Аннары күзгә ташланган нәрсә шул булды: урамдагы яшел чирәм белән һич ярашмаган сап-сары болдыр, баскыч алды. Аяк басарга куркырсың. Итекләрне салырга туры килде. Һәм Сөембикә апасы аңа шунда ук нәкышле башмак чыгарып бирде:

– Бабай үзе дә кими саклый торган әйберсе! Кадерле кунакка гына!..

– Рәхмәт!

– Кара, татарча да беләсең икән бит?

– Бик аз, ике-өч сүз.

– Ничава, өйрәнерсең әле.

Шул арада өйалды ишеге ачылып, аннан уналты-унҗиде яшьлек бер кыз бала елмаеп чыкты:

– Кайттыгызмы, әни?

Аның белән бергә өйалдына чыккан тәмле аш исе ничектер күңелгә үк бөркелгәндәй тоелды.

Кыз Гөләндәм атлы икән. Танышкач та, өйгә чакырды. Шунда егет үзенә бөтенләй ят тоелган, әмма бәхетле икәне сизелеп торган дөньяга аяк атлавын, узган тормышка – әнисе дәверенә килеп керүен һәм аны монда барыбер табачагын күңеле белән сизде.

Авыл өе.

Сул якта – челтәрләр капланган ак мендәрле карават, уңда – мич белән кушылып киткән бүлмә. Каршыда – өстәл. Сурәтләр – бер карасаң таныш кебек, бер карасаң – әллә ничек, чит илгә килеп чыккан кебек. Чит-ят җирләрне күрер өчен, адәм балалары махсус сәяхәтләргә китә. Һич югында (бабасын күрү бәхетен әйтеп тә тормастан), дөнья белән танышлыгы артыр.

– Бабай кайда соң?

– Хәзер кайтып җитә, – дип, кыз чатнатып русча әйтте дә, рамдагы сурәтләр каршына якын ук килеп: – Монда синең әниең дә бар, тапсаң – үзеңә! – дип елмайды.

Әллә егет моңаеп калмасын дип юри шаярта, әллә фаҗигане аңлап җиткерми бу бала. Тәбрик аңа ышанырга да, ышанмаска да белми аптырап калганга, кызның чаялыгына капма-каршы буларак, Сөембикә апасы кайгылырак төстә әйтә куйды:

– Синең әниең шунда, балам.

– Кайда? – Әйе, могҗиза көтүе юкка түгел аның! Тәбрик, шуңа ышанып, түргә узды. Тик кыз тагын рамга таба баш изәгәч, йөзе тагын үзгәрде. – Ә?.. рәсемдә?..

– Тапсаң – үзеңә!

Кызның яхшы ниятенә, аңа борчылырга ирек бирмәскә тырышуына инде чынлап ышанган Тәбрик барыбер елмая алмады. Кыз таләп иткән шаянлыкны бөтенләй читкә какмаса да, кыяфәте җитди булып кала бирде:

– Мин үземә ошаганын сайлыйм, алайса, иң яхшысын.

– Ал, ал!

Хатын-кыз рәсемнәре ике рамда да күп иде. Ләкин ул беренче рамда үзенә тәмам ошаганны тапмады да икенче рамга текәлде. Һәм менә… аның әнисе! Ап-ак челтәр шәл ураган япь-яшь хатын. Шәл астыннан чем-кара чәчләре күренеп тора. Уйчан күзләр, моңсу йөз мең төрле мәгънә һәм хис сирпеп карый. Тере шикелле. Чак кына түгәрәк, чак кына озынчарак ягымлы, таныш йөз! Тып-тын өй эчен шул ягымлы йөз җылыта икән! Менә хәзер кузгалыр да, рамнан чыгып, улын кочар!..

Ләкин ул ни өчендер кузгалмый. «Әнием, чыга алмыйсың шул кара рам эченнән, син анда – мәңгелек тоткын…»

– Минем әнием!

Келт-келт иткән сәгать тавышы йөрәкләрнең тынгысыз тибешен саный. Санап кына да калмый, кайгыны кадак итеп йөрәккә кага. Хәтта Гөләндәмнең сабый күзләреннән дә әллә нинди тирән моң сирпелә иде бу минутларда. Шуны сиздермәс өчен, һаман шаярырга тырышкан була үзе:

– Син аны ничек таныдың?

Егетнең тиз генә җавап бирмәсен сизеп, Сөембикә апасы үзе аңлатырга тиеш тапты:

– Төскә үзе дә нәкъ әнисе бит.

– Юк, минем әнием чибәр…

– Син аңа охшагансың, суйган да каплаган! – Бу юлы инде кыз чын күңелдән шатланды.

– Сез аны миңа бүләк итмәссезме?

– Шулай килештек ич, син аны отып алдың, – диде Гөләндәм. Һәм, ни әйтер дигәндәй, әнисенә карады: – Бу рәсеме берәү генә инде дә… Әйе бит?

– Берәү генә булса да… Ул аңа тиеш. Рамны куптарып тиз генә урындыкка куйгач, Сөембикә җәһәт кенә карточканы алды да Тәбриккә сузды һәм онытыла язган фикерен очлап куйды: – Ана – иң башта баланыкы ул.

Тәбрик рәсемне кулына тоткач, Гөләндәм таш сын булып тын калды һәм, шуңа күрә диярсең, баягыдан күп мәртәбә әрнешлерәк тынлык урнашты. Якында гына, үз кулында гына тере шикелле карап торган әнисенә текәлеп, бала бернинди сүз белән дә аңлата алмаслык кичерешкә талды…

Рәсемдәге сөйкемлелек, матурлык кайчандыр тере булган… Кемнәр беләндер (ай, бәхетле кешеләр!) сөйләшкән ул, бәхәсләшкән, яраткан…

– Аның исеме – Көлемсәр.

Шушы урамнарда, тауларда, яланнарда, инеш буйларында йөргән ул. Шушы сулар, чишмә чылтыраулары шикелле, шушы тирәкләрдә сайраган кошлар җырына кушылып, аның сүзләре ишетелгән, йөрәк моңнары яңгыраган. Ул, дөнья тулы бәхетлеләрнең берсе булып, һаман көлеп, сөеп, сөелеп яшәргә тиешле булган – юкка гына Көлемсәр түгел бит аның исеме. Гөләндәм Тәбриккә бу исемнең мәгънәсен бик шәп аңлатты. Әйе, матур исем, яз кебек, язгы табигать кебек!

Көлемсәр!

Ямь-яшел чирәм өсләрендә ялантәпи йөгереп йөргән балачагы, аннары май күге төсле саф, якты яшьлеге уйнап-көлеп кенә мәхәббәт дөньясына барып чыккан, көлемсәрлеген җуймыйча, бүтән бер кеше язмышы белән кушылган… Көлемсәрлеген җуймыйча гына, Фәрхетдин дигән егеткә ябышып чыккан ул. Чын күңелдән, бөтен барлыгын, тормышын, язмышын һичнинди куркусыз бүләк итәрлек булып, чын ярату белән ярата белгән. Ә ике йөгерек инеш бергә кушылдымы, тынгылык – хуш! Инде бүтән тормыш, бүтән язмыш…

Ул тормышны, язмышны Тәбрик кабул итә алмый – ул әнисен бәхетлерәк язмышка лаек дип саный… Тәбрик беренче чиратта әнисенең шушы җиргә кабат кайтуын көтә һәм шунсыз, шунсыз…

– Әни, дәү әти кайтып килә!

– Әйе шул, бик шәп булды әле! – диде Сөембикә апа, җайсыз минутларның бетүенә сөенеп.

– Синең дә дәү әтиең ул, Тәбрик абый.

– Чынлапмы?

Алар каршыларга чыкканда, бабай ишегалдына кергән иде инде, ул капка төбеннән үк:

– Йә, сынук, пришулмы? – дип, ике кулын суза килде. – Бик тә хорошо, бик тә шәп. Әйдә, өйгә керик.

Була бит соң чиккә хәтле чиста, саф төс-кыяфәтләрен саклап калган сөйкемле картлар. Тугаш бабай шундый карт икән. Сакалы көрәк хәтле дә, кәҗә сакал да түгел. Мыегы да мактанчык ир күркеннән ерак, анысы да кешенең эчке бер тыйнаклыгын әйтеп тора. Барыннан да бигрәк, бабай чал булса да, күңел көрлеге, тел җорлыгы белән җәлеп итә торгандыр кешеләрне. Картлык иркәлеге, үзенә аерым хөрмәт таләп итә торган көйсезлеге дә юк шикелле. Бигүк еш очрамый торган елгыр карт, бәхетле карт. Бер күрүдә менә шушындый хисләр кузгатты ул. Башындагы күк эшләпәсе, камзул астыннан күренеп торган зәңгәрсу күлмәк итәге һәм җиңнәре, кара галош һәм ак оекбашлары белән, ниһаять, кулындагы таягы белән, рөхсәт сорамый-нитми генә, хәзер җил капкадан кергән кебек керде дә куйды бабай оныгының күңел түренә.

Тәбрик белән алар бер күрүдә яратыштылар.

Әле генә кузгалган булуларына карамастан, бергәләп тагын чәй эчтеләр. Чәй янында бабайның беренче соравы шул булды:

– Бөтенләйгә кайттыңмы, улым?

– Шулай дип уйлаган идем дә… Ничек булып чыгар инде.

– Авылыбыз ошамас дип куркасыңмы?

– Берничек тә әйтә алмыйм әле, бабай.

– Шулай димсең? Алай…

Карт тотлыкканын сиздермәс өчен генә чынаяк тәлинкәсенә чәй өстәде дә, ике куллап күтәреп, шуны чөмерергә керешкән булды – бик тә сусаган, янәсе. Соңыннан гына шактый ерактан әйләнеп төште:

– Басулардан урап кайттым әле. Аллаһы теләсә, уңышлар менә дигән. Шушы хозурлыкны ташлап, типсә тимер өзәрлек кайсыбер җилкуар, авыр дигән булып, җиңел тормыш эзләп, калага элдерә. Адәм рисвайлары. Синең, улым, комбайн-трактор йөртерлек өнәрең бармы соң дигәндәй?..

– Армиядә шофёр идем. Юдинода эретеп ябыштыручы булып эшләдем – сварщик булып.

– Бигрәк шәп. Авылда самый дәрәҗәдә машина телен белгән кеше. Тимер белән дә дус булгач, егет асылы инде, Аллага шөкер икән.

– Тик мин нефть институтына җыенам әле.

– Тора-бара нифете дә табылыр, Алла теләсә. Җиребезнең төбенә хәтле төшеп, әллә нинди серләр айкап чыгарырсың әле. Ай безнең җир, белә китсәң, әллә ниләр бардыр анда.

– Шуны беләсем килеп кайттым да.

– Ә нифеткә чаклы аннан да гаҗәбрәк әйберләрне күреп шаккатарсың да яратырсың бу якны. Бүгенге тормыш үзе ни тора?! Андагы Сабан туйлары, чабыр^[1] бәйрәмнәре…

Сабантуй дигәннәрен хәзер бөтен дөнья белә. Ә менә Чабырны Тәбрик беренче кат ишетә. Ул гына түгел, Гөләндәм булып Гөләндәм белмәгәч инде, нинди атаклы бәйрәмдер.

– «Чабыр» дисеңме? Анысы ни соң, бабай?

Мондый сорауны көтмәгән карт каушагандай итте:

– Чабыр тауларын күргәнегез юкмыни?

– Тауларын бар, ә Чабыры кайда соң? – дип төпченде кыз.

– Булыр, Алла теләсә, Чабыры да булыр. Үзем яңадан оештырам, менә күрерсез. Хәзер бигрәк тә шәп – нәкъ вакыты, атна-ун көннән…

– Сабантуймы? – дип бүлдерде Тәбрик.

– Сабан туе әле генә узды шул, соңга калгансың бит әзрәк кенә.

Шуннан соң карт бик дәртләнеп җыенның, Тау ягы теле белән әйтсәң, Чабырның нәрсә икәнен тәфсилләп аңлатырга кереште. Борын-борыннан килгән кабилә-ыруг кешеләренең очрашу бәйрәме икән. Дуслык, танышлык ныгыту, төрле уеннар, кәмит-таганнар, җигүле һәм җигүсез юрга атлар белән түгәрәк әйләндерүләр, сәүдә итү, шулай ук башка килгән һәм килмәгән бүтән кызыклар, бүтән кыланмышлар. Бөтенесенең мәгънәсе— туганлык һәм дуслык, шуны яшь буынга мирас итеп тапшыра килү.

Дүртәүләп төнозын сөйләшеп яттылар. Тау ягы хакында, Тәбрикнең әнисе турында…

– Ә Чабырны барыбер күрсәтәм мин сиңа. Хәзер йокла, балам, юл кешесе, арыгансың…

Иртәгесен Тәбрик бөтенләй икенче кеше булып торды. Күңеленә гомеренең шушы гаҗәеп бер кыска мизгелендә ургылып тулган, дәверләр аша җыелып килгән хәлләр һәм вакыйгалар, хәзергә аңлашылып та җитмәгән, әмма җавапны барыбер табарга туры киләчәк сораулар авырлыгыннан башы иелде. Шулай да вакытны әрәм итмәскә карар кылды – иртәнге сәгать алты тулгач та, түр почмактагы чыбылдык белән уратып алынган бүлемен калдырып, чемоданыннан гантельләр алды да ишегалдына чыкты. Ә тышта яп-якты көн икән. Бу юлы тавыклар да ятсынмады бугай, янга ук килеп карадылар. Җим сорамакчылар, ахрысы. Алар тирәсендә утардагы иң зур хуҗа – кызыл әтәч үзенең бөтен әтәчлеген күрсәткән кыяфәт белән әйләнгәләп йөри – тыныч һәм горур. Тик Тәбрик гантельләрне күтәрә, уйната башлауга, тревога куптарды, юньсез. Тавыкбикәләр исә башта кайсы кая качышса да, соңыннан, ул-бу күренмәгәч, тагы чыктылар, җырлаша башладылар.

Шулвакыт Тәбрик Займищеда чакта ук көлеп карый торган бер әкәмәт күрде. Әтәч иптәш ниндидер орлык тапкан да тавыкбикәләрен чакыра:

– Кыт, кыт, кыт, кыт!..

Билгеле инде, шулкадәр чын күңелдән чакыргач, тавыклар көтүе белән җыелып та килде, көтүе белән хур да булды – әтәч-хулиган орлыкны үзе кабып та йотты. Мескен тавыклар, үпкәләргә кирәген дә аңламыйча, үз шөгыльләренә таралыштылар:

– Кытыйк, кыт-кыт… кытыйк!

Урамнан узып барган хатын-кызлар да шул тавыклар шикелле шат. Барысы да диярлек аның белән исәнләшә:

– Исәнме, Тәбрик, исән-сау гына кайттыңмы? – диләр.

– Исәнмесез! – дип елмаеп кына куя Тәбрик. Нигә дисәң, өстәргә бүтән сүз белми. Тагын әллә ниләр сораштырмак, сөйләндермәк булсалар да, иңбашларын гына җыера.

Тегеләр дә, русча рәтле сүз таба алмагач:

– Хараша, хараша, пришул, – дип кенә куялар да үзләренчә нидер сөйләнә-сөйләнә китеп баралар.

Шулай, ничек сөйләшәсең телсез кеше белән. Үзенең телсез икәнен бервакытта да күз алдына китереп караганы юк иде әле Тәбрикнең – авыр икән, гаҗәп авыр икән бу! Үз иленә кайтуы экваторга барып чыккан кебек. Ярый әле Тугаш бабай кайтып керде. Таң белән торып, каядыр барып та килгән икән. Яшь чагында шахталарда йөргәнгәме, русча шактый аңлатып сөйли:

– Тордыңмы, улым?

– Тордым, бабай.

– Дөрес эшләгәнсең. Бәхетне аны иртән иртүк өләшәләр. Соңга калсаң, өлешсез калуыңны көт тә тор. Шуңа күрә кояш белән бергә торып чыга крәстиән басуга.

– Солдат та шулай.

– Солдат белән крәстиән бәхете – авыр бәхет ул, авыр.

– Җиңел булса, аның бәхет икәнлеге беленми, диләр бит.

– Дөрес. Җиңел яшәүчеләр дә юк түгел югыйсә.

– Бразилиядә увирапуру дигән кош бар икән, бабай.

– Кайда, кайда дидең, улым?

– Бразилиядә.

– Анысы ни тагы, кайсы төштә, Германнан арымы?

– Ары! Америкада, океан артында.

– Ә! Америка! Ерак икән! – Бабай, әкият тыңларга әзерләнеп, болдыр баскычына утырды. – Шуннан, нинди хикмәтле кош инде ул?

– Менә шул кош, бабай, елына ун гына тапкыр – анда да бишәр генә минут сайрый икән. Аның шул сайравын ишетсәң, гомерең буе бәхетле кешегә әйләнәсең, имеш!

– Ансат икән, ансат, алай…

– Сайраган чагын туры китерү кыен ди шул.

– Барыбер ансат. Иблис сүзе бу, улым. Бәхет, ничек әйтсәң дә, җирдә ул, шуннан актарып чыгарсаң гына синеке була. Ни өчен, дип әйт.

– Ни өчен, бабай?

– Вәт болай. Фәрештәләр нурдан яратылган. Шуңа күрә аларның урыны күктә. Пәриләр төтеннән… Шуңа күрә аларның тәне юк, теләсә кайда кубарылып йөриләр – ватансыз, ягъни хыянәтчеләр кебек. Иблис уттан яратылган – урыны тәмугта, наканис. Барыбер кабачак ул анда. Ә адәм балчыктан яратылган, шушы җирнең үзеннән. Шуңа күрә аның бәхете дә шушында. Ул җирдән, үзе туган җирдән аерылмаска тиеш, җире ни күрсә, ул да шуны күрергә тиеш. Адәм баласына бүтән язмыш белән яшәү – гөнаһ, иблислек. Аннары бул мәңгелек тәмуг кисәве.

– Кызык сөйлисең син, бабай.

– Мин сөйләмим аны, шушы туфрак, балчык сөйли – мин бит шул балчык инде.

– Дөрестер ул, бабай. Галәмгә чыгып та кеше үзенең торагын тикшерә. Җирне өйрәнә бит. Минем дә менә читтә йөргәндә туган җирне, сезне күрәсем килде – бәлки, шунда үземне аңлармын дип йөрдем…

– Шулай ул. Әнә үзебезнең тәкъдир башын белү өчен дә җирне казыйлар шәһри Болгарда…

– Анда барып килергә мөмкин булырмы икән?

– Нишләп булмасын, булыр. Менә син, әллә нинди кош дидең, ничек әле исеме?

– Увирапуру!

– Аерапыру… Син аның артыннан кума, яме, балам. Үз кошыңны бел. Безнең үз кошыбыз бар, әйтергә яраса.

– Нинди кош?

– Сандугач.

– Ә!

– Кошыбыз – сандугач, чәчәгебез – гөлҗимеш. Гөлҗимешнең матурлыгына гашыйк булып, сокланып, сандугач шашып-шашып сайрый… Артык соклануыннан өнсез кала, телдән яза. Ел саен шулай, ипидер, валлаһи.

Аның матур сүзләрен раслап, шап-шап кагынып, ихата уртасында әтәч кычкырды. Елмаймыйча булдыра алмады Тәбрик.

– Әтәч тә безнекеме?

– Безнеке. Җир кешесенә вакытны әрәм итмәскә кушып кычкыра.

– Хәзер инде сәгать күбәйгәч, әтәчнең кирәге ул чаклы түгелдер.

– Сәгать икенче чут ул.

– Атом сәгате өч йөз ел эчендә бер генә секундка ялгыша, ди.

– Әтәчкә җитми барыбер. Әтәч бит ул бөтенләй бүтән чут – вакытны гына түгел, крәстиәннең хәлен, язмышын да күрсәтеп тора. Мәгънәле яшәргә, бәхетле яшәргә кушып тора. Утарында әтәч кычкырмаган кеше крәстиән түгел инде ул, ач әрвах, булдыксыз адәм. Юк, әтәчсез дөнья дөнья түгел ул. Әтәч – маладис. Кара син аның тәпиләрен, ә, кыяфәтләрен! Баһадир, прәме Алып батыр! Чүтеки әтәчсез булмый, улым, һәркемнең утарында әтәч йөрергә тиеш.

– Сандугач, гөлҗимеш, әтәч…

– Әйе, шундый җыр да бар… Ничек әле…

– Белмим шул.

– Ә син аны бел! Неприменно бел!

– Ярый, бабай, өйрәтерсең.

– Моңарчы өйрәтә алмагач… белмим шул, белмим. Бик зур гаеплебез синең каршыда, балам.

Яшь солдат гаҗәпсенеп карагач, карт тагы сүзгә кереште:

– Алып бабаң – Тау ягының беренче хуҗасы. Ул да игенче булган, җирдән яралган. Берзаман, җир тырмалап йөргәндә, моның чабаталарына туфрак тула да, ул аны чишә дә бушата, чишә дә бушата икән. Һәр чабатага җыелган туфрак тау булып кала икән. Безнең Тау ягы шулай барлыкка килгән.

– Кызык әкият. Ә чыны…

– Әллә ышанмыйсың инде, балам?..

Кәефе кырылып, бабай шактый ара уйланып торды да Тәбрикнең кулларына карады:

– Болары нинди гер?

– Гер түгел, гантельләр.

– Анысы ни дигән сүз?

– Менә зарядка ясыйм шулар белән. Карап тор, бабай. – Һәм ул кулында гантельләрне биетә, әйләндерә башлады: иелеп тә, тураеп та, төрлечә.

Бабай тагын күңеле күтәрелеп көлемсерәде. Тәбрик уеныннан туктагач:

– Ничә килограмм бу гер? – дип сорады.

– Гер түгел, гантель.

– Әйе, беләм, шул… гер… ничә килолы дидең?

– Ике килолы.

– Әйбәт икән.

– Башта кечкенәдән башладым.

– Чуже безнең зәрәдке шәбрәк, улым. Әйдә әле, тот әле менә бу агачны…

Тәбрик юан гына бүрәнәне кулбашына күтәреп, кая куярга белми торгач, бабай бармагы белән күрсәтте.