Инеш

20 – се быуаттың иң аҙағында һәм был быуаттың башында ғына Ерҙең иң яңы геологик тарихы һәм шул осорҙоң географияһы өлкәләрендә ғәжәп фәнни асыштар мәғлүм булды. Шуларға ярашлы Ерҙәге һуңғы бөйөк боҙланыу дәүерендә – бынан 12000-18000 йылдар элгәре ваҡыт арауығында – Евразия һәм Америка ҡитғаларының Төньяҡ боҙло океанға ҡараған ярҙарында ғәйәт ҡалын, башлыса боҙҙан торған, быуа барлыҡҡа килеп, океанға аҡҡан йылғаларҙың тамағын япҡан. Шул сәбәпле һуңғыларының һыуы ара – тирәләге тигеҙлектәрҙе баҫҡан һәм Евразияның төньяғындағы тигеҙлектәрендә океанға оҡшаш бик ҙур сөсө һыулы диңгеҙ хасил булған. Ошо диңгеҙҙә Урал тауҙары утрау хәлендә ҡалған, сөнки ул диңгеҙ һай булған(Анығыраҡ әйткәндә, Урал архипелагы рәүешендә). Күрһәтелгән боҙланыу дәүерендә һыу баҫыу ваҡиғалары тағы бер төрлө, планета кимәлендәге һәләкәттәр рәүешендә лә, булып үткәндәр, тигән теория ла бар. Был фәнни ҡарашҡа ярашлы төньяҡтағы дамба Европа менән Америка араһындағы океанды ла быуған, сөнки шул аралағы һыу төбөнә тиклем туңған(иң тәрән урын 3900м. самаһы).

Ошо мәлдән һуң әлеге Төньяҡ боҙло океан өҫтөндә яуым-төшөм менән килгән һыу туңып тупланып, Төньяҡ ҡотоп тирәһендәге океандағы боҙ ҡатламы ҡитғаларҙан 1 километрҙан юғарыраҡ күтәрелгән. Һирәк-һаяҡ, йә тегендә, йә бында ошо боҙ ҡатламы аҫтындағы һыу, “ҡапҡасын” емереп сығып, көньяҡҡа – Донъя океанына ағып төшкән. Ул ағымдың тәрәнлеге йөҙҙәрсә метр, тиҙлеге сәғәтенә – 200-250 км-ға, киңлеге -1000км-ға еткән тип иҫәпләнә. Шул ағымдың береһе Урал тауҙары буйлап үтеп, Иран аша ла юл табып, Һинд океанына ҡойған.

Аталған фәнни яңылыҡтар “Урал батыр”ҙың иң фантастик өлөштәренә лә тәбиғәт фәндәренә таянып ҡабаттан ҡарарға мөмкинлектәрҙе ныҡ киңәйтте. Был китап ошо йүнәлештәге тәүге аҙымдарҙың береһе, буғай. Теләгән уҡыусы беҙҙең яһаған һығымталарыбыҙға ҡул һелтәп кенә ҡуйырға байтаҡ етешһеҙлектәр таба алыр, сөнки “Урал батыр” ҡобайырындағы тәбиғәттең серҙәренә төшөнөү – үтә ҡатмарлы бурыс. Ҡобайырҙағы тәбиғәткә булдыра алғанса иғтибар менән мөнәсәбәтебеҙҙең ҡайһы бер һөҙөмтәләрен килтерәбеҙ.

1. Йәнбирҙе менән Йәнбикә йәшәгән дүрт яғын диңгеҙ уратҡан урын – әлеге Урал тауҙары. Улар унда һыу баҫыуҙан ҡасып килеп, улдары Уралды тапҡандар.

2. Ҡобайырҙағы тәбиғәт күренештәрен һәм ваҡиғаларын бөгөнгө фән ярайһы уҡ аныҡ билдәләгән. Шул ваҡиғаларҙың ваҡыты:

– Йәнбирҙеләр Уралға килеп юлыҡҡанда күргән ундағы тундраға оҡшаш ланшафт 11640 йыл элгәре(10мең – 15 мең, тип самалау ҙа бар) – Босфор, Дарданел проливтары йырылып киткәс – әлеге рәүешкә табан үҙгәргән; шунан һуң был заманда дауам иткән йылы Голоцен периоды башланған;

– Йәнбирҙе ҙурайып килгән улдары менән һөйләшкән ваҡытта донъялар ныҡ үҙгәргән: ер кипкән, төрлө йәнлектәр күбәйгән. Тимәк, Урал батырҙың үҫмер сағы Голоцен башланған, йәғни бынан 12000 йыл самаһы элеккә тура килә;

– “Бер ҙә бер көн бар ерҙә күк – күмгәк һыу эркелгән”, тигән күренеш Уралда кәмендә 7,6 мең, йә 9,6 мең, йә иһә 11,5 мең йыл элгәре булыуы мөмкин. (Төньяҡ боҙло океандан ағып сыҡҡан һыуҙың Донъя океанына ҡойолған иң һүңғы өс осрағы шул ваҡыттарҙа булып үткәндәр). Шуларҙың ҡайһыһы беҙҙән аша үткәнен аныҡлау бурысы тора Оло “Урал батыр”ҙы өйрәнеүселәр алдында.

3. Әлегә емереп һатып ашалмаған Тратау, Куштау һәм Йөрәктауҙың тышҡы ҡиәфәтендә уларҙы күмеп төньяҡтан көньяҡҡа ағып ятҡан һыуҙың эҙҙәре ярылып ята. Бәлки был күренеш “Урал батыр”ҙағы дейеүле Туфан һыуының һөҙөмтәһелер.

4. Ҡобайырҙа бәйән ителгән арыҫлан менеү, уның балаһын Йәнбикәнең ҡасан теләһә, шул саҡта ашауы, киң диңгеҙҙән дейеү кәүҙәләренән тауҙар ҡалҡыуы, дейеүле күлдәрҙең һыуының эсергә яраҡһыҙлығы, йылғаларҙы батырҙар табып йырғаны, йәншишмә һыуы, Урал батырҙың ике Ҡояштың береһен атып төшөрөүе, Аҡбуҙаттың һыу эсендә йәшәүе һ.б. – былар бөтәһе лә ысынбарлыҡтан тыуған риүәйәттәр.

5. “Ҡайыҡ яһап бар кеше һыуға батып үлмәгән”дәрҙе хәтәр ағын дейеүле һыу ике-өс тәүлектә Иран яҫы таулыҡтарына алып барып еткергән. Шунда етеп Уралды(илен) юғалтҡан халыҡтың улдары “ат менерҙәй ир буғас” Уралды эҙләп тапҡандар.

6. Шүлгән – таш мәмерйәһендәге һүрәттәр Оло “Урал батыр”ға иллюстрациялар булыуының ихтималлығы бик юғары. Унда Йәнбирҙе – һунарсы йәнлек аулау өсөн ҡулланған үтә лә камил, ябай йәтмә –ау – мәҫкәү кеүек, кейек һәм ҡоштарҙы үҙе эләктерә торған күп төрлө ҡоралдарҙың төҙөлөшө күрһәтелгән.

7. Йәнбирҙе менгән, Урал батыр менән Шүлгән атланып Үлемде эҙләргә сығып киткәндәге “арыҫлан”, беҙҙеңсә, палеонтологияла “ҡылыс тешле юлбарыҫ” тип аталған, арыҫланға оҡшаш яныуар булырға тейеш. Был бесәйҙәр ғаиләһенә ҡараған йыртҡыстың бик эре яныуарҙар менән туҡланыуы мәғлүм, ләкин нисек итеп ул йыртҡыс ҡорбанын үлтергән, ә унан һуң уның итен кимергән һ.б. – былар йомаҡ ине. Беҙгә ошо мәсьәләнең ябай сиселешен теоретик нигеҙләргә насип булды. Йомаҡтың асҡысы шул – ул йыртҡыс ҡорбанының аяҡтарын ғына яралап йығып һалып, уны, мәҫәлән, мамонтты, тере көйө яйлап ашаған… Был яҙмаларыбыҙҙа Йәнбирҙенең ошо “арыҫланы” тураһында ла байтаҡ хәбәр бар, ә мәмерйәләге мамонт һүрәттәре араһындағы береһен беҙҙең фаразды раҫлаусы дәлил, тип һанайбыҙ.

8. “Урал батыр”ҙағы боронғо тәбиғәт тураһындағы мәғлүмәттәрҙең бөгөнгө фәнни ҡараштарға тап килеүен, хатта раҫлауын, ҡобайырҙағы рухи мираҫты(С.Ғәлләмов) аңлатыу өсөн тик бер фаразға ғына таянырға мөмкин: Урал тауҙары утрауында Туфандың емергес һәләкәтенә тиклем шунда һыу баҫыуҙан ҡасып килеп тупланған күп һанлы ҡәбиләләрҙең үҫешкән, үҙенсәлекле, таш быуаттар технологияһына нигеҙләнгән, әлегә фәнгә бик аҙ билдәле булған ниндәйҙер працивилизацияһы йәшәгән, ахрыһы.