1

«Масквiч-412», альбо «каблук», як трапна празвалi людзi гэтую практычную для нашых дарог машыну, збочыў з галоўнага шляху на малаезджаны ўхабісты прасёлак. Святло супрацьтуманак выхоплiвала з цемры вялiзныя сосны, што туліліся абапал гравiйкi. Яны – добрыя арыенцiры, асаблiва на паваротах i скрыжаваннях. У кабiне – двое. За рулём насуплены кашчавы чалавек у чорнай пацёртай скуранцы i гэткiм жа капелюшы, насунутым на санлiвыя, халодныя вочы. Невялiкiя чорныя вусы выразна падкрэслiваюць незадаволенасць i пагарду, якiя назаўсёды прылiплi да агрубелага, карычневага твару-маскi. На няголеным выцягнутым твары палаюць чырвоныя пухiры – сляды нейкай скурнай хваробы. Вадзiцель далонню раз-пораз пацiрае шыю, шчакой скрабецца аб каўнер – пухiры вельмi свярбяць i замiнаюць. Чалавек у скуранцы ўпэўнена рулюе, вiдавочна, ён добра ведае гэтую глухамань. Другi мужчына мажны, медзведзяваты, шырачэзны ў плячах, з буйнымi рысамi твару. Зразумець, цi ён спiць, цi робiць выгляд, немагчыма. Вялiкiя, парослыя залацiстымi валасамi рукi спакойна ляжаць на каленях, галава схiлена на грудзi, вочы заплюшчаны, але па тым, як раз-пораз нервова ўздрыгваюць вейкi, як засяроджана сышлася на пераноссi глыбокая складка, вiдаць, што чалавек не ў салодкай дрымоце, а ў нейкiх цяжкiх развагах. За некалькi апошнiх гадзiн нiхто з дваiх не сказаў нiводнага слова. На чарговай вiхлястай паваротцы машыну занесла, пасажыра матлянула, ён адразу спахапiўся i невiдушчым позiркам уставiўся ў акно.

– Хутка прыедзем? – сiлячыся нешта ўбачыць у цемры, спытаўся медзведзяваты.

– Хвiлiн праз дваццаць будзем на месцы, – глуха азваўся вадзiцель i пацёрся шчакой аб каўнер скуранкi.

Медзведзяваты зноў адкiнуўся на сядзеннi i, сонна пазяхаючы, з адценнем абыякавасцi прагаварыў:

– Як там лягавы?

– Жывучы, – шафёр цвыркнуў слiнай у прачыненае акно i незадаволена кiнуў: – I нашто ён табе здаўся?

– Трынаццаць год адседзеў, а розуму не набраўся, – працадзiў скрозь зубы здаравяк. – I потым, узялi толькi задатак…

– А ты растлумач, – шафёр скоса зiрнуў на пасажыра, вусны скрывiлiся ў нядобрай усмешцы.

– Пэўна, прыйдзецца ўжо, – прыкрываючы далонню рот, зноў пазяхнуў медзведзяваты i спакойна працягваў: – Па-першае, колькi даюць за нашага брата i колькi адмераюць за лягавага? За яго – вышка, а за Гнiлога – гады тры, ад сiлы – чатыры. I, калi што якое, адбрахацца лягчэй. Скажам, напрыклад, што набытак памiж сабою не падзялiлi…

– Тады навошта мерцвяку пасведчанне лягавага?

– Пачакаем, пакуль надрукуюць некралог, тады мянта i закапаем…

– Думаеш, Гнiлы сойдзе за лягавага?

– Канечне, сойдзе, пакуль у вадзе знойдуць, добра-такi падпухне, падгнiе, а па мордзе i цяпер мацi родная не пазнае, – штучна рагатнуў медзведзяваты. – А пасведчанне падкажа лягавым, каго знайшлi, хто ёсць хто…

– Усё роўна будуць шукаць.

– Няхай шукаюць, калi i знойдуць, у нас свая версiя: пасведчанне знайшлi, нават можна сказаць, што сцiбрылi i падсунулi закадычнаму сябру, каб на той свет iшоў не бесфамiльным, а мянта i ў вочы не бачылi. Дарэчы, як яго прозвiшча?

– Бусел Андрэй Фёдаравiч.

– Вось, няхай Гнiлы птушачкай ляцiць у пекла, а сапраўдны Бусел да пэўнага часу пабудзе з намi. I яшчэ: не спадабаўся мне заказчык, не бабская справа – забойствы арганiзоўваць. А потым, хто навёў на Вожыка?

– Якая нам справа, хто ды што, абы грошы плацiлi. А што тычыцца кабеты, дык яна нiштаватая, не сквапная, не таргавалася, а з выгляду – прыгажуня. Дапёк, мабыць, мент…

– Ты Гнiлога добра накачаў гарэлкай?

– Не пашкадаваў, улiў як пальцам дастаць.

– Канечне, лягавага кiнуцца шукаць адразу, – засяроджана зазначыў медзведзяваты. – Нам трэба на пару тыдняў легчы на дно, перачакаць, а як мiлiцэйскi шмон на дарогах сцiхне, уцячы за мяжу.

Капiтан мiлiцыi, iнспектар крымiнальнага вышуку Андрэй Бусел прыйшоў да свядомасцi i доўга не мог уцямiць, дзе знаходзiцца. Галава гула, бы званiца, цела здранцвела, i немагчыма было варухнуць нi нагой, нi рукой, але больш за ўсё замiнаў пластыр, якiм быў залеплены рот. Калi машына ўлятала ў якую калдобiну, яго, бы бервяно, падкiдвала i галава балюча бiлася аб жалезны кузаў. Бусел падцягнуў пад сябе ногi, упёрся ў падлогу, паспрабаваў падсунуцца да сцяны. Не адразу, але атрымалася. Нарэшце галава ўперлася ў кузаў, Бусел перакулiўся на жывот, потым зноў на спiну i падкацiўся да стылага жалеза. Яму ўдалося сесцi ў самым куточку будкi, тут меней трасло i матляла. Боль у галаве адразу паменеў, але па-ранейшаму нудзiла. Рукi былi звязаныя спераду, i Бусел без асаблiвай цяжкасцi сарваў пластыр. Яго званiтавала, i праз некалькi хвiлiн зрабiлася лепей. Iнспектар з палёгкай прытулiўся да халоднай жалезнай сцяны, думкi лiхаманкава мiтусiлiся, шукаючы выйсця са становiшча, у якое трапiў.

Некалькi гадзiн таму ён насцярожаны, але ўпэўнены ў поспеху iшоў на першую сустрэчу з чалавекам, якi вось ужо некалькi дзён яму дапамагаў. Раней чалавек толькi тэлефанаваў i на сустрэчу не згаджаўся, а тут, вiдаць, здарылася нешта надзвычайнае, ён настаяў на спатканнi. Бусел не давяраў гэтаму «добраахвотнiку», але яго перасцярогi спраўджвалiся. Першы раз невядомы патэлефанаваў дадому, i Бусел не надта паверыў п’янай балбатнi пра гарадскi кiрмаш, пра нейкую злачынную банду. «Добраахвотнiк», адчувалася, быў на добрым падпiтку i блытана гаварыў пра хабарнiцтва, наркотыкi, шантаж, нават забойствы. А напрыканцы размовы, быццам мiж iншым, паведамiў, што заўтра ў адзiнаццаць гадзiн са склада фармацэўтычнай фабрыкi, што на вулiцы Светлай, выедзе машына. І, калi добра пашукаць, каля рухавiка, блiжэй да радыятара, можна знайсцi не меней як трыста ампул з морфiем. Бусел не сцярпеў, спытаў, чаму незнаёмы звяртаецца да яго. У адказ пачуў смех i нешта накшталт таго, што капітан больш за iншых яму падабаецца i, галоўнае, сярод зэкаў ходзяць чуткi, што ён сумленны, непрадажны мент…

На фармацэўтычнай фабрыцы сапраўды значылася машына, нумар якой паведамiў «добраахвотнiк». Бусел рызыкнуў, i ўсё атрымалася так, як прадказваў невядомы. Вадзiцель, нехта Кузаўкоў (ён жа значыўся экспедытарам), калi знайшлi скрынку з ампуламi, так расхваляваўся, што сэрца не вытрымала, i яго проста ад прахадной забрала хуткая дапамога. А ранiцай у бальнiцы Кузаўкова знайшлi мёртвым: тое, што не зрабiў iнфаркт, зрабiла тонкае блiскучае шыла, якое выцягнулi з халоднага цела.

З гэтага моманту ўсё i закруцiлася. На iмя начальнiка крымiнальнага вышуку Бусел напiсаў падрабязную iнфармацыю наконт размовы з невядомым, якi папярэдзiў пра вываз наркотыкаў. І цяпер маёр Вашкевiч кожную ранiцу цiкавiўся, цi выходзiў на сувязь «добраахвотнiк», якi мог пралiць свет на забойства i дапамагчы сышчыкам.

Бусел таксама чакаў званка, ён iнтуiтыўна адчуваў, што чалавек будзе шукаць сустрэчы, i не памылiўся. На чацвёрты дзень, а дакладней, ноччу, а другой гадзiне, той жа п’яны голас прахрыпеў:

– А мне казалi, што ты разумны мент… Такi ляпсус недаравальны… Што маўчыш?

Што мог адказаць Бусел таму невядомаму, якi хутчэй за ўсё з ягонай дапамогай зводзiў з кiмсьцi нейкiя свае рахункi?

– Маўчыш, Бусел? Дый што сказаць, – здзекаваўся голас. – Каб не было патрэбы, каб мог сам забiць асiнавы кол, з мянтоўкай не звязваўся б. Але за месца пад сонцам трэба ваяваць, таму дапамагу сабе i табе яшчэ разок. Слухай уважлiва i больш не памыляйся: на гарадскiм кiрмашы ацiраецца Князь, Кузаўкоў – ягоная работа. Май на ўвазе, што ён на сэрца не хворы, умее пастаяць за сябе, пыл пусцiць у вочы i не расколецца, прыйдзецца павалэндацца. А каб ён быў больш згаворлiвы, у газавай плiце знойдзеш усё, каб на пяток гадоў адправiць да гаспадара лес валiць.

На тым скончылася другая размова. Князя Бусел ведаў асабiста i, не дачакаўшыся ранiцы, выклiкаў з аддзела машыну i сярод ночы з’явiўся на кватэру злачынца. Канечне, санкцыi пракурора на вобыск у яго не было, i Бусел усю адказнасць узяў на сябе. З газавай плiты, як i казаў па тэлефоне «добраахвотнiк», выцягнулi цэлы арсенал зброi. Чатыры пiсталеты, патроны, нават дзве супрацьтанкавыя гранаты. Шырачэзны ў плячах, крыху ссутулены Князь, ён жа Павел Скакун, маўчаў i толькi, сцiскаючы кулакi, зыркаў на Бусла халоднымi, скамянелымi вачыма. На шчацэ нервова тузаўся чырвоны шнар.

Бусел атрымаў вымову ад начальства за тое, што не паведамiў ноччу пра размову з» добраахвотнiкам» i рызыкаваў жыццямi ўсёй аператыўнай групы, але да вымовы аднёсся абыякава: на адну болей цi меней, што за бяда? На зброi знайшлi адбiткi пальцаў Князя, i ён прызнаў сябе вiнаватым у захоўваннi зброi, ды i толькi. А вось адкуль гэты арсенал – так i заставалася таямнiцай. Князь трымаўся свайго: «Купiў у невядомых каўказцаў, а дзе тыя ўзялi, не ведаю. У iх цяпер поўна гэткага дабра, кожны нешта мае, вось i шукайце, на тое вы i мiлiцыя…»

…Быў яшчэ i трэцi званок «добраахвотнiка». Ён патэлефанаваў, выключна каб павiншаваць з паспяхова праведзенай аперацыяй, i, як мiнулыя разы, некалькi хвiлiн куражыўся, пасмейваўся з капiтана, але Бусел цярплiва чакаў. Яго ўсё больш пачынала цiкавiць прычына паводзiн невядомага, а ў п’янага магло нешта зляцець з языка. «Добраахвотнiк» папярэдзiў, каб сцераглi Князя, i, перш чым кiнуць трубку, сур’ёзна зазначыў:

– Ён пешка! Але ж за ягонай спiнай сцiшылiся тыя, па кiм даўно плачуць турэмныя краты.

Некалькi дзён напружанай працы поспеху ў раскрыццi забойства не прынеслi. Скакун, даведаўшыся, што яго вiнавацяць у забойстве Кузаўкова, патрабаваў доказы. Ён меў амаль неабвяргальнае алiбi: у тую ноч п’яны спаў на вакзале. Яго i сапраўды затрымаў нарад мiлiцыi, але ж тое здарылася а чацвёртай гадзiне, а дзе быў з дзвюх да трох? Якраз у гэты час забiлi Кузаўкова. Князь стаяў на сваiм: «Быў п’яны i нiчога не памятаю».

З гэтага часу «добраахвотнiк» знiк i нiчым аб сабе не нагадваў аж да сённяшняй ранiцы. У шэсць гадзiн зазванiў тэлефон, i Бусел адразу пазнаў прастуджаны i, як здалося, перапалоханы голас. На гэты раз чалавек гаварыў цвяроза, не кпiў, не павучаў, а адразу настойлiва прапанаваў сустрэцца i прызначыў месца: у старым парку, што ля вучылiшча металiстаў. Ён папярэдзiў, каб быў адзiн i нiкому пра дамоўленасць не гаварыў. Апошняе насцярожыла, але «добраахвотнiк», быццам прачытаўшы Андрэевы думкi, шэптам дадаў:

– Мяне шукаюць, хтосьцi здаў… Я цябе ведаю, а мяне пазнаеш па белым плашчы i чорным капелюшы, якi буду трымаць у левай руцэ. Спытаеш, як прайсцi да вучылiшча…

Бусел ледзь дачакаўся вечара. Прыехаў крыху раней i на ўваходзе ў парк адразу заўважыў чалавека ў белай плашчоўцы, якi стаяў ля газетнага кiёска i гартаў часопiс. Капiтан, стоячы зводдаль, некалькi хвiлiн сачыў за незнаёмцам, i той, быццам адчуўшы ягоны позiрк, азiрнуўся, вочы сустрэлiся. Чалавек ледзь прыкметна кiўнуў, нацягнуў на самыя бровы капялюш i пасунуўся ў парк. Бусел паспяшаўся ўслед, нагнаў i, у думках падсмейваючыся з такой канспiрацыi, сцiшана спытаў:

– Як прайсцi да вучылiшча металiстаў?

Мужчына, не прыпыняючыся, кiнуў у адказ:

– Трымайся мяне, – i нервова паскроб шчаку, скрозь пабiтую чырвонымi плямамi.

Голас чалавека быў зусiм не падобны да таго, якi Бусел чуў па тэлефоне. У душы варухнулася сумненне, нават трывога, але адступаць было позна ды i не ў ягоных правiлах. Капiтан машынальна дакрануўся да кабуры з пiсталетам, гэта надало рашучасцi. Чалавек у плашчоўцы сышоў з алеi i напрасткi, па роснай траве, амаль подбегам пашкандыбаў да напалову разабранай драўлянай будынiны, якая раней была пiўным павiльёнам. Андрэй крыху памарудзiў. Чалавек скасавурыў на яго насцярожлiвы позiрк i, не прыпыняючыся, глуха прагаварыў:

– За мной могуць сачыць, там схаваемся i пагаворым…

Перад тым як джгануць у дзвярны праём, Бусел азiрнуўся, сiлячыся заўважыць што-небудзь падазронае, але наўкол было цiха i спакойна. Ён зрабiў некалькi крокаў у зацемненым, смярдзючым будынку, палез у кiшэню па запалкi, i ў гэты момант нешта цяжкое звалiлася на галаву…

Машына нарэшце спынiлася, пачулiся галасы. Гаварылi двое. Спярша Бусел не мог разабраць, пра што гамоняць злачынцы, але праз хвiлiну галасы наблiзiлiся, i ён пазнаў хрыплы барытон, якi належаў чалавеку з парку.

– Фiлiн, а мо цяперака пазбавiмся ад лягавага?

«Адзiн з iх – Фiлiн», – засяроджана ўслухоўваўся ў размову Бусел. Ён сiлiўся прыгадаць, цi сустракаўся раней з чалавекам, якi меў гэтую мянушку, але на памяць нiчога не прыйшло.

– Ты вось што, – рыкнуў у адказ прастуджаны бас, – зрабi засечку на сваiм прышчастым носе, бо незнарок адкручу разам з пляшывай галавой: мент павiнен жыць! I, пакуль iншага рашэння не прыму, нiводзiн волас не звалiцца з ягонай галавы. Уцямiў?!

– Ды я што, – лiслiва прагундосiў чалавек з парку i, перасiльваючы палахлiвасць, прамармытаў: – Я да таго, каб не уцёк!..

– Вось тады дакладна адарву галаву, – пагрозлiва прабасiў голас, якi хутчэй за ўсё належаў Фiлiну. – Паглядзi, цi жывы ён, мо мерцвяка вязём.

Чалавек даўгавата корпаўся ля дзвярэй, не мог адамкнуць замок, мацюкаўся i бурчэў нешта невыразнае. Нарэшце дзверы адчынiлiся, чыстае паветра ўварвалася ў будку. Бусел адчуў прыемны пах сасны, мяты, свежаскошанага сена. Ад ляснога водару закружылася галава, прыемна было ўдыхаць пах лесу, чуць шамаценне дрэў, хацелася жыць…

– Лягавы, ты жывы? – пачуўся голас з цемры, i адразу па вачах разанула калючае, халоднае святло лiхтарыка. – Жывы, – убачыўшы капiтана, памякчэў голас, але праз хвiлiну перайшоў на крык: – Ён, падла, аббляваў усю машыну…

– Калi цябе садану, як яго, у штаны накладзеш, а мо прамiком сплануеш у» магiлёўскую губерню», – весела прабасiў з цемры Фiлiн. – Цягнi, панясём у склеп.

– Аббляванага не панясу! Няхай валяецца ў будцы, ранiцай усё роўна ў распыл!

– Прышч, рабi, што сказана! – зласлiва прасiпеў Фiлiн, пачуўся глухi ўдар, стогн, лiхтарык звалiўся на зямлю i патух.

«Мянушка другога – Прышч», – толькi падумаў Бусел, як яго ўхапiлi за абедзве нагi i, быццам мех з бульбай, скiнулi з машыны ў высокую, росную траву. Ён балюча стукнуўся спiнай, у галаве адразу загуло, скронi сцiснула неймаверным болем, i капiтан зноў званiтаваў.

– Як мы гэткага панясём? – з нянавiсцю, iстэрычна пераходзячы на крык мацюкнуўся Прышч i, вiдавочна, спаганяючы на Буслу злосць за атрыманы ад Фiлiна кухталь, цяжка пацягнуў капiтана далей ад машыны, шматлянуў у самую крапiву. – Няхай там рыгае! – і, спахапiўшыся, прапанаваў: – Можа, хоць ногi развяжам, западло насiць лягавага!

– Развяжам у склепе, – не зважаючы на Прышчова скавытанне, камандаваў Фiлiн, – ды глядзi пад ногi, каб на лесвiцы мент шыю не зламаў.

– Дапаможам, калi сам не скруцiць, – агрызнуўся Прышч. – Ты з iм цацкаешся, быццам з братам, а я iх ненавiджу…

Бандыты падхапiлi Бусла пад пахi i волакам пацягнулi ў хату. У склепе, куды спусцiлi капiтана, было цёмна, сыра i халодна. На слiзкай, парослай цвiллю цаглянай сцяне, якую выхапiла святло лiхтарыка, праступалi буйныя кроплi вады i павольна сцякалi на зямлю. Гэта гаварыла за тое, што дом стаiць у нiзiне, магчыма, ля балота. Дыхалася цяжка. Прышч пасвяцiў лiхтарыкам у твар i, сапучы, зласлiва прабурчаў:

– Была б мая воля, даўно кiшкi б выпусцiў.

– А ты выпусцi, – з выклiкам, пракаўтнуўшы даўкi камяк, прахрыпеў Бусел.

– З задавальненнем прышыю мянта, – цвыркнуў слiнай Прышч. – Толькi не цяпер, крыху пазней, – ён дастаў фiнку, перарэзаў вяроўку на нагах. – Жывi, падла, ноч у цябе яшчэ ёсць, – злачынец па-блазенску зарагатаў i балюча ўдарыў рукаяткай нажа ў жывот.

Ноччу Буслу заснуць не ўдалося, холад працiнаў да касцей. Каб сагрэцца, спрабаваў прысядаць са звязанымi рукамi, але кожны рух болем аддаваўся ў скронях, кружылася галава.

«Прафесiйна накаўтавалi, – падумаў Бусел, – такiя ўдары мне знаёмыя яшчэ з дэсантуры. Адно незразумела, навошта я iм спатрэбiўся? Калi хтосьцi зводзiць нейкiя рахункi, зрабiў бы прасцей, навошта ўскладняць сiтуацыю, цягнуць невядома куды? Паздзекавацца?.. Не, пэўна, я патрэбны гэтаму Фiлiну для нечага iншага».

Бусел намацаў драбiну, пацiху падняўся пад самае вечка, упёрся спярша галавой, потым плячамi, спрабуючы адчынiць склеп. Не атрымалася. Знясiлены, ён апусцiўся, сеў на вiльготную зямлю, прытулiўся спiнай да драбiны, каленi падцягнуў да грудзей – так было крыху цяплей…

Колькi прайшло часу, Бусел не ведаў, але нарэшце над галавой пачулiся таропкiя крокi, нешта цяжкое i вялiкае доўга кантавалi па падлозе, пакуль ссунулi з вечка. Зарыпелi ржавыя завесы, i ў склеп разам з бляклай палоскай свету ўварвалася чыстае паветра.

– Вылазь, – сцiшана прагаварыў нябачны Буслу чалавек i спачувальна дадаў: – Асцярожна, драбiна гнiлая.

Узбiраючыся наверх, Бусел злавiў сябе на тым, што калiсьцi даўно ўжо чуў гэты прыглушаны бас. Перадапошняя прыступка i сапраўды пад нагой трэснула, капiтан хiстануўся i, пэўна, бразнуўся б з усёй вышынi назад, у вiльготнае, заплеснелае чэрава падполля, але моцныя рукi падхапiлi пад пахi, i ў адно iмгненне ён апынуўся ў пакоi. Бусел не спяшаўся ўставаць з падлогi, чакаў, пакуль вочы прызвычаяцца да святла.

У адзiным на ўсю хату пакоi было чатыры акны, у два з якiх, што выходзiлi на панадворак, праз бруднае шкло нясмела прабiвалася залацiста-жоўтымi пыльнымi промнямi сонца. Справа ад капiтана да сцяны, калiсьцi паклеенай прама па бярвеннях зялёнымi шпалерамi, цяпер абшарпанымi i ледзь не напалову абгрызенымi мышамi ды пацукамi, была прытулена вялiкая трохдзверная самаробная шафа са зжаўцелым люстэркам. Непадалёк высiлася зялёнага колеру драўляная скрыня, абабiтая жалезам.

«Вiдаць, ёй прыцiскалi крышку склепа», – падумаў капiтан i перавёў позiрк на круглую печ, металiчны ложак, стол, каля якога спiнай да яго стаяў крыху ссутулены чалавек i налiваў у шклянку гарэлку. Бусла нудзiла і ад холаду бiла дрыготка. Якраз праз гэта яму не хацелася ўставаць, каб бандыт не бачыў ягоную слабасць.

– Выпi, палягчэе, – прагаварыў чалавек i сам зрабiў некалькi глыткоў з рыльца бутэлькi.

Бусел зразумеў, што перад iм Фiлiн. Рызыкоўныя паводзiны бандыта выклiкалi недавер i насцярожанасць. Як-нiяк, а ў пакоi яны былi ўдвух, рукi, ногi ў Бусла вольныя, i Фiлiн, выкраўшы капiтана, павiнен быў ведаць, што ён валодае баявымi прыёмамi самба i каратэ.

– Завязваць бойку не раю, – быццам прачытаўшы Буславы думкi, прабасiў Фiлiн i, закусваючы, захрабусцеў агурком.

– Пакуль што вып’ю, – цяжка ўзняўся на ногi капiтан, – толькi за што?

– За сустрэчу, – здрыгануўся голас у Фiлiна, ён павярнуўся да Бусла.

– Ты?! – ашалела вылупiўшы вочы, ускрыкнуў аслупянелы капiтан.

– Я, – абыякава адказаў Фiлiн.

У пакоi надоўга запанавала цiшыня.