тавыш кубарды:

– Син, фәлән-фәсмәтән, авыл күзендә мине рисвай итеп йөрисеңме әле?.. – дип, йодрыгын төйнәп өлгердеме-юкмы… маңгаена килеп бәрелеп, чәлпәрәмә килгән тәлинкә аны тиз арада айнытып җибәрде. Рәдинә:

– Аһ, оятсыз! Әллә мине дә вакытсыз гүргә кертергә уйладыңмы? Юк, булмас! Мин синең мимылдыгыңны тиз чыгарырмын, – дип, кул астына туры килгән нәрсәләрне иренә ата-ата, урамга чыгып йөгерде. Ишегалдында тавык-кош ашатып йөргән Хәбирә карчык чак-чак читкә тайпылып калды. Ул арада Рәдинә, инде дөньяны җыеп:

– Үтерәләр, коткарыгы-ыз! – дип кычкыра иде.

Шуннан соң ул әйберләрен, малаен алды да бөтенләйгә үз авылына кайтып китте. Икенче гаиләсе әнә шул рәвешчә таркалды Хәлилнең. Менә хәзер уйлана, төннәр йокламый уйлана: бергәләшеп дөнья көтәрдәй хатынны каян табып алырга соң?

Кайчандыр аңа Галиясе шундый бер риваять сөйләгән иде. Кешеләр, яртышар-яртышар алма булып, дөнья буйлап сибелгән, имеш. Һәркем үз яртысын, үзенә тәңгәл килгәнен тапса гына бәхетле була, ди. Хәлил үзенең ярты алмасын бөтенләйгә югалткандыр инде, күрәсең.

1999

БӘХИЛ БУЛ, БӘГЪРЕМ!

Менә тагын көтеп алган җәйләр җитте. Фәрданә апаның иркен ишегалды тагын ямь-яшел чирәмгә күмелде, анда-санда, хуш исләрен таратып, алма үләннәре дә тезелеп үскән. Биек болдырга чыгып, шуларга карап утырсаң да, күзләр ял итә, күңел сөенә. Әнә ян бакчада алмалар да өлгереп килә инде. Тик ничәмә-ничә язлар буе ап-ак чәчәкләре белән сөендергән, җәйләрен татлы җимешләре белән сыйлаган шомырт кына картайды быел. Аягүрә баскан килеш, кәүсәләре шыгырт-шыгырт килеп ыңгырашып куя, корыган ботаклары чыртлап сынып төшә. Улы кисеп атарга да теләгән иде үзен, Фәрданә апа кистермәде. Бала чагыннан ук якын, кадерле ул аңа.

Әй, сузасы иде, озынайтасы иде шушы җәйләрне. Кышлар буе тилмереп көтәсең дә, ә ул күз ачып йомган арада үтә дә китә. Гомер кебек инде. Шул фикерләреннән үзе дә ничектер шомланып куйды Фәрданә апа. Күңелсез уйларын зиһененнән куарга теләгәндәй, утырган урыныннан кузгалды, тавыкларга җим әзерләргә дип, келәткә керде. Улы белән килене озакламый фермадан эштән кайтыр, плитәдә ашы да өлгереп килә, токмач саласы булыр. Әнә бит никадәр мәшәкать. Гомер үтү турында уйларгамы соң?! Фәрданә апаның соңгы вакытта күңелендә дә, телендә дә шул бер фикер: үлгәнче кулымнан эш төшмәсә иде! Оныклары Алсу белән Гөлсу иртүк җиләккә киттеләр. Башка чакта Фәрданә апа үзе аларны ияртеп йөри иде, хәзер бармый инде. Аяклары авырта.

– Ти-ти-ти, ти-ти-ти…

Көтеп кенә торганнар, күрәсең, бар тавык-кош җим салынган табак тирәсенә җыелышты. Фәрданә апа шул аклы-чуарлы дулкынны күздән яздырмыйча санарга кереште: «…ун, унике… унтугыз…» Берсе тагын күренми. Мөгаен, качып кына йомырка басып утыруыдыр. Җәй уртасы җиткәч…

– Фәрданә апа! – Көтмәгәндә урам яктан яңгырап ишетелгән бу тавыш аның уйларын шул арада тавык-чебешләреннән аралап алды. Хат ташучы Нәзифә икән. Аның укучысы. Хәер, авылда аның укучысы булмаганнар бик сирәк. Олырак яшьтәгеләрне дә, башка авылдан төшкән киленнәрне әйтсәң генә инде. Күбесе аңа Фәрданә апа дип тә тормый, апа дип кенә эндәшә.

– Куркыттың бит, Нәзифә. Кинәт эндәштең диюем.

– Соң, апа, хат китердем бит үзеңә. Почта әрҗәсенә салып китсәм, кайчан чыгып аласың әле син аны.

– Алам-алам, гәзитләрне көтеп кенә торабыз, чиратлашып укыйбыз бит. Кая әле, хат кемнән килгән икән?

Нәзифә дә китәргә ашыкмады. Укытучы апасына Калининградтан кем язганын аның да беләсе килә иде. Моңа кадәр ул яклардан хат китергәнен хәтерләми, анда туган-тумачалары да юк шикелле…

– Яшь чакларда бер дус кызым шунда китеп урнашкан иде. Кара әле, ничек мине исенә төшерәсе иткән, – дигән булды Фәрданә апа. Аннары, тагын да күбрәкне белергә теләп, авызын ачып торган Нәзифәгә: – Бик әйбәт хат булырга тиеш, рәхмәт, – диде дә өенә таба атлады.

Хатның кемнән булуын Фәрданә апа үзе генә белә. Аның кемлеген дә, ниләр язуын да һичкемгә сөйли алмаячак. Ялгызы гына укырга, сер итеп йөрәгенә яшерергә кирәк булачак аны. Фәрданә апа, газеталарны һәм хатны кулына тоткан килеш, өйгә керде. Түр бүлмәгә узышлый, көзгегә күз салды, яулыгын төзәтеп куйды. Үзенең бу хәрәкәтеннән җиңелчә көлемсерәде: яшьлектәге куе кара чәчләре сизелерлек сирәкләнгән, яулык читеннән чал бөртекләр әрсезләнеп күренеп тора. Яңаклары да ахактай алсуланып янмый. Хат иясе бу юлламасын аңа түгел, нәкъ менә шунысына – яшьлектә калганына җибәргәндер кебек тоелды.

«Бәгърем Фәрданә!

Болай дип эндәшкәнем өчен кичер. Бәлки, мин сиңа бүтән беркайчан да бу кадерле сүзне һәм башкасын да әйтә алмам. Әйе, монысы да – күзләреңә карап эндәшү түгел, сүзләремне җансыз кәгазьгә генә күчерү бит. Яшьлектә яратышып бергә кушылсак та, гомеребез аерым үтте. Белмим, кемнәрнең каргышы төшкәндер безгә. Тик син бер генә минутка да исемнән чыгып тормадың.

Төшләремдә сине күреп иркәли-назлый идем, чиядәй иреннәреңнән кат-кат үбә идем. Төшеңдә үбешсәң, гомергә аерыласың, диләр, хак икән. Уянгач, башка белән яшәргә мәҗбүр булуымны, ялган, буш тормышымны күз алдыңа китер!

Син дә башкага кияүгә чыктың, балалар үстердең. Әни кешенең тормышы балалары белән бөтен була. Их, шул бөтенлекне икебезгә бергәләп татырга язмады шул. Барысына да үзем гаепле…

Бәгърем Фәрданә! Сиңа соңгы хатым бу. Сине борчыйсым килми, тик хәлем мактанырлык түгел. Кичер мине, яме, бәхил бул! Догаңнан ташлама. Синең бәхиллекне алмасам, ахирәттә дә җаныма тынгы булмас.

Яшьлек ярың Мәрдән».

Мәрдән, Мәрдән… бу исемне ишеткән чакта ук дерт итеп киткән чаклары кайда икән Фәрданәнең?! Авыл җирендә ул чакта бик сирәк очрый торган киномеханик һөнәренә ия булуы беләнме, әллә сумаладай кара бөдрә чәчләре, киң җилкәсе, ыспай-зифа буе беләнме – бөтен кызларның һушын ала иде бу егет. Дөрес, Фәрданә дә битараф түгел аңа, тик үлсә дә үзенең хисләрен белдермәячәк. Мәрдәнгә түгел, бер генә дус кызына да, хәтта үз-үзенә дә! Кыз кеше таш кыядай горур булырга тиеш! Җитмәсә, авылдан авылга кино куеп йөргән егетнең кызлары да авыл саендыр әле. Әмма болай уйлап ялгышты бугай Фәрданә: Мәрдән, кайда гына йөрмәсен, ике көннең берендә Фәрданә эшләгән авылга килеп чыгарга җай таба башлады. Ничек итсә итте, тәки укытучы кызның күңелен яулады. (Хәер, кыз үзе дә шулай теләмәгән идемени?) Озакка сузмыйча, әниләреннән хәер-фатиха алып, өйләнешеп тә куйдылар.

…Ул көннәрне кабат йөрәге аша кичереп, Фәрданә авыр сулады. «Үзем гаепле», – дип язган Мәрдән. Шулкадәр гомер үткәч, гаеплене эзләүдән ни мәгънә? Улмы, үземе, башкалармы? Язмышларына шулай язгандыр: өйләнешүләренә үк сугыш башланды бит. Фәрданәне белем күтәрү курсларына Минзәләгә җибәргәннәр иде, ә Мәрдәнне тиз арада хәрби комиссариатка чакыртып алганнар. Бер җәй генә бергә яшәп калдылар. Фәрданә кайткач, җиңгәсе сөйләде:

– Хафизә җиңги, ә-әнә теге тау битеннән генә булса да Фәрданәнең узып киткәнен күреп калсам, миннән дә бәхетле кеше булмас иде, – дигән Мәрдән, ярты чакрым чамасы ераклыктагы тауга күрсәтеп. Кесәсеннән кечкенә генә кул сәгате алып биргән, истәлек итеп Фәрданәгә тапшыруын үтенгән. Әле дә исән ул сәгать, тик үзләре кебек картайды инде хәзер, абына-сөртенә генә йөри. Шунысы могҗиза: һаман йөри!

Яраланып, сирәк-мирәк госпитальләрдә ятканнарын исәпләмәгәндә, Мәрдән сугышны исән-имин кичте. «Минем бәхетемә!» – дип сөенде Фәрданә. Сугыштан соң ике елга Калининградта хезмәт итәргә калдырдылар үзен. Фәрданәгә хат килде: «Кайтып алу мөмкинлегем юк, үзең кил, бәгърем. Биредә яшәрбез». Бармыймы соң инде Фәрданә, коштай оча: аның кадерлесе, хәләле, җан сөйгәне тәмугларны кичеп чыкты. Озын-озак сагыну еллары – инде артта!

Хәләле килүгә, Мәрдән, бергә яшәр өчен, кечкенә генә бүлмә дә табып куйган. Кавышу шатлыкларының чиге юк! Тик… көтеп алынган бәхет икенче көнне үк убылды да төште. Мәрдән хезмәтенә китүгә, бүлмә ишеген шакып, бер хатын килеп керде. Керүгә үк, гөрселдәп, Фәрданә алдына тезләнде дә чәчләрен йолкый-йолкый еларга кереште:

– Син минем иремне талап алырга килдеңме? Кит, зинһар, кире кит! Әнә син нинди яшь, чибәр, теләсә нинди егетне үзеңә каратырсың…

Таш кыядай нык холык һәм горурлыкның менә кайчан кирәге чыкты Фәрданәгә. «Ярар, китәм», – диде. Йөзенә карамады. Мескенләнсә дә, карт та, ямьсез дә булмагандыр әле үзе. Хәер, моның нинди әһәмияте бар иде соң?

…Еллар үткәч, Фәрданә дә кияүгә чыкты. Фронтовикка. Бергәләп бер кыз, бер малай үстерделәр. Алай дисәң, нинди үстерү ди инде ул. Ике баласын ятим итеп, якты дөнья белән бик иртә бәхилләште әтиләре. Фәрданәгә берьюлы кырыс әти дә, таләпчән әни дә булырга туры килде. Холкы тагын да ныгыды, чит кешегә күз яшен күрсәтмәде, берәүгә дә сер бирмәде. Сорап килүчеләр булды, көлде генә: «Үз балаларыма дошман ясаргамы?» – диде. Чөнки үзе үги ата белән үскән иде.

Еллар үтте, балалары исәйде. Бервакыт Фәрданә янына Мәрдәннәр авылында укытучы дус хатыны килеп чыкты.

– Фәрданә, Мәрдән ялга кайткан. Сине бик күрәсе килә. Кабул итәрсеңме икән дип, рөхсәт сорарга җибәрде, – диде.

Йөрәге сикереп чыгардай типте Фәрданәнең. Аерылышканнарына шактый гомер үтсә дә, яратышып яшәгән көннәре кичәгедәй якын булып тоелды. Чит кеше түгел, үз ире иде ләбаса. Бер күрешеп сөйләшкәннән… Битараф төс белән:

– Ярар, килсен, – диде, күңел ярсуларын тирәнрәк яшерде.

Ул киләсе көнне шундый дулкынланды, яшь кызлардай йөрәге әллә кая ашкынды. Әмма януларын тышка чыгармады. Унҗиде яшьлек кызына да кем киләчәген укытучыларча җитдилек һәм сабырлык белән гади генә итеп төшендерде. Аннары сеңлесе Сания белән килгән Мәрдәнне иң гадәти гаилә кунаклары рәвешендә бергәләп кабул иттеләр.

– Син һаман элеккечә чибәр, – диде Мәрдән.

Фәрданә эндәшмәде.

– Ян бакчадагы шомыртлар да шул килеш. Кисмәгәнсез.

– Әйе, балалар ярата. Авызлары бөрешкәнче ашыйлар.

– Авылның иң тәмле шомырты иде шул. Хәзер дә шулайдыр.