Язучының иҗат концепциясендә чагыштыруларга зур урын бирелә. Зөфәрдә йорт та, байлык та, акча да – барысы да бар, ә Зариф тормышны сугыш беткәч кенә яңабаштан башларга мәҗбүр. Ике бертуган арасында барлыкка килгән аерманы язучы типиклаштырган, чөнки тумыштан бертөрле тәрбия алып, тормышны ныклы нигездә корырга әзерләнгән агалы-энеле туганнарны сугыш аера: монда да тормыш антагонизмы күзгә бәрелә. Зарифның сугышка китүе, аннан йончып кайтып, хатыны теләге белән әнисеннән һәм энесеннән аерылып мөлкәтсез калуы, Зөфәрнең исә сугыш елларында, абыйсы Зариф шикелле солдатлар илне дошманнан азат итү өчен кан койганда, сәүдә-тәэминат системасының башында кунаклап, барлык мөмкинлекләрдән файдаланып, үзенә байлык өстенә байлык туплап, шул акчага «пулат» сатып алуы ике бертуган арасындагы упкынны тирәнәйтә.

Шулай да Зөфәр Сабитовның язмышын әдип җиңү таңында күргән төше аша аңлатырга омтыла: «…имештер, ул ят бер дала буйлап, ялгызы каядыр китеп бара. Дала буш, дала тын, үзе тип-тигез һәм очсыз-кырыйсыз. Үләннәре саргаеп кипкән, кара туфрагы чатнаган чуендай яргаланып беткән. Бик эссе, бик коры, төпсез күктән кызган тимердәй ап-ак кояш туп-туры күзенә карый». Зөфәрнең киләчәген дә автор символга салып, алдан билгеләп куя. Очсыз-кырыйсыз дала символы геройларның күңел киңлеген күрсәтүче деталь кебек кабул ителә. Ләкин Ә. Еникинең дала символы башка әсәрләрендә дә очрый. «Әйтелмәгән васыять» дала табигатен сурәтләү белән башланып китә. Гомумән, дала геройларның эчке халәтләренә ишарәләүче символ буларак ачыла.

«Рәшә» повестенда Зөфәр Сабитов характерын автор өч юнәлештә ача: эш шартларына мөнәсәбәттә (карьера), йорт сатып алу һәм шәхси тормышы буенча. Йортны ул шәһәрнең үзәгендә урнашкан Зинин урамыннан сайлый. Гәрчә Ә. Еники иҗатында йорт гаилә учагы, тынычлык, иминлек белән аңлатылса да, бу повестьта башкарак яссылыкта ачыла. Йорт Сабитов принципларын ачу чарасына әверелә. Йорт янындагы бакча да доход чыганагы буларак күзаллана.

Йортлы булуда Зөфәргә маклер Гайсә Курамшин ярдәм итә. Коммерсантлар хәйләкәрлегенә ия булган Гайсә Курамшин белән Зөфәр Сабитовны байлыкка, мөлкәткә карата мөнәсәбәт берләштерә.

Курамшинның Сабитовлар гаиләсе белән танышлыгы ерак үткәнгә барып тоташа. Зөфәрләрнең әтисе Мөбәрәкша абзый аның белән Сорочий базарында танышкан була, шуңа күрә, ул вафат булганнан соң да, Гайсә карт гаиләнең ышанычлы кешесе булып кала. Гайсә, эпизодик образ гына булса да, шактый тирән ачылган: «татар миллионерында доверенный булып эшләгән. Эре сөякле, озын буйлы бу кеше кайчандыр бик мәһабәт-таза булганга охшый; хәзер дә әле, йончып, шиңеп бетсә дә һәм киң аркасы бөкерәеп чыкса да, гүя борынгы килбәтен сакларга теләп, гәүдәсен ничек тә туры йөртергә тырыша… Тавышы көр, сөйләгәндә гөрелдәп чыга; үзе русчаны шундый оста, шундый саф, чиста итеп сөйләшә –татар кешесе дип тә белмәссең. Гомумән, аңарда татарныкы дип әйтерлек берни дә юк иде». Әдип, аның сыйфатларын ачканда, өстенә киеп йөри торган драп пальтосына туктала. Ул тыштан шактый әйбәт күренсә дә, эчтән тузган. Пальто сыйфатларын аның хуҗасына күчереп, Еники аның ике яклылыгын – эчке һәм тышкы дөньясындагы контрастны ассызыкларга тели. Шуның өстенә пальто картның үткән тормышының матди яктан ныклы булуын, объектив сәбәпләр нәтиҗәсендә генә мескен хәлгә калуын дәлилли.

Зөфәр Сабитовның эшендә дә шундый ышанычлы кешесе бар. Көтмәгәндә килеп төшкән ревизия вакытында Хәмит үзенең «дус»лыгын таныта: «…сукыр тычкан эзеннән йөреп карыйк әле, шәт, берәр йомшак җирен капшарбыз. Ревизор дә чуеннан түгелдер әле». Хәмит канаты астында Зөфәрнең хәле җиңеләеп китә. Әмма аларны икесен беррәттән куярлык түгел, Хәмит Зөфәр белән чагыштырганда – «вак балык». Шуңа күрә Хәмитнең һөнәрен дә, шәхесен дә ачу өчен, кыска гына аңлатма җитә: «Ярымсәүдәгәр, ярымарадаш. Талантлы, үткен-зирәк, әмма чиктән тыш индивидуалист, үзенчә «хөрлек сөюче һәм үз рәхәте өчен генә яшәүче оясыз-нисез бер ялгызак кеше…» Моннан тыш, Зөфәр һәм Хәмитнең яшәү рәвешләре арасында зур аерма күзгә ташлана: беренчесен «…йорт-җирле, чибәр кәләшле, бала-чагалы солидный тормыш» кызыксындырса, икенчесен «…кайтып ятарга бер бүлмәм булса, миңа шул җиткән. Тик кесәмдә ике сберкенәгә йөрергә тиеш, дигән… ирекле кәккүк!» булу канәгатьләндерә.

Өченче – шәхси якны ачу юнәлеше Рәшидә образы белән бәйле. Рәшидә үз хыял-өметләре белән яши: «…Әгәр минем көтәр кешем булса иде, мин, намусыма түгел, кигән туфлиемә дә тузан бөртеге төшермичә, аны көтәр идем, биш ел да, ун ел да, гомерем буена да көтәр идем». Автор, Рәшидә-артистка образын биреп, Зөфәрнең һөнәре белән генә түгел, ә яшәү рәвеше белән дә артист булуына басым ясый. Шушы сыйфат аны чолгап алучылар өчен куркыныч. Вакыты-вакыты белән Зөфәрнең хисләре басылып калган кебек тоелса да, аның исәбе, инстинктив саклык белән эш итүе өстенлек ала. Рәшидә Зөфәр образының интим, чит күзгә ят якларын ачуга ярдәм итә. Язучы тарафыннан һәр күренешкә, һәр вакыйгага Зөфәр күзлегеннән чыгып бәя биреп бару шуны раслаучы дәлил булып тора. Тышкы ялтыравыклык астында яшеренгән Сабитовның киләчәккә планнары бөтенләй башка: «…Акыл исәбе түгел, йөрәк таләбе көчле чак…» – дип билгели Зөфәр яшәү принцибын. Зөфәрнең чын уйларын, планнарын, мәкерле фикерләрен ачык күрсәтү өчен, автор тарафыннан Рәшидәнең саф, ихтыяри, керсез күңеле җирлек итеп алына. Рәшидә – сөяркә булыр өчен бик тә уңай, бик тә кулай хатын. Үзе япа-ялгыз, үзе чибәр-сылу, үзе яшь артистка – мондыйны бит махсус эзләп тә таба алмыйлар дигән нәтиҗә ясап куя. Автор исә Рәшидәдәге сыйфатларны түбәндәгечә ачып сала: «Бриллиант кисәгедәй йә үзәге, йә берәр кырые белән кинәт нур чәчеп, чагылып куйгалый иде…» Зөфәр – Рәшидә арасында булган мөнәсәбәт ике герой, ике дөнья кешесен хәтерләтеп кенә калмый, шактый катлаулы чынбарлыкны ачып сала: «Йөрәкләр бергә, тәннәр бергә, ә теләкләр үзгә, уйлар башка!»

Зөфәр алып барган яшәү рәвеше матди тормыш муллыгына корылган. Шуңа күрә дә тормышта кәләш итеп күндәмлек сыйфатына ия булган Гамбәр туташны сайлый. Ул үзенә «хуҗам!» дигәндәй карап торган Гамбәргә өйләнешүләренең беренче көннән үк, шаяртып: «Сиңа, орчыгым, башыңны иеп кенә тору килешә!» – дип куя, Рәшидә һәм Гамбәр Зөфәргә ике полюсны хәтерләтә.

«Рәшә» повесте Еники иҗатында аерым урынны биләп тора. Нигездә, язучының үз әсәрләренә мөнәсәбәтен күзәткән вакытта, авторның уңай герой ягында булып, аңа теләктәшлек белдереп торуын сизәбез. Бу «Рәхмәт, иптәшләр!», «Йөрәк сере», «Вөҗдан», «Гөләндәм туташ хәтирәсе» повестьларында нәкъ шулай. Әмма «Рәшә» повестенда эш башкачарак тора. Монда калку урында Зөфәр тора, һәм ул һәр геройның, һәр персонажның ачылуына йогынты ясый. Биредә үзара характеристика һәм эчке сөйләм алгы планга чыга. Повестька кертелгән һәр ярдәмче герой Зөфәр образына хас сыйфатларны ачып бара.

Әдип иҗатындагы 1970–2000 елларны иңләгән өченче чорга «Тынычлану», «Без дә солдатлар идек», «Гөләндәм туташ хатирәсе», «Соңгы китап», «Кояш баер алдыннан» кебек хикәя, повесть, эссе-истәлекләр, публицистик язмалары һәм күпсанлы мәкаләләре керә. Алар язучының иҗат кыйбласы буларак бәяләнергә лаек. Шушы үзенчәлекне күздә тотып, әлеге иҗади этапның асыл мәгънәсен ачыклау урынлы булыр.

Чын милли характерларны Ә. Еники «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда да тасвирлый. Аның үзәгендә –татар халкының күренекле композиторы Салих Сәйдәшев. Әлеге образ очраклы рәвештә генә тумаган. Еники үз повестенда Сәйдәшнең танылган композитор вакытын түгел, ә бу өлкәдә ясаган беренче адымнарын күз алдына бастыру бурычы куя.

Ә. Еники Салих Сәйдәшев образын гәүдәләндерүнең бик уңышлы бер юлын тапкан. Әсәр «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте героеның прототибы Фатимаи Зөһрә истәлекләренә нигезләнеп язылган. Бу турыда Ә. Еники белән булган бер сөйләшү вакытында ачыкланды.

Әдипнең кулына уналты битле көндәлек дәфтәре килеп керә. Аны кайчандыр Казанда яшәгән, соңыннан Ташкент шәһәрендә гомер кичергән бер яшь кыз яза. Баштарак кулына төшкән истәлек дәфтәрен кире кайтарып биргән булса да, Ә. Еники, еллар узганнан соң, Ташкентка барып, адресы буенча дәфтәрне эзләп таба. Бу вакытта аның авторы Фатимаи Зөһрә вафат була. Бары тик аның кызы гына, әнисенең интим тормышы белән бәйле булган хатирәләр буларак, аны саклап кала. Әлеге истәлек дәфтәре Салих Сәйдәшев музеена тапшырыла.

Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк: Ә. Еники, истәлек мәгълүматларына нигезләнеп, Салих Сәйдәшевнең музыкага булган мәхәббәтенең нигезләрен, татар халкының буыннан-буынга күчеп килгән җырларын белүе, аның нечкәлекләрен өйрәнеп, алдагы буыннарга тапшыруга омтылышын сурәтләү аша ачып салган. Икенче төрле әйткәндә, мәшһүр композитор булып танылган Сәйдәшевнең башлангыч чор иҗат эшчәнлеге үк халык җырларына барып тоташа. Шуңа күрә аның ягымлы, моңлы көйләренең нигезен халык җәүһәрләреннән эзләү максатка ярашлы. Сәйдәшев үзенең шәкерте Гөләндәмгә «Агыйдел» көен нота буенча уйнарга өйрәтеп кенә калмый, барыннан да бигрәк, аның гүзәллеген тоярга, көйгә салынган табигый бизәкләрне күзалларга өнди: «Мәсәлән, ярларына сыя алмагандай бөтерелеп, кызу гына аккан Идел үзе… Аргы якта киң тугайда киез эшләпә кигән агайлар тезелешеп печән чабалар… Ә бирге якта, су читендә, ап-ак казлар кагына».

Повесть битләреннән күренгәнчә, Сәйдәшев, шәкертен музыка серләренә өйрәткәндә, җырны, көйне төшендереп кенә калмый, татар музыкасының барлык нечкәлекләрен белеп, аны тоеп уйнау, җырлау өчен барлык мөмкинлекләрне ачып бирә. Әйтик, (Сәйдәшев) авыл көе «Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем»не үзенең шәкертенә төшендергән вакытта үз халәтен болай аңлата: «…минем күз алдына гел генә гаҗәп бер күренеш килә: авыл, кояш баеп бара торган вакыт, көтү кайткан, сөт исе аңкый, кызлар, яшь киленнәр ак чиләкләренә тыныч кына күшәп торган сыерларны савалар…»

Әдипнең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестеның лейтмотивы булып татар халкының музыка сәнгатенә булган кызыксынуы тора. Шушы үзенчәлек гади, әмма заманча тәрбияле гаиләдә татар кызының музыкага тартылуы мисалында күрсәтелә. Музыка, татар көе, җыры үзе дә образ дәрәҗәсенә күтәрелеп сурәтләнә.

Салих Сәйдәшев үз шәкертенә биргән сабакларны киң катлау укучылары да ишетә. Һәм Салих Сәйдәшев иҗат иткән көйләрнең тарихы, аның музыка сәнгатен үстерүгә керткән өлеше бәяләнә. Гомумән, повесть Салих Сәйдәшевнең музыка сәнгатендә ясаган адымнарын, беренче уңышларын ачып бирә. Ә. Еники Салих Сәйдәшевнең музыка сәнгатендә ирешкән уңышлары нигезендә аның халык көйләренә таянуы, аны өйрәнүе, иҗади эшкәртүе ятуына басым ясый. Сәйдәш һәм халык арасындагы якынлык аның композитор булып танылуында әһәмиятле роль уйнаган. Гөләндәмгә биргән дәресләре вакытында аларны тыңлап утырган Әхмәтҗан абзыйны: «Яхшымы-начармы – үзебезнеке» безгә ана сөте белән кергән, Әхмәтҗан абзый! Безнең бөтен моңыбыз, дәртебез, юанычыбыз халык көйләрендә», – дип ышандыра Сәйдәшев.

«Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда әдип музыканың кеше күңеленә ясаган тәэсир көчен ачып бирә. «Ишетәсезме, бәгырь? – диде Салих, дәртләнеп уйный-уйный. – Күпме уй-хис музыкада! Олы хәсрәттән әрнү бар, хәтта тәкатьсез үксү дә ишетелеп кала, әмма шул ук вакытта ул кешенең рухын төшерми, өметсезләндерми, киресенчә, ул аны үстерә, дәртләндерә, гүя зур-зур эшләргә канатландыра!.. Ихлас! Ә менә бу җирендә, тыңлагыз әле, тыңлагыз! – Нинди-дер бер тантаналы горурлык яңгырый түгелме соң?! Тукай өчен, Тукайны тудырган халык өчен горурлык ишетәсезме сез шунда?!» Әйе, ишетә аны шәкерте. Алай гына да түгел, татар халкы ишетә һәм Гөләндәмнең «Әйе, ишетәм мин, ишетәм! Ишетү генә түгел, әллә нинди бер сызланулы ләззәттән, билгесез бер сөенечтән хәтта елыйсым да килеп китте» дигән сүзләрендә героиняның халык белән теләктәшлеге ишетелә. Музыканың сихри көчен Гөләндәм болай дип тә аңлата: «Музыка һәм халык икесе бергә кушылса, бик тирән яткан тойгыларны да кузгата икән ул».

Ә. Еникинең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте белән бәйле көндәлек дәфтәре генә түгел, ә әсәрнең прототибы язган һәм Казанда радиокомитетта эшли торган Зәйнәп ханымга җибәрелгән тагын бер хат та әдипнең архивында сакланып калган була. Шул хат язучыга Салих Сәйдәшевнең җанлы образын тудыруга ярдәм иткән. Шуңа күрә ул хатның авторы аерым кызыксыну да уята. Әйтик, әлеге хатта Фатимаи Зөһрә үзенең кем булуы белән таныштырып та куя: «Мин – шул гасырдагы татар кызларыннан берсе. 1905 елда Казан шәһәрендә туганмын. Йортыбыз Захарский урамында урнашкан. Атам – сәүдәгәр Әхмәтҗан Солтанов дигән кеше. Ул, бик иске фикерле булса да, музыка яраткан. Музыка өчен иске кагыйдәләрне бозарга риза булган». Шул ук хатта кызның әнисе турында мәгълүмат бирелә: «…әнием минем заманына күрә алдынгы карашлы, мәдәнияткә омтылучан хатын иде. Ул бит Сембердә туып үскән, ә Сембер Казан түгел инде – саф рус шәһәре. Ахун хәзрәт кызы булуына һәм, асылда, мөселманча тәрбияләнеп үсүенә карамастан, әниемә барыбер рус кызлары белән аралашырга, телләрен, гадәтләрен өйрәнергә, өй-гаилә тормышын якыннан күрергә туры килгән… Бервакытта да йөзен ирләрдән яшерми, шулай ук, абыстайлар шикелле, укалы камзул, үкчәсез читекләр дә киеп йөрми. Ул европачарак киенергә ярата һәм күлмәкләрен дә рус хатыннарыннан тектерә». Повестьның герое Гөләндәм дә әнисе йогынтысында заманча тәрбия ала: «Казанда иң яхшы саналган Ләбибә ханым мәктәбенә укырга бирде. Бу кызлар мәктәбендә безгә, төрле фәннәр укыту белән бергә, рус телен дә укыттылар, шулай ук төрле кул эшенә дә өйрәттеләр», – дип языла хатта.

Күреп үткәнебезчә, повестьның төп герое Гөләндәм образының реаль шәхес булуы шик тудырмый. Шуңа күрә Салих Сәйдәшевнең аралашу даирәсендә булган яшь кыз истәлекләре һәм аның шәхси хаты әсәрдәге вакыйгаларның чынбарлыктан алып язылуына шик калдырмый.

Мәгълүматлардан күренгәнчә, әдәби әсәрдә Сәйдәш образын тудырганчы, Ә. Еники аның шәхесен өйрәнә. Әдип белән булган әңгәмә вакытында, Салих Сәйдәшевкә багышланган әсәре турында сүзен дәвам итеп, ул болай диде: «Соңыннан мине Сәйдәшнең танылган еллары турында язарга кыстый башладылар. Күпме уйласам да, хыяллансам да, ул эшкә керешә алмадым… Үземчә болай аңлата алам: иң беренче чиратта композиторлык иҗаты миңа таныш нәрсә түгел. Музыка ничек туа? Ул бик нечкә нәрсә булса кирәк, шуңа күрә профан, дилетант булып язарга ярамый. Салих мәрхүм әйтә торган булган: «Минем колагымда һәрвакыт музыка яңгырап тора», – дип. Ничек яңгырый? Илһам аңа ничек килә? Аларны ничек белергә?»

Татар халкының бөек композиторы Салих Сәйдәшев – Ә. Еникинең күңелендә тирән эз калдырган шәхес. Ул аны «фаҗигале шәхес» дип атый. Әдип Сәйдәшнең беренче чиратта халык композиторы булуына игътибар юнәлтә: «Сәйдәшне исә халык таныды, халык күтәрде…» – дип күрсәтә ул.

Гомумән, Ә. Еники «Гөләндәм туташ хатирәсе» повестенда халыкта югалып баручы гореф-гадәтләрне, традицияләрне кайтаруның бер чарасы итеп музыканы күрсәтә. Милли музыка, аның танылган вәкилләре турында шул чор белән бәйле әдәби әсәр язып, Ә. Еники татар көе-моңының матурлыгын күрсәтүгә ирешә, музыканы иң тәэсирле сәнгать, иң бөек көч итеп сурәтли. Шуның белән бәйләп, чорның төрле дәрәҗәдәге шәхесләрен әдәби образлар ярдәмендә сурәтләргә ярдәм итә.

Ә. Еники белән очрашу, аралашу 1990 елларда мин кандидатлык диссертациясе өстендә эшләү барышында булды. Аралашу вакытында сүз күбрәк әдипнең «Гөләндәм туташ хатирәсе» повесте турында барды. Шуны тоймый мөмкин түгел иде: күренекле композитор Салих Сәйдәшевнең шәхесе, аның мәхәббәт тарихы язучыда зур кызыксыну уяткан иде.