IV. Туктамыш ханның Субраны җырлатып, Идегәйне сынаганы

Сыпра сынлы суп ерау,

Алып бер җитеп килгәчтән,

Иңкәеп өйгә кергәчтән,

Туктамыштай олы хан

Ике утырды, бер торды,

Эчке баштан юл бирде.

Анда өлкән туй ясап,

Күк түбәдәй түбәгә

Ак чатырлар кордырып,

Түрә-картын җыйдырып,

Хан-хәзрәт ала күзен

Як-ягына каратты.

Ирдән ирен җыйдырды,

Бидән биен җыйдырды.

Кобогылны сыныем дип,

Дәрәҗәгә чигием дип,

Анда хәбәр кылдырды.

Чапчагы^[130] белән сары бал,

Аны да кулдан күтәртеп,

Ак утауга китертеп,

Идегәйне аякчыга^[131] куйдырды.

Сары баллар салдырып,

Субрадаен ерауга

Өч тустаган бал бирде,

Балны җитеп алгачтан,

Алып бер аны салгачтан,

Чала бурлы^[132] булгачтан,

Субра ерау анда әйтте:

– Тим-тим Чуар, Тим Чуар^[133],

Чабылган аттан тир чыгар.

Ак мамыктан бүз^[134] чыгар;

Акыллы ирдән сүз чыгар;

Йөз туксан биш яшәгән,

Җаны-сөяге какшаган,

Азауларын тездереп,

Ак ефәк белән бәйләгән

Бер алҗыган картыңмын! —

Миндәй ирдән ни чыгар?

Ни чыгар, ай ни чыгар!

Әйтер идем, телем килмәс,

Әйтмәс идем, күңел тынмас;

Коры үләндә дым булмас,

Коры сөяктә май булмас,

Акыл кайткан картларда

Хан тыңлардай сүз булмас,

Хан тотса да, халык тотмас,

Халык тотса да, хан тотмас;

Халык белән хан бозылышса,

Арадан үтәр юл булмас.

Янәдән әйтеп ни әйтим:

Ни бер җайман авыз карт икән дирләр, әй!

Ни белсә, шуны әйтә икән дирләр, әй!

Тәстә-тәстә бал бирче!

Сирпелдерми алып килче!

Бал бөйрәккә^[135] төшкәндә,

Бал белән бөйрәк пешкәндә,

Күңрәнә биреп^[136] әйтием:

Менмәгә бирсәң җәбә^[137] бир —

Тибенгедән^[138] тир чыкмас;

Чөймәгә бирсәң карчыга бир —

Канҗагаңны^[139] буш итмәс;

Кимәгә бирсәң кара бир —

Эче тузмый тышы уңмас;

Сөймәгә бирсәң сылу бир —

Ак сарайга сөйкәнеп

Елый калса кем алмас?

Җикмәгә бирсәң атан^[140] бир —

Арышы сынмый мыгаймас^[141];

Саумага бирсәң кысрак^[142] бир —

Кукрайга^[143] тигән суыкка тими суалмас^[144].

Ерау балны эчкәндә,

Бал йөрәккә төшкәндә,

Туктамышка янә әйтте:

– Иделдә булды илле хан,

Җаекта булды ялгыз хан,

Ире ханның уагы,

Уак^[145] ханның иресе —

Карт бабаң да хан иде,

Алымы синнән аз иде,

Биреме синнән күп иде,

Тулга да тулга дисез,

Җырла да җырла дисез,

Ни җырлаек сезләргә?

Ни бирерсез безләргә?

Туктамыш хан анда әйтте:

– Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,

Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,

Кыңгыраулы күк карчыга бирием,

Күл кыдырып^[146] чөяр булсаң, ераучым!

Алпан да тилпән йөгертеп,

Адымын җиргә куыртып,

Аргымак ат бирием,

Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.

Ханәкәдән артык ару бар,

Көнәкәдән артык сылу бар,

Аны да алып бирием,

Уң җиреңә ултыртып,

Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!

Аякчым булып утырган

Анау да торган Кобогыл,

Аның да нинди ир икәнен

Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!

Азамат ир Туктамыш

Субрадаен ерауның

Иңсәсенә кара самур^[147] тун бирде,

Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.

Сыпра сынлы суп ерау

Сараякны алгачтан,

Аны авызына алмастан,

Идегәй белән Җанбайны

Кашына ымлап алдырып,

Киң Җанбайның йөзенә

Сорау биреп аны әйтте:

– Бездән борын заманда

Тунику^[148] атлы хан үтте,

Яу булганга яу булды,

Ил булганга ил булды.

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде.

Тунику күктән ашканда,

Кытай йортын басканда,

Аның олы вәзире –

Тат торуны Колатай,

Даладан табып бер бала,

Тарун^[149] булып үстерде.

Югалчы бала^[150] ир булды,

Озак үтми яу булды;

Тат торунын кузгатып,

Туникуны каулады.

Туникуның тәхетенә

Колатайны хан итте.

Хан булган соң Колатай,

Югалчы үскән баланың

Кырсак^[151] башын чаптырып,

Туникуны кайтарды.

Сорау бирәм, олы би,

Кайсы дөрес эшләде?

Кәмалның углы Киң Җанбай

Җавап биреп аны әйтте:

– Ак калада уйга бай

Йорт агасы Субратай^[152],

Йөз туксан биш яшәдең,

Күпне күреп байкадың,

Күпне белеп сөйләдең,

Синнән кала мин байгыш,

Әйтеп-әйтеп ни әйтим?

Азамат ир Колатай

Яман юлга басмады,

Хан булган соң сарайда

Югалчыны үтереп,

Тунику данын саклады.

Сыпра сынлы Субра

Идегәйгә карап анда әйтте:

– Яу түбәгә баш егет,

Яшең утызга җитмәен

Тугыз йортка дан булдың;

Азамат ир Кобогыл!

Төпчек атаң белмимен,

Өч азамат әңгәмәсен^[153]

Байкап күрсәң ни булгай?

Анда әйтте Идегәй:

– Ак калада уйга бай,

Йорт агасы Субратай.

Йөз туксан биш яшәдең,

Азау тешең ашадың,

Күпне күреп байкадың;

Югалчы үскән батырның

Аты иде Тимертау,

Аның атын әйтмәдең,

Йорттан аны яшердең,

Убалын^[154] кая куярсың?

Өнәндә^[155] булды сигез хан,

Олы ханның уагы,

Уак ханның олысы

Туникуга баш иде,

Тунику күккә ашкан соң,

Кытай йортын баскан соң

Үзен күккә ашырган

Йортына кыңгыр карады,

Йорты фәрван булмады;

Көчлесе кол биләде,

Көчсезе зар иңрәде,

Күккә ашкан Тунику

Йортына күзен салмады;

Югалчы үскән Тимертау

Йортның зарын аңлады:

Юл тапмаен адашкан

Чалпы йортка юл булды.

Чалпы^[156] йортны кузгатып,

Туникуны каулады,

Йортка күзен салмаган

Туникуны каулаучы

Тимертау дөрес эшләде;

Йортның уен байкамый,

Тимертау сүзен тыңламый,

Сын битләгән^[157] сорандай

Мылҗырап йөргән Колатай,

Тимертау башын чаптырып,

Убал ялгыш эшләде,

Минем белгәнем шул, – диде.

Җавап сүзен алгачтан,

Сынап бер карап торгачтан,

Өлкән ерау Субра

Идегәйне җүпләп анда әйтте:

– Яшь җелектә май була,

Акылы уйга бай була:

Җелегеңә май тулган,

Акылың уйга бай булган.

Аны әйтеп Субра,

Сары балны күтәреп,

Идегәй белән Җанбайга

Тулгай биреп янә әйтте:

– И сары бал, сары бал,

Сары балны кем эчәр?

Икең бергә килгәндә,

Кайсыгыз батыр ир булса,

Алып та алып шул эчәр!

Субра алай дигәндә,

Җанбай уйга килгәндә,

Идегәй алып аны эчте.

Субра ерау анда әйтте:

– Афәрин, батыр икәнсең!

Ханга дуслык иткәндә,

Дуслыгың ничек итәрсең?

Ханга хаслык иткәндә,

Хаслыгың^[158] ничек итәрсең?

Идегәй торып анда әйтте:

– Ханга дуслык иткәндә,

Чыгып кала бозармын,

Казнадан казна китереп,

Ханның күңелен табармын.

Ханга хаслык иткәндә,

Арсаеп^[159] атка менәрмен,

Карчыга булып очармын,

Ханны куып басармын,

Балын канҗагама асармын;

Бүленгән куйдай итәрмен,

Бүректәй киеп китәрмен,

Казнасын алып илгә,

Ханлыкны лаек бигә бирермен,

Мин дигәнне кылырмын,

Дигәнемне кылмасам,

Атамның хәрәм углы булыем!

Сыпра сынлы суп ерау

Идегәй белән Җанбайны

Икесен бер сынап күргәчтән,

Туктамышка аны әйтте:

– Әй ханиям, ханиям,

Әйт дисең дә куймыйсың,

Әйтмәгә авызым бармыйдыр.

Бармаса да әйтием:

Кара лачын, Бүз тойгын —

Икесе ике ояның кошы икән,

Остазларыңа тоттырып,

Икәүне бер тургачка кундырдың.

Кашында торган ике ир:

Берәве аның олы угыл,

Маңлае чыкык^[160], гүзәл булыр,

Батыр булыр шул угыл;

Җантая биреп утырган,

Җанбай аты аталган.

Ирне салкык^[161] күренә —

Җанбаз^[162] булыр шул угыл,

Кәмалның углы Киң Җанбай,

Сүзгә чичән ир Җанбай

Киңәш бирер картларга,

Яуга чыгар атларга,

Бездән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Та кем калды ханнарга!..

Аргы угыл да бирге угыл,

Шул читтәге шул угыл —

Кош борынлы Кобогыл,

Бүре пычым^[163] шул угыл,

Балтыры җуан, кулы үнән^[164],

Җай татарга охшый шул угыл;

Ирене юка күренә —

Чичән икән Кобогыл,

Яурыны яссы, муйны озын,

Җәй тартмага кулы озын —

Мәргән икән Кобогыл;

Бармагы җиздәй маешкан —

Чибәр икән Кобогыл;

Чәче айдай балкыган —

Асыл икән Кобогыл;

Бите нурдай түгелгән —

Түрә булыр Кобогыл…

Сыпра сынлы суп ерау

Тора биреп тулгайдыр,

Тулгай биреп сарныйдыр^[165]!

Сарныйдыр да җырлыйдыр.

Бал бөйрәккә төшкәндә,

Бал белән йөрәк пешкәндә,

Субра аны җырлайдыр:

– Мин картыңмын, картыңмын,

Күпне күргән картыңмын.

Ни күрмәгән картыңмын?

Башлык та башлык Башлык хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Абыл хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Кара хан —

Аны күргән картыңмын;

Аннан соңгы Ала хан^[166] —

Аны күргән картыңмын;

Олы бабаң Томавыл^[167] —

Аны да күргән картыңмын;

Унике тотам ук тарткан.

Тартканында өзә аткан

Аннары соңгы ир – Чыңгыз —

Мин аны күргән картыңмын!

Юклаусыз^[168] үткән Яучы хан —

Аны күргән картыңмын;

Бәянду хан, Саен хан —

Аны күргән картыңмын;

Саен ханнар киткәндә,

Аннан калган картыңмын;

Тартып булат бәйләгән

Бура солтан Бәрки хан^[169] —

Аннан калган картыңмын;

Өзәңгесе өзмә алтын,

Бер өзмәсе мең алтын,

Үзбәк^[170] дигән хан үткән —

Аны күргән картыңмын;

Тибенгесе тезмә алтын,

Тыныйбәк^[171] дигән хан үткән –

Аны да күргән картыңмын;

Аргымак бавы сум алтын

Асылбәк^[172] дигән хан үткән –

Аны мин күргән картыңмын;

Ябынчасы^[173] җәймә алтын,

Баш шайманы^[174] чын алтын,

Манарасы кырык колач

Җанбәк^[175] дигән хан үткән —

Аны мин күргән картыңмын;

Бирдебәк^[176] тә хан булган,

Биреме синнән күп булган —

Аны күргән картыңмын;

Олы ханнан тугыз хан,

Кече ханнан утыз хан,

Ыгына^[177] кергән картыңмын.

Карт бабагыз Туктага,

Аның углы Туйгуҗа^[178] —

Аны күргән картыңмын.

Әй Туктамыш, Туктамыш,

Тик төнә көн син үзең

Яланаяк, яланбаш

Йөреп торган бала идең,

Бүген син дә хан булдың —

Сине дә күрә торамын.

Үтерә икәнең беләмен,

Үтерсәң җуяр нием бар?

Ахирәт өйгә барырмын,

Янә өйгә керермен…

Әҗәл туры килмәсә,

Азраел корык салмаса,

Әле дә булса, Туктамыш,

Синнән калыр картыңмын!

Янә торып янә әйтсәм:

Өнәндә үтте ун батыр,

Ун батырдан иң батыр

Санае^[179] күк соландай^[180],

Тартып атса санаен

Күктә йолдыз югалткан,

Күк батыр дип аталган —

Аны күргән картыңмын.

Энҗү белән Бәнҗүдә^[181]

Борын үтте биш батыр

Биш батырдан иң батыр —

Гөрзисе иде биш батман,

Кылычы иде йөз тотам,

Сукса тауны җимерде,

Чапса яуны юк итте,

Таубатыр дип дан алды —

Аны күргән картыңмын.

Җаек белән Иделдә

Борын үтте дүрт батыр;

Дүрт батырдан иң батыр,

Кулындагы калканы

Аның иде өч батман,

Иңендәге тимер көбә

Аның иде дүрт батман.

Гавер^[182] аткан утчагыр

Күкрәгенә батмаган,

«Утчагыр^[183] алмас» батыр дип,

Даны йортка таралган —

Аны күргән картыңмын.

Күп батырны мин күрдем,

Күп батырны мин белдем,

Яшем йөз туксанга килгәндә,

Чыкмаган җан йөргәндә,

Миннән дәүран үткәндә,

Сезгә дәүран җиткәндә,

Утыз тешем беткәндә,

Шунча ирләр күргәндә,

Утыз ханның гомерен үткәндә,

Кобогылдай ирне мин

Бер күрмәгән картыңмын!

Кашларына карасам,

Каләмнән пәйда булгандай;

Күзләренә карасам,

Күгеннән пәйда булгандай;

Каршыннан торып карасам,

Каһәрдән пәйда булгандай;

Буйларына карасам,

Нурдан пәйда булгандай!

Шул читтәге шул угыл,

Аргы угылдан бирге угыл,

Уртадагы озын буйлы,

Ат җилкәле Кобогыл,

Комга беткән^[184] коба тал,

Корык^[185] сайлар Кобогыл;

Кола-алалы күп елкыңны

Куып әйдәр Кобогыл;

Әйләнмәгән күп йортка

Билге текәр^[186] Кобогыл;

Боты савырлы^[187] көрән ат,

Ботка тартып менәр ат:

Ике саклык турыны

Олауга җайдак^[188] алыр ул;

Нугайлының агыр йорт^[189],

Җәяү яткан хәйран йорт –

Ач көзәндәй бөгелеп,

Ач бүредәй чыелдап,

Ач арысландай үкереп,

Илеңә тавыш салыр ул;

Кырык көнлек чүленә

Айдынлы булак^[190] салыр ул;

Иделнең ике ягы кызыл яр,

Ысбадан савыт салыр ул;

Иртеш башы Кара Тун,

Ике арасын куар ул;

Чиксез кузы^[191] сансыз куй,

Күп гаскәре туйсын дип,

Суеп казан асар ул;

Батман, батман балыңны

Тартып алып эчәр ул;

Алтыннан суккан Ак Урдаң,

Көмештән суккан ак ишек,

Төшсә тимер чукмары

Ишегеңне ачар ул;

Кирәгәңне киртәр ул,

Киртеп утын итәр ул,

Кисмә-кисмә сары алтын —

Кисеп улҗа итәр ул;

Кашыклап җыйган малыңны,

Чүмечләп чәчеп бетәр ул.

Бар урдаңны алыр ул.

Тәхетеңә бау салыр ул,

Кола чәчең агартып,

Ике күзең кызартып,

Картайганда илеңнән

Сөрән салып куар ул;

Табаныңны теләр^[192] ул,

Телеп кылын салыр ул;

Хур кызыдай күрекле,

Сандугачтай ирекле

Ханәкәдәй аруны,

Көнәкәдәй сылуны,

Йәникәдәй бикәчне

Ат өстенә мендереп,

Алсу йөзен сулдырып,

Тиген^[193] улҗа кылыр ул.

Камчы тияр муйныңа,

Кан соргылыр куйныңа,

Такыя олы башыңны

Кисәр булгай шул угыл.

Инде мин кеше танымам,

Әгәр кеше танысам,

Котлыкыя би улы

Идегәй ул – Кобогыл!..