Каз образындагы табигать башлангычы өстен чыга. Каз, бәбкә тавышларын ишетү белән, үзенә бик якынаеп өлгергән Иваннан читләшә башлый. Әдип каз образын тудырганда сурәтләү чараларыннан сынландыруны уңышлы куллана. Авторның казга уйлау сәләте бирүе әсәрнең үтемлеле-ген, эмоциональ көчен арттыра. Каз, сугышның фаҗига булуын ассызыклап, тыныч тормышны юксыну, сагыну символына әверелә. Гомумән, Ә. Еники хикәяләренең үзәгенә куеп тасвирланган бала, мәк чәчәге, ялгыз каз –тыныч тормыш, киләчәк символлары. Язучы иҗатын-да кулланылган образлар әсәрләрдә тудырылган сугыш вакыйгаларының, фронт хәлләренең реаль картиналарын күзалларга ярдәм итә, сугыш чоры өчен мөһим булган типиклыкны ачуның үтемле чарасы булып тора. Автор, символик мәгънәгә генә нигезләнеп, гомумкешелеклелек алдында торган күләмле проблемаларны хәл итәргә омтыла. Җыеп әйткәндә, язучы әсәрләрендә кеше күңеленең сафлыгы, табигатьнең матурлыгы янәшә куела. Табигатьтәге һәм кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләр үзара гармониягә корыла. Хикәяләрдә табигать гомумиләштерелә, шул ук вакытта ул геройлар өчен рухи көч чыганагы булуы ягыннан әһәмиятле урын тота.

Бөек Ватан сугышы елларындагы хикәя жанры өл-кәсендәге эшчәнлеген Ә. Еники тыныч тормыш шарт-ларында да дәвам итә. Аның бу еллардагы эшчәнлеге, күп кенә башка язучылар иҗатындагы кебек, кичәге су-гышчының бүген тыныч хезмәткә кайтуы, җәмгыять һәм кешеләр белән төрле каршылыкларга керүе белән бәйле яңа конфликтларны өскә калкытып тасвирлауга корыла. Әлеге сыйфатлар Ә. Еникинең «Шиһаб абзыйның таныш кызы», «Кояшлы иртә», «Кышкы юлда», «Егет кунак-ка кайтты» һәм башка хикәяләрендә, «Без дә солдатлар идек» повестенда аеруча ачык күренә.

Әдипнең «Без дә солдатлар идек» повесте ориги-наль характерларны реаль җирлектә ачып бирүе ягын-нан аерылып тора. Аның өске агымында каравыл хез-мәтен үтәүче солдатлар тормыш-көнкүреше, аларның дөньяга карашлары, үзара мөнәсәбәтләре сурәтләнсә, аскы агым әсәрдәге персонажларның рухи дөньясын, индивидуаль характер сыйфатларын, төрле милләт ха-лыклары арасындагы гореф-гадәтнең, традицияләрнең тотрыклылыгын ачуны алгы планга куя. Билгеле, ав-торның милли характер тудыруга омтылышы үзмаксат түгел. Хәтта аерым характерда милли үзенчәлекләр күп тупланган очракта да, беренче чиратта гомумкешелек сыйфатлары тотрыклырак булганы алгы планга килеп ба-са. Шундыйларның берсе – взвод командиры лейтенант Кулибаев игътибарга лаек; Нургайбәк Кулибаев – кыргыз егете, шуңа күрә взводтагы казахлар аны үзләренчә якын итеп, үз күреп дәшәләр. Әмма кырыс сугыш шартларында чыныккан Кулибаев уставтагыча мөрәҗәгать итүне таләп итә. Ләкин милли йолага нигезләнеп куй сую вакытында, традицияләрнең гаҗәеп көче, үзенчәлекле сыйфатлары ачылып китә. «Лейтенант каешын салып ташлаган, изүен чишкән, җиңнәрен сызганган, күренә – бик дәртләнеп эшкә тотынган. Монда хәзер чин, дәрәҗә дигән нәрсә беткән. Тегеләр өлкәннәр сыйфатында, кунак шикелле, табынга ит килгәнне көтәләр, ә болары яшь булганга күрә дә алар алдына барысын пешереп-төшереп китерергә тиешләр. Гаҗәп икән бу традиция дигән нәрсә!» Милли традицияләр алдында баш июче лейтенантка автор үзе үк сокланып куя. Шуңа нигезләнеп иҗат ителгән лейтенант образындагы шәхси сыйфатлар да бу образның реаль җирлеге булуына ышандыралар.

«Без дә солдатлар идек» повестенда сурәтләнгән об-разлар төгәл ике төркемгә бүленә – «картлар»га һәм «өтелеп чыкканнар»га.

Картлар – алар өч ел фронтта йөреп, бер генә тапкыр да мылтык атып карамаган кешеләр. Бу төркемгә гәүдәгә зур-таза, мәһабәт, казахның түгәрәк табыннарында күп утырган, легендаларны күп ишеткән Байәхмәтов та, гаятьтә нечкә, йомшак бәгырьле солдат – үзбәк Ишмәмәт тә, каравылда штык шикелле торучы, үткен, грамоталы солдат Шумилов та, солдатлар арасында иң өлкәне, казахлар аксакал урынына тотучы Өметбаев та керә.

Өтелеп чыкканнар, – каты яраланып госпитальдә ятканнан соң, нестроевой булып фронтка кире кайткан солдатлар. Болар арасында – утны-суны кичкән, бик үткен, кирәк урында хәйләкәр каракалпак казагы Дор-ды Ходайбирдин, тиз кызып китүчән, кызу канлы рус Емилькин, авырлыклар аша узган, тәҗрибәле солдат Хафиз Акшалов, куркак, бәлачел, тавыш кубарырга яратучы Шанаев, солдатлар арасында иң яше булган солдат Җантимеров. Алар фронт сызыгында дошман бе-лән көрәшерлек булмасалар да, мылтык тотарлык хәлдә булуларын исәпкә алып, каравыл хезмәтенә яраклы дип табылганнар. Авторның һәм аны чолгап алган кешеләрнең кылган гамәлләре, үзара мөнәсәбәтләре буенча аларның характер сыйфатларын билгеләп була.

Взводның күп өлешен казах милләте вәкилләре тәшкил итә. Автор һәр персонажны сурәтләүдә индивиду-аль сыйфатларның нигезе итеп гомумкешелеккә хас үзенчәлекләрне ала. Ләкин каһарманнарның һәрберсе – аерым шәхес, аерым характер. Арада Дорды аерылып тора. Ул – гаять тирәнтен, барлык нечкәлекләре белән ачылган образ. «…Бу каракалпак казагы төскә-биткә дә шактый чибәр кеше иде. Бите аның, бүтәннәр-неке кебек, ипи каравае сыман түп-түгәрәк түгел, озынчарак та, җыйнаграк, кечкенә генә кара сакал, куе гына кара мыек, ә иреннәре ак сызыклы, ачык беленеп тора». Дорды, чынлап та, башка казахларга охшамаган: «картёжник», «акчалы», «хәйләкәр». Ләкин әлеге сыйфатлары Дордыны башка солдатларга каршы куймый. Чөнки картаны ул аерым зур командирлар һәм начальниклар белән генә уйный, акчасын солдатларга куй яисә «московский» алуга кызганмый, шуңа күрә аны «утны-суны кичкән», «теләгәнен булдыра ала торган кеше буларак хөрмәт итәләр.

Әлеге повестьта милләтара мөнәсәбәтләрне күрсәтү максаты тормаса да, язучы хикәяләвенең нигезендә төрле милләт кешеләренә хас характер үзенчәлекләрен ачу ята. Һәр халыкның гореф-гадәтләре, традицияләре этнографик үрнәк буларак тәкъдим ителә.

Сугыш еллары сыналыш еллары буларак күзаллан-ган әсәрләрдә образлар яңа сыйфатлар белән ачыла: солдат туган шәһәрен, урамнарын, йортларын сагынып кайткан («Икенче көнне»), сугыштан кайтучы санитар эшелонындагы яралы егет, сөйгәне Таһирә җырын тың-лап, туган якларын, якыннарын күздән кичерә («Кем җырлады?»), Тамара Сергеевнаны сугыш ялгыз калдыра, иң кадерле якыннарын алып китә («Ялгызлык»), Локман картның нәсел җебе өзелү куркынычы туа («Тауларга карап»). Әдипнең барлык әсәрләрендә дә сагыш, хафала-ну, сугыш сөреме алып килгән бәла-каза тасвирлана. Ә. Еники әсәрләрендә күтәрелгән проблемаларның күб-рәк мораль, әхлак ноктасыннан карап хәл ителүен тәнкыйтьче Ф. Миңнуллин билгеләп үтсә, Г. Халит, Н. Гыйз-зәтуллин, Ф. Хатипов, Р. Сверигин, М. Җәләлиева, Р. Са-лихов, Ф. Бәширов, Д. Ибәтуллина, А. Карамова геройларның психологик җирлектә ачылуына игътибар итә. Әмма язучы иҗатында әлеге ике башлангыч бер-берсен тулыландырып килә. Шуңа нигезләнеп, бу чорда Ә. Ени-ки тудырган персонажлар, әдәби образлар әхлакый-психо-логик нигездә ачыла башлый дигән нәтиҗә чыгара алабыз.

«Ялгызлык» хикәясе – Казан янындагы «Бөреле» җәнлек фермасындагы вакыйгалар белән бәйле, фәлсәфи фикергә корылган әсәр. «Тамара Сергеевна безгә килгәндә егерме алты-егерме җиде яшьлек нәфис хатын иде, инде менә утыз бишкә дә җитеп килә. Кара чәчләрендә сирәк кенә ак җепләр дә күренгәли башлады, күз төпләрендә вак кына челтәр дә пәйда булды, яңак сөяге астына беренче сызык та ятты. Ләкин шулай да яшьлек гүзәллеген җуеп бетермәгән иде әле… Ләкин барыбер инде ул – көзге чәчәк, тагын берничә ел – һәм ул сабагында шиңәчәк». Шул рәвешле, көзге чәчәк символик деталендә авторның киләчәккә карата фаразлары белән танышабыз.

Ә. Еники хис һәм әхлак нормалары арасындагы бәрелешне күрсәтергә тели. Бер яктан, ярату хисенең көче, ялгызлыктан котылу чарасы, икенче яктан, гадәти булмаган хәл – яшь егет белән тора башлау, ягъни дини йолаларга каршы төшү. Тамара Сергеевна характерының әхлакый-психологик нигезендә контрастлыкка очрыйбыз. Шушы шартларда төп героиня характерына хас булган тәвәккәллек, тормыш китергән авырлыкларны җиңүгә көч табу, әйләнә-тирә мохиткә игътибар итмичә, үз интуициясенә таяну, бәхетле тормыш корырга омтылыш сыйфатларын очратабыз. Герой характерындагы ике башлангыч – әхлак кагыйдәләренә каршы төшү һәм бары тик шәхси интуициягә генә ышану – аны һәлакәткә алып килә.

Чыннан да, Тамара Сергеевнаның өметен, ышанычын баглаган кеше – үзеннән сигез яшькә кече егет Петя Котов булып чыга. Автор – хикәяләүче персонаж теле белән Тамара Сергеевнаның яңа тормыш башлау сәбәбен түбәндәгечә аңлата: «Ләкин, кабатлап әйтәм, мәсьәлә тирәнрәк һәм катлаулырак… Ялгызлык, әйе, ялгызлык! – Менә нәрсә, минемчә, аңлатса кирәк Тамара Сергеевна кичергән тирән йөрәк фаҗигасен…» Язучы ялгызлык проблемасын әхлакый нормалар белән эчке дөнья, психологик халәт арасындагы каршылык сәбәбе дип аңлата.

Шул рәвешле, сугыш чоры хикәяләрендә ялгызлык проблемасы башка геройларның төп геройга мөнәсәбәте яссылыгында хәл ителә: ялгыз баланы Зариф коткара, ананы да ул шатландыра; авыру ананың Рәхилә, Хәлимә исемле кызлары, күршеләре бар; ялгыз каз өчен тавык астында каз бәбкәләре чыгарып биргән Машаның да өмете бар; мәк чәчәген дә кеше коткарачак; бу – сугыш чоры хикәяләрендә табылган чишелеш. Әмма сугыш беткәч, тыныч тормыш шартларында язылган «Кем җырлады?» хикәясендә ялгыз егет «якты дөнья»дан китә, ялгыз нарат янына күмелә. Чишелеш – үлем, әмма үле гәүдә үзе дә ялгызлык символына – ялгыз кабергә алып чыга. Тамара Сергеевнаның совхоздан китеп баруы – ялгызлык проблемасы хәл ителмәвенә ишарә. Сугыш вакытында ялгызлык табигый тоелса да, тыныч тормыш шартларында ул күпкә авыр, катлаулы шәхси проблемага әверелә, һәм тормыштан читләшү, үлем генә аны чишә ала. «Кем җырлады?», «Ялгызлык» хикәяләрендә дәһшәтле сугышның исәннәр күңелендә сакланып калган сөреме аерылышу фаҗигасе белән үрелеп китә, сугышның рәхимсезлеге, аның гади кешеләргә алып килгән бәхетсезлеге, бихисап күп корбаннары, михнәт-газабы җан өшеткеч дәлилләр рәвешендә сурәтләнә.

Ә. Еникинең сугыштан соңгы хикәяләрендә ялгызлык котылгысыз бер газаплы проблемага әверелә. Бигрәк тә «Тауларга карап» хикәясенең башлангыч өлешендә ул үзәк мәсьәлә буларак күтәрелә. Монда ялгызлык икенче бер төшенчә белән – ятим калу белән алмашына. Дөрес, автор аңа мәсьәләне көн тәртибенә кую рәвешендә генә мөрәҗәгать итә. Шулай да «Тауларга карап» хикәясендә язучының максаты сугыш темасын күңелдә яңартуга гына кайтып калмый. Аны гаять борчыганы – фәлсәфи проблема. Автор хикәянең эстетик кыйммәтен тынычлык һәм сугыш, яшәү һәм үлем проблемасының чишелешендә күрә.

«Тауларга карап» хикәясенең төп герое Локман карт –озын гомер кичергән ил карты. Әдип аның исемен Локман дип куюы белән үк тирән фәлсәфи мәгънә сала. Бу исемне – Көнчыгыш халыкларының хикмәтле кешесе, акыл иясенең исемен – без Г. Тукайның «Локман Хәким сүзләре», Г. Исхакыйның «Локман Хәким әкияте» әсәрләрендә очратабыз. Г. Тукай белән Г. Исхакыйның каһарманы Көнчыгыш халыкларының бөек акыл иясе Локман Хәким үзе булса, Ә. Еникидә ул – реаль герой.

Ә. Еники хикәясендәге Локман карт – илдә барган сугышларның тере шаһиты. Ул ил өстенә килгән һәртөрле авырлыкларны халык белән бергәләп үз җилкәсендә күтәрә. Локман карт күңелендә газаплы уйланулар оныгы Батырҗанның сугышта һәлак булуы турында хәбәр алганнан соң көчәеп китә: «…Аркасын кояшка куеп, ак таш өстенә утырган картның тын, буш күңеле түрендә ниләр генә уянмый. Еракта, бик еракта торып калган хатирәләр, әнә шул таулар артыннан чыккан ак болытлар кәрваныдай, аның хыялы күгеннән йөзеп үтәләр».

Ә. Еникидә таулар, болытлар символы кеше гомеренә тиңләнә. Шуңа күрә тауларга карап, болытлар агышын күзәтеп гомер кичерүче Локман карт нәсел җебе турында кайгыртып яшәргә мәҗбүр. Ул озын тормыш юлы кичкән, әмма ачы хакыйкать бар. Гомере өзелү белән, аның нәселе дә бетә икән – ике Герман сугышы улын һәм оныгын алып киткән. Локман карт фикеренчә, нәселне дәвам иттерүче – ир бала. «Ир бала. Менә бу елганың башы ул, җирдән бәреп чыккан саф, көмеш чишмә ул. Бу елганың, буалар аша сикереп, һаман алга чапкан дәвамы ул». Чыннан да, әсәр ахырында Локман карт йортына Батырҗанның сугышта кавышкан хатыны Сания уллары Газизҗанны күтәреп кайтып керә. «Әйе, күләгәләр шуып үтә, тормыш бетми, һаман, һаман дәвам итә» дип хикәянең тәмамлануы Локман картны борчыган проблеманың хәл ителүен күрсәтә. Болыт һәм тау символларын берләштерүче тагын бер образ – күләгә. «Күләгә» төшенчәсе эченә тирән фәлсәфи мәгънә салынган. Ул мәңгелекне символлаштыра. Күләгә – импрессионистик символ дәрәҗәсендәге билге.

Ә. Еники тудырган образлар системасында өлкән буын вәкилләре калку итеп сурәтләнә. Һәм шуңа күрә автор үз әсәрләрендә аларга идея-эстетик бурычларны күпләп куя. Алар яшь буын өчен һәрьяктан үрнәк булырга, үткән тормыштагы уңай тәҗрибәнең, рухи байлыкның алга таба югалмавын, дәвам итүен кайгыртып яшәргә бурычлы. Чыннан да, туган җирдән, аның рухи тәҗрибәсеннән, традицияләреннән ваз кичүне язучы хәзерге тормышта күзәтелгән әхлаксыз күренешләрнең берсе дип бәяли. Еники әсәрләрендәге геройлар Локман картның фәлсәфи уйланулары, Акъәбинең гаилә бөтенлеге, милли тәрбия турындагы хыяллары, Рамазан картның мәхәббәттәге тугрылыгы фонында яшь һәм урта буын вәкилләре шактый төссезләнеп кала.

Әдип иҗатының 1950–1970 елларны эченә алган икенче чорында исә хикәя жанры өлкәсендә өр-яңа сүз әйтелә. «Матурлык» (1964), «Коръән хафиз» (1964), «Төнге тамчылар» (1964), «Әйтелмәгән васыять» (1965), «Җиз кыңгырау» (1966), «Курай» (1970) кебек шедевр әсәрләрдә төп үзенчәлек рухи, мәдәни һәм милли мираска мөнәсәбәттә ачыла.

Әлеге җыентыкның исеменә чыгарылган «Матурлык» хикәясе ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәтләргә нигезләнә. Әсәрнең шәкерт авызыннан хикәяләнүе вакыйганың реаль булуына ишарәли. Ел буе мәдрәсәдә белем алып кайткан Бәдретдин иптәшләре янында фәкыйрьлеге белән аерылып тора. Әмма Ә. Еники стиленә хас булганча, автор персонажын антитеза юлы белән ачып сала. Аларның тормышлары авыр, әмма күңелләре бай, йорт-җирләре иске, әмма үзләре эчкерсез, юмарт. Шәкертләрне иң сокландырганы – ана һәм бала арасындагы җылы, бер-берсен тирән аңлауга корылган мөнәсәбәтләр. Ана кешенең тышкы ямьсезлеге эчке матурлыгына контрастлыкта ачыла: «Аның сул күзенең бөтенләй кысылып, ә уң күзенең иләмсез зураеп калуын әйтмичә булдыра алмыйм, чөнки шушы яшь пәрдәсе аша караган кашсыз, керфексез күзендә бичараның бөтен эчке дөньясы чагылырга гына тора кебек иде. …һич йомылмас яшьле-моңсу күз – аның шәрәләнеп калган бердәнбер күңел көзгесе…»

Шушы ана – баласы өчен гаять кадерле, изге зат. Ә авторның күрсәтергә теләгәне – хозур табигать тә, фәкыйрь тормыш картинасы да түгел, ә ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәт. Менә Бәдретдин әнисенә багышлап «Салкын чишмә» көен башкара: «…шадра, чалыш, акайган күзле йөзенә генә карап, ул скрипкәне уйнады. Аның бу аз гына моңсу уйчанлык, яшерен генә кызгану белән өртелгән җитди-җылы карашында әнисен өзелеп ярату гына түгел, аны беткәнче аңлау, кадерләү, юату сизелеп тора кебек иде».

Скрипкә барлык тыңлаучыларның да күңелләренә үтеп керә. Аның көе шәкертләр күзәткән тормыш картинасының контрастын күзалларга ярдәм итә. Бер яктан –«кыш буе мәдрәсәдә кибеп яткан шәкертләр», икенче яктан – «чиксез иркен, якты, җылыкай дөнья».

«Кояш баюга борылган иде инде. Ә шулай да тургайлар, көн яктысыннан туя белмәгәндәй, тагын да биеккәрәк менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак берөзлексез сайрыйлар да сайрыйлар. Дөнья киң, киң, киң, әләләләләүү! Җире-күге тын, буш, моңсу… бик моңсу миңа! Берни эшли алмыйм үзем белән: самавыр артыннан гына улына карап утырган ана күз алдыма килә дә, эчемнән тагын үкси башлыйм… Кемгәдер йодрык селкеп кычкырасым килә: ямьсез түгел бит ул, матур бит ул, матур, матур Бәдретдиннең әнисе». Шул рәвешле, шәкерт күзе аша бәяләнгән ана һәм бала арасындагы мөнәсәбәтләр матурлыкның асылын ачып сала. Шуннан соң язылган «Әйтелмәгән васыять»тә ана һәм балалар арасындагы гармония бозыла. Акъәбинең балалары аны аңлап бетерми. Шуңа күрә традиция, гореф-гадәт, ниһаять, тел бетү куркынычы туа.

Ул әсәрләренең эчке яңгырашына, андагы интонация һәм ритмнар, рифмалар хәрәкәтенә игътибар бирү әһәмиятле. «Курай», «Җиз кыңгырау» әсәрләренең поэтик төзелешендә татар җыр сәнгате, татар моңы алгы планга чыгарыла. Гәрчә Ә. Еники музыка сәнгатен сурәтләүне максат итеп куймаса да, аннан ерак торган кебек тоелса да, ул турыдан-туры җыр, музыка, музыкаль уен кораллары, аларның кеше тормышы һәм яшәешендә тоткан урыны, кеше күңеленә ясаган тәэсире турында сөйли. «Курай» –шундый хикәяләрнең берсе.

Курай – халык уен коралы. Шушы «Курай» гаять лирик яңгырашлы хикәянең исеме итеп алынган. Халык курайны гасырлар дәвамында үзенең сагышын, эчке дөньясындагы уйларны, хисләрне чагылдыру чарасы дип санаган. Моның шулай икәнлеген хикәядәге романтик башлангыч та әйтеп тора. Кайчандыр курайчы малайның серен сөйләү чарасы булган курай тора-бара үзенә куелган йөкне авырайта да төшә, чөнки курайчының моңына кушылып җырлаучылар килеп чыга. Хикәядәге романтик сюжетның дәвамы реалистик төс ала. Курайга мөнәсәбәтен күрсәтү аша язучы аны чолгап алган кешеләрнең холык-фигыльләрен, характер үзенчәлекләрен ача башлый. Беренче чиратта курай моңы, халык көйләре җирлегендә Әмирхан үзе тәрбияләнә. (Автор хикәяләүче персонажның исемен шулай атый.) Үзенең 13–14 яшьлек чагын ул болай сурәтли: «…күңел кыллары үзеннән-үзе тибрәнеп, йөрәктә җыр-моң туарга тора. Хыялның да бик җилкенгән, эзләнгән, очынган чагы». Әмирхан бала вакыттан ук күзәткән Тимербай карт, Миңнегәрәй абзыйлар – һәрберсе дә физик эш белән шөгылләнүчеләр. Әмма аларның беренчесе «өч-дүрт тишегеннән башка бернәрсәсе дә булмаган, эче куыш, җип-җиңел, кибеп беткән көпшәдән шундый гаҗәеп озын көйләр чыгара». Икенчесе исә ял көннәрендә Дим буе авылларыннан җыелган муллаларны кунак итеп, алар өчен чакырылган «аз гына кылый, аз гына шадра, озын буйлы» курайчыны һәм аңа кушылып җырларга яраткан Котлыяр мулланы тыңлап, ата-бабадан килгән традицияләргә тугрылык саклый, бу байлыкны алдагы буынга тапшырырга кирәклекне тоеп яши.