Айдар белән Роберт яшьтәшләре белән бергә елга буенда уйнап йөргәндә, гөнаһ шомлыгына каршы, болар янына немец ефрейторы килеп чыга. Әле Фомич хутордан әйләнеп кайтмаган булса да, ефрейтор шактый төшереп өлгергән, кулында башланмаган ике шоколад та була моның. Күрәсең, колония начальнигының кабинетында яшерен «хәзинәгә» тап булгандыр, чөнки шоколадка рус хәрефләре белән «Мокко» дип язылган… Ә «Мокко»ны гади халык белеп бетермәсә дә, җаваплы урында эшләгән «халык дошманнары»ның балалары белә, чөнки сирәк-мирәк татып караганнар…

Борын төпләрендә шоколад плиткаларын болгап, күз кыздырып, «шнель, шнель» дия-дия, сабыйларны үз янына җыя исерек фриц. Аннары ул, буага төртеп күрсәтеп, малайларны суда йөзү буенча ярышырга котырта. Билгеле инде, мондый татлы приз хакына ярышуга малайларның олысы-кечесе әзер була, ләкин фриц буйлыраклардан биш малайны гына сайлый. Малайлар чишенгәч, ул ишарәләр белән үзенең теге як ярда көтеп торачагын аңлата.

Ваграк малайлар, шул исәптән Роберт та, тамашаны яхшырак күрү өчен, яр буендагы юан тупыл ботагына менеп кунаклыйлар.

Ефрейтор, дамба буйлатып кәкре адымнар белән карышлап, теге якка чыга һәм иңенә аскан автоматын күтәреп бер болгый да «Старт!» дип аваз сала. Ярышучы малайлар дәррәү суга ташланалар. Айдар чак кына соңгарак калып кузгалса да, ун-унбиш колачтан соң башкаларны куып җитә. Бу якта калган балалар, тәмам спорт чиренә бирелеп, «Әйдә! Әйдә!» дип кычкыралар, тегеләргә көч-куәт биреп торалар, «Мокко»ның тәмен тойгандай, иреннәрен ялыйлар…

Каршы яктагы фриц тәмам иләсләнгән. «Тизрәк, тизрәк!» – дип бакырына, үзе вәхши кебек очына, бии.

Ярышучы малайларга биш-алты колач салырлык кына ара калгач, сәрхуш ефрейтор, автоматын суга төбәп, озын очередь бирә…

Ике пуля эләккән Айдарны нинди гайре табигый көч ярга кадәр китереп җиткерә алгандыр. Ул шунда, нәзек балтырлары әле судан чыгып та өлгермәгән килеш, йөзтүбән капланып җан бирә.

Айдарны икенче көнне Соня Татаркина белән янәшә җирлиләр. Азат бөтен җеназа эшләрен үзе ерып чыга, чөнки Вася агай хуторга киткән җиреннән кире әйләнеп кайтмый, ул гына да түгел, аның карчыгы да, ишекләренә йозак элеп (гомер булмаган хәл!), каядыр китеп барган. Карт алаша белән җиңел тарантас та юк. Колония штатында хисапланган кара борынлы Полкан да Вася агайдан калмаган, ахрысы…

Акылын җуйган ефрейторны исә мотоцикл коляскасына салып алып китәләр. Бер-ике көннән аларның җимерек машинасын таш юл буендагы куаклар артында күрәләр. Монда нинди хәлләр булганлыгы турында гөман итәргә генә мөмкин, ә фашистларның итәкләренә ут капкан чак була – алар Киевтан кире чигенеп маташалар. Бу чигенү вакытлы гына булса да, малайлар күңелендә өмет чаткысы кабынсын өчен җитә кала: димәк, дошман ул кадәр үк көчле түгел, димәк, аны чыннан да тукмарга була!

Фашистлар, яңадан һөҗүмгә күчеп, Совет Армиясен тагын кысрыклый башлыйлар. Хутор аркылы Киев юнәлешендә аларның эт чирүе кебек яңа гаскәрләре уза.

Азатның миен һаман бер сорау бораулый. Нишләргә? Нишләргә хәзер? Кая гына барып cыенырга? Өч төркем малай, тәвәккәлләп, юлга чыгып китә. Роберт һаман дәшми. Бөтенесен аңлый, нидер әйтмәкче булып омтылып та карый, ләкин аның табигатендә нәрсәдер бозылган, ниндидер бик нечкә пружинасы өзелгән…

Ләкин барыбер моннан ычкынырга кирәк, ычкынырга. Кыякларга. Монда калырга ярамый. Немецлар айныячак, кабат бу йортны искә төшерәчәк бит. Аннары юләр ефрейторның һәлакәтендә казына башларлар. Шикләре беренче нәүбәттә Азатка төшәр…

Ахырда Азат энесе каберенә куелган тактага аның исем-фамилиясе язылган калай кадакларга ниятли. Бу аның монда соңгы эше булачак. Ул абзар тирәсендә кул яссуы кадәр җиз калай кисәге табып ала һәм шуңа, без белән төртке-төртке эз ясап, «Сәйдәшев Айдар Нәҗип улы. 1934 – 1941» дип яза.

Менә шушы язуны Айдар кабере өстенә бастырып куелган тактага кадаклап маташкан вакытта, аның янына качып-посып кына Вася агай килеп чыга.

– Исәнме, сынок, – ди ул, шыпыртлап. – Матур итеп җирләгәнсең энеңне. Рәхмәт…

– Вася агай, сез… каян?

– Син сорама, мин әйтмим, Азатко. Миңа теге мотоцикл авариясеннән соң яшеренергә туры килде. Ә хәсисләр… ефрейторлар тиешлесен алдылар, җәһәннәм кисәве алар хәзер.

Вася агай Азатны күрергә дип кенә килеп чыккан икән. Хәзер инде ул малайларга «йорттан» тизрәк таралышырга киңәш итә.

– Сугыш өч-дүрт елга сузылырга охшаган, – ди карт. – Сиңа мин бер адрес бирәм, аны минем алдымда ятла да, аннары кәгазьне юк итәрбез.

«Гродно өлкәсе, Довбучишки авылы, Сөләйман Богданович» дип язылган була кәгазьдә.

– Татар кешесе ул үзе, – дип аңлата Вася агай. – Авыллары да – татар авылы, хәтта хан заманыннан калган мәчетләре дә бар. Ихтимал, бөтен Рәсәйдә андый борынгы мәчет юктыр да әле… Үзләре белорусча сөйләшәләр, әмма диннәрен тоталар, тик Коръәннәре дә белорус хәрефләре белән язылган… Сулейман белән без дүрт ел Германиядә әсирлектә булдык, бер сыныкны икебезгә бүлеп, бер табактан ашадык, сугышлар тынып беткәч кенә, рәхмәт төшкере, Финляндия булышлыгы белән илебезгә кайтырга насыйп булды. Юл уңаенда туктап, мин аларның авылында төн кундым, рәхәтләнеп мунча кердем. Елга бер-ике тапкыр булса да хат алышкалап тордык шулай картайганчы… Менә син шуларга барып чык – ярдәм итми калмаслар, искиткеч кешелекле халык… Миннән сәлам диярсең.

Вася агай кайсы тарафка һәм ничек барырга икәнен тәфсилләп аңлата. Бала адымы белән барганда дүрт-биш көнлек юл икән. Димәк, берәр атналык ризык алырга кирәк булачак.

– Аллага тапшырдык! – ди Василий Фомич. – Хәерле сәфәр сезгә! Бүген азык-төлек хәстәрен күр. Эссе дип тормагыз, җылырак киенегез! Аяк киемнәрегез тазамы?

– Ярый инде… – ди Азат. – Кышка тикле түзмәсме…

– Яхшы. Безнең өй йозагы бик ансат ачылыр. Анда кружкадыр, кашыктыр табарсың. Солдат котелогы… Әзрәк ипи дә булыр, аннары кечерәк банкада варенье, кара җимеш, кәгазьгә төргән чәй… Кучкарда кап ярымлап кына шырпы бар. Башланмаганын ал. Юлда энә-җебең булсын… Ну, бывайте… Бирган булса, күрешербез, – ди дә ничек килгән шулай шыпырт кына китеп бара Фомич.

Василий Фомич сурәте Азатның күңел түрендә якты бер истәлек булып, миһербанлык һәм гуманлык өлгесе булып калган.

Азат озакка сузып тормый, шул кичне үк юл хәстәрен күрә. Капчыкка Фомич әйткән әйберләрдән тыш шактый вакланган сохари, ярма, кушуч тоз, бәрәңге, ике шешә кое суы һәм үзләре киптереп маташкан берничә балык та сала. Фомичның кораллары арасында матур гына пәке дә табыла. Ләкин Азат соңгы вакытларда үзе ясаган бәләкәй финканы да ташламый – дөньяны кем белә?

Иртүк торып, энесе белән юлга чыгалар. Тизрәк, тизрәк. Тизрәк мәчетле авылга, кардәшләр арасына барып җитәргә. Кызык, алар бирегә – кояш баешына каян килгәннәр дә ничек шушында төпләнгәннәр, тамыр җибәргәннәр икән? Бүгенге кебек сугыш давыллары китереп ташлады микән әллә? Туган туфрагыннан кешене тагын нинди афәт аерсын?

Фомич Азатны олы юлдан читтәрәк, урыны-урыны белән яшел чирәм дә борын төрткән гади авыл юлларыннан барырга өйрәтә, шуңа күрә чит-ят кеше, хәрби машиналар очратмыйлар. Сугыш һәм һәлакәт эзләре дә күренми. Тын һавада пәрәвезләр оча.

Басуларда сирәк кенә әле күмәк хуҗалыклары таркалып бетмәгән (чөнки аны таркатып нишләсеннәр?) колхозчыларга – чалгы-тырма күтәргән карт-корыга, хатын-кызларга юлыгалар, ләкин алар белән сөйләшеп озак юанып тормыйлар, бу ялгыз хатыннарның биниһая кызганулы карашларын аркалары белән тоеп, адымнарын кызулаталар.

Көндез сәгать ярымнарга бер инеш буенда туктап, ялгыз агач күләгәсендә ял итәләр, инде җылынып беткән кое суын эчеп, тамак ялгыйлар. «Кич ботка пешерербез, – ди энесенә Азат. – Көлгә бәрәңге күмәрбез. Чәй эчәрбез. Ә хәзер корсакны бик тутырмыйк, гәүдә җиңелрәк булыр, ярыймы?»

Роберт, абыйсының күзләренә мөлдерәтеп карап, ияген кага…

Бераз хәл җыйгач, инештән бер котелок су чумырып алалар да тагын юлга кузгалалар.

Бәхетләренә каршы, юлда табак хәтле салынкы башлары караеп торган көнбагыш басуына тап булалар. Кеше-кара күрмәсен өчен эчкәрәк кереп, шактый көнбагыш уалар, туйганчы ашыйлар, кесәләренә тутыралар. Яшь бәдәннәре кирәклесен алгач, малайларның кәефе күтәрелә: их, дөньялар гел шушылай гына булып торсачы!

Тузанлы юлда үзләреннән-үзләре барлыкка килеп биешә, тузгый башлаган нәни җен өермәләре генә ничектер күңелгә тәшвиш сала. Беләсе иде, нинди җанлы көч, нинди әкәмәт хәрәкәт тудыра икән аларны?

Азат офыкта күкселләнеп күренгән урманда төн үткәрербез, шунда ут ягарбыз дип ниятли. Әмма язмыш балаларга мәрхәмәтлерәк караган: урман авызында ук алар «Спорт базасы» дип язылган ике такта йорт янына килеп чыгалар. Ишекләре шәрран ачык, хәтта бер тәрәзәсен дә кубарып алып киткәннәр. Илдә каты куллы хуҗа калмагач, халык, гадәттәгечә, иясез нәрсәләрне барыбер әрәм булалар дигән сылтау белән өенә ташыган…

Әнә сыңар чаңгы таягы аунап ята, сынык боҗрасы да янында гына. Әнә ике алюмин граната. Робертны да елмаерга мәҗбүр иткән җип-җиңел агач мылтыклар, янәсе, винтовкалар өелгән… Дошманга каршы сугышу өчен, Рәсәй кадәр Рәсәй шушылар белән уйнап әзерләнгән икән.

Агач мылтыклар һәм чыра штыклар учакта бик әйбәт яналар, кызу. Ботка да пешә, бер иске чиләктә чәй дә кайнаталар, аннары көленә алты бәрәңге күмәләр. Азатның: «Ах ул кайнар бәрәңгеләр! Кулларны, иреннәрне пешерә-пешерә ашадык без аларны, минем корымланып беткән битемә карап, Робертым тавыш-тынсыз гына көлде, ә мин аның адәм рәтле көлә дә алмавын күреп елый яздым», – дигән сүзләре хәтеремдә.

База тапчаннары каты булса да, малайлар ышыкта, куркынычсыз җирдә рәхәтләнеп йоклыйлар. Шулай да Азат энесенең вакыт-вакыт ыңгырашканын ишетеп ята. Шуңа да куана ул: ыңгыраша икән, димәк, дөньяны тоя, хәтерли, аңлый, сызлана, борчыла, тавыш бирә… Ихтимал, киләчәктә теле дә ачылыр әле.

Бу төн балаларның әти-әниләреннән башка үткәргән өч йөз дә алтмыш бишенче төннәре була.

Ә мин – Азатның дусты, Робертның да бертугандай күргән күрше абыйсы – бу төнне ничек йокладым, нинди төшләр күрдем икән? Саташмадыммы икән?

Мин, әлбәттә, боларны белмим. Йокым тыныч булмагандыр дип кенә уйлыйм.

* * *

Азат белән еш очрашып тордык. Ул айга икешәр тапкыр килеп миндә куна кала иде. Татар драмтеатрында өч-дүрт тапкыр булдык. Русныкын да чит итмәдек, хәтта курчак театры белән дә таныштык. Опералардан Азат «Алтынчәч»не ошатты шикелле, тик анда да ул аның тарихи нигезе – Җик Мәргән турындагы риваять белән күбрәк кызыксынды, ахры. Казан циркына Кио килеп чыккан вакыт иде, әлбәттә, анда да бардык. Кио картайган, бирешкән, номерлары кызыклы булса да, үзе артист буларак тамашачыларны җәлеп итә алмый иде инде. Бераздан аны аренада ике улы алмаштырды.

Юк, мин Азатны театр белән мавыктыра алмадым. «Ясалмалылык, фальшь күп, озын-озак сөйләшәләр, көлдерергә дип көчәнәләр, бер дә кирәксезгә кәмит ясыйлар, тамашачы мәгънәне үзләштереп өлгерсен өчен, зәвыклы һәм фәлсәфи пауза юк. Көнкүреш баткагыннан чыга алмый автор… режиссёр… актёр… Гап-гади натурализмнан арына алмый, иң садә хисләрне меңенче кат сурәтләү белән чикләнә…» – дип, үзенчә, шөребен шөрепкә таркатып ярып салды ул. Мин бик төпченгәч, кабат йөдәтмәслек итеп: «Ә нигә мулла ролен театр сәхнәсен балаган белән бутаучы шамакайга тапшырганнар?» – дип тә өстәде.

Азат белән бәхәсләшәсем килсә дә, каршы дәлилләремне әлегә үземдә калдырып тордым, чөнки ни генә әйтсәң дә, гаибтән кайтып төшкән Азат Сәйдәшев безнең театрга көнбатыш аршыны белән якын килә иде, татар театрын, аның тарихын һәм үзенчәлеген, бигрәк тә совет чорының кысаларын белеп бетерми иде. Аңлап бетермәгәч, ул безнең сәнгатьнең кимчелекләрен гафу итә алмый иде.

Ләкин… Фәлсәфи тирәнлек җитмиме? Ә бәлки, тамашачы шуны – бик үк тирәнгә китмәүне сорыйдыр? Ә бәлки, без халыкны дөньякүләм әһәмиятле нәрсәләрдән, чын фәлсәфәдән биздереп бетергәнбездер? Ә бәлки, татар телен тел итеп үстергән шәрык алынмаларыннан арына торгач, чын фәлсәфәгә керерлек, «гали матдәләр», ягъни «югары материяләр» турында гәп куертырлык телебезне үк җуя башлаганбыздыр, сәнгатьтә көнкүреш мәсьәләләре белән генә шөгыльләнүебез дә телебезнең һәм, димәк, фикерләвебезнең хәерче хөкемендә калуыннан киләдер? Арзанлы опереттадан, кәмиттән биздерү өчен, тамашачыга каршы барырга, аяк терәп каршы торырга кирәктер, бәлки? Тамашачының зәвыгын үстерә алмаса, театрның киләчәге юк. Алгарыш кирәк театрга, алгарыш… Ә моңа Казандагы сыңар театр белән генә бернинди ярышусыз, конкуренциясез ирешеп буламы?

«Сәнгатьнең теләсә кайсы төрендә иң мөһиме – чаманы белү» дигән иде Азат. Монысы белән ул хаклы, әлбәттә.

Музейларны яратты Азат Сәйдәшев. Чөнки аңа биредә күп нәрсә яңа иде, җан азыгы иде. Дәүләт музеенда егерменче еллардагы Татарстан байрагы янында озаклап басып тордык. Ә колхозлашу чорында авылларга кайткан зур тимер көпчәкле тракторны күргәч, Азат бала чагына кайткандай булды, куанды, тракторның бөтен нәрсәләрен капшап чыкты. Тора торгач, шушы җансыз, зур, алагаем авыр, гарип тимер кисәге минем күңелдә дә җылы дулкыннар кузгатты бугай.

Сәнгать музеенда Азат үзе генә булды. Нинди тәэсирләр алуы турында сорагач, ул иңбашларын җыерып көлемсерәде генә. Театры театр инде, ә менә сынлы сәнгатьне слесарь кеше бу кадәр нечкәли торгандыр дип башыма да китермәгән идем, ә ул, баксаң, Европа музейханәләрен йөреп чыккан икән.

– Безнең рәссамнар арасында да… теге кем әле… бунтарьлар юк икән, – диде Азат. – Гыйсъянчылар, кыюлар, башсызлар юк… – Мин текәлеп караганны абайлагач, болай дип өстәде: – Хәер… Бер картинада мин нидер сиздем бугай… Беләсеңме, анда көзге табигать фонында бер нефтьченең мәһабәт сыны сурәтләнгән… Ачы җил, яңгыр сибәли, аяк асты былчырак, ә ул – шушы кырыс стихияне, асылда, бөтен Табигать-ананы тез чүктергән әкияти каһарман… Мондый гына уңайсызлыкларга төкерә ул. Үз бурычын үтәгән, планны тутырган, яңа җиңүләрне яуларга атлыгып тора. Примитив! Әйе, башта миңа шулай тоелды да. Ләкин, җентекләбрәк карагач, мин картинада бүтән бернәрсәне дә тотып алдым – рәссамның яшертен көлүен дип әйтимме? Көлемсерәвен генәме? Мин моны аңлап ук бетермәдем, ләкин шушы сизелер-сизелмәс Мона Лиза елмаюы хакына авторны гафу иттем…

Ул картинаны мин дә хәтерли идем.

– Килешәм, – дидем.

Чыннан да, рәссам бу картинасында, фиркале рецензентларны һәм совет чынбарлыгы шушындый булырга тиеш дип тукып, Рим папасын чукынырга өйрәткән шикелле өйрәтеп торучы түрәләрне төп башына утырта, ул чынлыкта аларга нәкъ киресен сурәтли… Партшколада укып, сәнәктән көрәк булган «җитәкчеләр» сәнгать әһеле сизгәнне, ул тойганны күрмиләр, чөнки күңел күзең күрмәсә, маңгай күзе – ботак тишеге.

Ләкин Азат белән мин, социалистик реализм сазлыгына кереп батмас өчен, бу хакта да артык сүз куертмадык.

Әдәби музейлар белән танышкан вакытта, мин Азатны Казанның иске, Маяковский әйтмешли, «кәкре» урамнарыннан адашканчы йөрттем һәм, гаҗәпләнүемә каршы, ул нәкъ менә шушы кәкре-бөкре урамнарыбызны үз итте. Яңа бистәдә кыйшык хосусый йортлар капкасы төбендә утырып азмы гәп куертканбыздыр…

Бервакыт мин Азатка укырга «Намус» романын биреп җибәрдем. Янәсе, заманы һәм рухы буенча безнең буынга якын, аңлаешлы булыр, телен дә яратыр дип уйладым. Телен яраткан, әлбәттә, ләкин шулай да ул миңа китапны яртылаш кына укыган килеш кире кайтарды. Монда вакыйгалар программалаштырылган, бөтенесе алдан ук билгеле димәкче булды.

Шунда мин, бераз үпкәләбрәк тә, аңар «Туган ягым – яшел бишек»не китереп тоттырдым. Шикләнебрәк алса да, бу юлы Азат китапны өч атналап тотты. Юк, ул аны өстәлдә яткырмаган, бәлки кат-кат укыган.

Шуннан соң Азат Р.Гамзатовның «Дагыстаным» китабын табып укыган. Шушы ике әсәрне чагыштырган. «О, безнең Бәширов көчле, чөнки, чыннан да, намуслы, төчеләнми. Ә «Дагыстаным» шома язылган (бер баскыч югары күтәртеп, матурлап тәрҗемә ителгән), шигъри бизәкләр күп, нәкышләр, ләкин шуннан артык түгел», – дип, кыю һәм саллы нәтиҗә ясады Азат. Аннары ул Фатих Хөснинең яңартылган «Утызынчы ел»ын яратып укыды…

Шагыйрьләрдән аңа бөтен ягы белән Туфан ошый иде. Гомумән, Туфанның лирикасы белән танышканнан соң, ул, әйтик, Такташны татар шигъриятендә аргы урыннарга чигерә башлады кебек. Миндә Туфанның егерменче еллар азагында чыккан китабы да сакланган иде. Гаҗәбемә каршы, Азат шагыйрьнең яңа басмасы белән искесе арасындагы вак кына аермаларны да тотып алган.

Бераз соңрак, сөйләшә торгач кына, мин Азат Сәйдәшевнең тик кенә ятмаганлыгын, илленче елларда Көнбатыш Берлинда сәнгать академиясен тәмамлап чыкканын белдем. Гомумән, ул философ иде, минемчә. Ә шофёрлыгын ташламавына килгәндә, Азат дөнья гизәргә ярата икән. Хобби? Хобби гына түгел. «Юл йөргәндә, мин бөтен кайгыларымны онытам, – дип аңлатты ул миңа. – Күз алдымда ачылган яңадан-яңа манзаралар арасында мин Бәширов язган «яшел бишегемне» дә табар төсле була идем…»

Кыскасы, юл йөрү аның йөрәгенә үзе бер шифа, бәлзәм кебек икән, ягъни тәкъдир аңа мосафир булырга кушкан…

Мин Азатны аңлыйм. Моннан утыз биш еллар элек тә, җәяүләп, ил гизгәндә ул туган җирләрен эзләмәгәнмени? Менә хәзер дә, үзе дә аңламастан, язмыш тарафыннан аяусыз сызып ташланган бала чагын эзли ул.

Сәяхәтче сәфәрдә җирсенә, җылы гаиләсен сагына, өенә кайтып, мич башында ятканда, юл газаплары турында хыялланып ләззәт таба, диләр.

Утрак тормышка күчә алыр микән Азат? Мосафир булып яратылган кеше Ватанын табар микән? Ә бит психологлар, ностальгиягә дәва юк, диләр… Шундый зәһәр уй чагылып китте дә, мин аны тизрәк куалап җибәрергә тырыштым.

Кашки, бала чагыңа кайтыплар булсачы…

Балачак хатирәләрен кайтарып була булуын. Менә мин тагын Азатның башыннан кичергәннәре турында авыр хикәятне тыңлап утырам.

Белоруссиядәге татар авылын күрү Азатларга насыйп булмый.

Бар өметләрен баглаган мәчетле авылга күп булса ярты көнлек ара калгач, малайлар урманда партизаннарны эзәрлекләүче эсэсчылар төркеменә юлыгалар.

Алар кулында ниләр татыганын Азат җәелеп сөйләмәде, бу вакытта аның агарынган яңакларында каты төерләр йөргәнне, бүрткән чигә тамырлары ничек типкәнне күреп, мин дә артык сорашасы итмәдем.

Берәр айдан Азат белән энесе Рига тирәсенә, Майорига ир балалар ятимханәсенә килеп эләгәләр.

Биредә алар өч ел яшиләр.

Заяга үткән өч ел… Азатның бер тотам чәче менә шушында, ундүрт яшь тулар-тулмас вакытта агарган.

Бу өч ел эчендә ниләр генә булмый. Ятимнәр йорты сак астында булса да, балалар дөнья хәлләреннән хәбәрсез калмаганнар. Ленинград блокадасының өзелүе һәм җиңелмәс Герман гаскәренең чигенүе, Сталинградта фашист генералы Паулюсның әсир төшүе, Киевның азат ителүе… Юк, болар гына түгел, күктә көнбатышка таба төркем-төркем очып үткән һәм, бомбаларын ташлаганнан соң, тәртип белән тезелешеп кайткан кызыл йолдызлы самолётларны да бөтен халык күрә бит. Балалар да самолётларны барышлый һәм кайтышлый саныйлар. Үзалларына елмаялар. Әйе, берничә самолёт җитми кайткан чакта… Ләкин берничә генә бит!

Кеше җәһәннәмгә дә күнегә. Анда да җайлырак урын эзли, чөнки җәһәннәм утының салкынчарак төше дә бар, имеш.

Азатның пөхтәлек һәм тәртип яратуын бу йортта да күреп алалар. Тиздән үзен кече яшьтәгеләр бүлегенә төнге санитар итеп билгелиләр. Роберт та шунда булгач, Азат моңа бик теләп алына. Өстәмә рәвештә бирелгән сыныкларын энесе белән бүлешә, ә ул порцияләр көннән-көн кими, авызга да йокмый башлый, шул яланып кына каласың. Фашист Германиясенең ресурслары тәмам бетеп килә…

Икенче елны балаларга үзара да алман теленнән кала башка телдә сөйләшүне тыялар, көн саен ике-өч сәгать алман теле һәм Германия тарихы, аннары, нигәдер, логика укыту кертелә. Һөнәр дәресләре дә алман телендә алып барыла. Слесарьлыкны Азат, күрәсең, шунда үзләштергәндер.

Бермәлне балалар йортында йогышлы тире авыруы – кырчын тарала.

Администрация хатын-кызлар бәдрәфе урнашкан почмак бүлмәне изолятор итеп җайлаштырырга мәҗбүр була һәм Азатны шунда санитар итеп күчерәләр.

1944 елның язында бирегә Робертны да салалар, ләкин тире авыруы белән түгел. Малайда ул заманнар өчен иң хәтәр хасталарның берсе – туберкулёз башланган була.

«Роберт тернәкләнеп китә алмады. Көннән-көн ябыкты, буыла-буыла ютәлли башлады, күзләре генә утырып калды, – дип сөйләде Азат. – Ә дәва нәрсә? Аспирин белән балык маеннан башка берни юк… Соңгы сәгатендә Роберт, телгә килеп: «Абыем, без бит Сәйдәшевләр, – диде. – Мин сине яратам… Мин әтиемне, әниемне дә, Айдар абыемны да яратам… Ерак-ерактагы Илдар абыемны да… Тагын Ганҗә апаны…»