Լռությունը Անհունին կրկներևույթն է տիեզերքին վրա։ Մտքեր և խոհեր

Երբ մարդ չկրնար աշխատել՝ կամ կը լռե, կամ կուլա։ Լռությունը Անհունին կրկներևույթն է տիեզերքին վրա։ Մարդ ընդհանրապես կուլա, որովհետև ամեն մարդ չկրնար Անհունության շարունակությունն ըլլալ։ Լույսի շարունակությունը, պատկերներու հաճախանքը, կյանքի խավարակուռ անկյունները թափանցելու Ուժը՝ դեպի գերեզման ստույգ վազք մը կը նշանակե։ Ընդհանրապես բանաստեղծները շուտ կը մեռնին, որովհետև շուտ կը տեսնեն։

***

Գանգեր կան, որոնց մեջ կրնա սեղմվիլ վերջալուսային հորիզոնի մը բովանդակ կարմիրը, մրրկահույզ օվկիանոսին գիշերվան մը հառաչանքը, Անհունություն մը, խավար մը աստղազարդ, և արևելյան զեփյուռի մը տարագիր թևը։

***

Ձեզ մե շատերը ընկերներ ունիք, որոնք կը պաշտպանեն ձեզ ձեր ստությանը մեջ, բարոյական նվաճում մըն է այդ անոնց համար և ընկերային կուռ չարիք մը, որ մարմին կառնե անմեղորեն, բայց մեծ է այդ զոհողությունը անհատական բարոյական տեսակետեն։

Չսերտած դասեր. Ժառանգություն

Երբեմն ես ու Շեմսին կռվում էինք իրար հետ: Կռվում էինք առանց պատճառի: Նա ինձ հանկարծ անվանում էր «կյավուր» (անհավատ), իսկ ես նրան անմիջապես անվանում էի «իթ» (շուն): Այս բառերը մենք սովորել էինք մեր տներից եւ դպրոցներից: Բոլոր թուրքերը հայերին կյավուր էին անվանում, եւ բոլոր հայերը թուրքերին` իթ:

Հորս մոտ գալիս էին թուրքեր, արժանանում էին մեծագույն հյուրասիրության, բայց երբ գնում էին, սիրալիր եւ հարգալիր ողջույններով բաժանվում, հայրս նրանց ետեւից մրթմրթում էր` «իթլեր»: Իհարկե, երբ հայրս էր դուրս գալիս մի չափազանց հարգալից հյուրասիրությունից, նրա ետեւից թուրքերը մրթմրթում էին` «կյավուր»:

Երբ ձերբակալված եւ շղթայակապ մի հայի կամ մի խումբ հայերի անցկացնում էին փողոցից դեպի բանտ, հայերը գլխիկոր անցնում էին, իսկ թուրքերը կանգնած` հրճվում էին, խնդությամբ լցվում: Իսկ երբ թրքական դագաղ էր անցնում փողոցից, հայերը, աչքերը դեպի երկինք հառած, մրմնջում էին. «Փա՜ռք քեզ, Աստված»: Ուրախանում էին, որ մի թուրք պակասել է:

Ինչու՞ էր այդպես` ես չէի ըմբռնել, եւ առանց հարցուփորձի իմ մեջ խորացավ ատելություն դեպի «շները», եւ Շեմսիի մեջ աճեց ատելություն դեպի «կյավուրները»:

Երբ մենք փոքր էինք, /հայերով/ մի խաղ էինք խաղում, որ կոչվում էր «Հայ եւ թուրք»: Դա պարզ մի խաղ էր` մեջտեղը մի քարակույտ, որ ամրոց էր կոչվում, մանուկները բաժանվում էին երկու մասի` ամրոցը գրավելու: Բաժանված խմբերից մեկը կոչվում էր հայ, իսկ մյուսը` թուրք:

– Ծո՛, թուրքերը մտան…

– Հայերը բերդին կմոտենան, տվե՛ք գլխներուն:

Եվ սա համարվում էր անմեղ խաղ: Այդ խաղը շարունակվեց մինչեւ իմպերիալիստական պատերազմը: Այդ պատերազմում խաղացվեց նույն խաղը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ կողմերն իսկական հայեր եւ թուրքեր էին, խաղում էին լուրջ եւ իրական հողի վրա` անսահման ատելությամբ բոցավառված:

Ո՛չ ոք, բացարձակապես ո՛չ ոք մեզ չէր ասում, թե` մի՛ խաղացեք այդ խաղը: Երբ մենք խաղում էինք, մեծերը` բեղերով մարդիկ, շատ լուրջ եւ իմաստուն մարդկանց համբավ ունեցող մարդիկ, դիտում էին այդ խաղը եւ ժպտում: Եվ, առհասարակ, դիտողները հրճվում էին, երբ «թուրքերը» պարտվում էին: Խաղի պաթոսն այնքան էր խորանում, որ «հայերը» «թուրքերին» խաղի ժամանակ կանչում էին այն անարգական ածականներով, ինչ որ իրական կյանքում, խաղից դուրս:

Երբ տաքանում էինք, սկսում էինք աղաղակել.

– Վուռուն իթլերե (զարկե՛ք շներին)…

– Կյավուրլար կիրդիլեր (անհավատները մտան)…

Խաղն սկսելու համար մենք միշտ կանգնած էինք լինում մի դժվարության առաջ` ոչ ոք չէր ցանկանում «թուրք» լինել: Ստիպված էինք լինում վիճակ գցել: Ով որ «հայ» էր քաշում, անսահման ուրախանում էր, իսկ «թուրք» քաշողները տխրում էին, ակամա մասնակցում խաղում, պարզապես մանկական խաղի կարգապահության կարգով:

Մենք մեծանում էինք այս ոգով: Եվ գալիք սերունդները կպատմեն մի զարմանալի հեքիաթ.

«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիվ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանա ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բյուզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստավոր, մտավորական, վաճառական, կալվածատեր, բանկիր, պետական բարձր պաշտոնատար, փողոցների կեղտը հավաքող, ծառա, ճորտ եւ այլն: Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները նրա սահմաններից դուրս, սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտյան պետությունների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ուներ սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խավար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղված` իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտյան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դեպի կռիվ իր հարեւանների դեմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրոնով, արյունով եւ կուլտուրայով, ունեին սուրեր եւ զրահ, զորք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիվ: Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառոդի ծուխը, եւ արյան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները. «Եկել է Ազատության ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»: Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատության տենչից, սկսվում է անհավասար կռիվը, զարկում են, զարկվում, եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր` իբրեւ կոշմարային հիշատակ: Ապա գերագույն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները` ոսկորների եւ մոխիրների վրա:

Եվ երկնքից ընկնում է երեք խնձոր»…

ՎԱՀԱՆ ԹՈԹՈՎԵՆՑ

1929-30թթ.

Քառյակներ

 
Հայրենի՜ կարոտ, դու ծանրանում ես,
Իմ դատարկ հոգում դու խորանում ես,
Ամեն ինչ գնաց, փշրվեց, անցավ,
Բայց դու բարձրանում ու ծովանում ես։
 
 
Թերևս մոտ է իմ մայրամուտը,
Թերևս այս է իմ մայրամուտը,
Բայց չէ՞ որ գինու բաժակը կես է,
Ուրեմն վա՜ղ է իմ մայրամուտը։
 
 
Ի՜նչ հրաշալի է այս վերջալույսը,
Ծիրանի ծով է այս վերջալույսը,
Արդյոք կլինի՞ այսպես հրաշալի,
Այսպես ծիրանի իմ վերջալույսը։
 
 
Դու ինձ սպասիր Եփրատի ափին,
Այնտեղ պարտեզում, մեր այգու ափին,
Ես քե՜զ եմ գալիս, հայրենիքի հող,
Դագաղս թողած աշխարհի ափին։
 
 
Մի սրինգ կախվեց արևի կրծքից,
Մի ողկույզ վառվեց հողի ընդերքից,
Արևի, հողի այս երգերի տակ
Իմ սիրտս այրվեց մի լուռ կսկիծից։
 
 
Նստիր իմ ծնկին, մանո՜ւկ ոսկեթել,
Նստիր ու շողա, ծաղի՜կ ոսկեթել,
Իմ սրտից արդեն արյուն է կաթում,
Դու բարձր ճչա, արև՜ ոսկեթել։
 
 
Վարդերի վրա իջավ իրիկուն,
Իմ աչքի վրա իջավ իրիկուն,
Խաղաղություն է, լո՜ւռ, խավա՜ր ու խո՜ր,
Իմ այգու վրա իջավ իրիկուն…
 
 
Արցունքներ թափիր, երբ գարունն անցնի,
Թո՛ղ թախիծդ իջնի, երբ արյունն անցնի,
Երգի՛ր, ի՛մ մանուկ, իմ կապուտաչյա՜,
Քո հոգու խորքից այս հուրը կանցնի։
 
 
Երկու աղավնի՝ սպիտակ ու հեզ,
Այգու երկու շող՝ սպիտակ ու հեզ,
Թռչկոտում են հար մեր երկնքի տակ
Երկու թև անծիր՝ սպիտակ ու վես։
 
 
Արփուց կախված է մի լուսե ողկույզ,
Իմ ճակտի վրա – մի վսեմ ողկույզ,
Լուսավորում է իմ ճամփան մթին
Մի լուսաճաճանչ, մի արև ողկույզ։
 
 
Չքնաղ է այգը, բորբ է կակաչը,
Այտդ վառվել է, ինչպես կակաչը,
Գալիս է մահը, գալիս է վերջը,
Օ՜, առավել ևս վառ է կակաչը։
 
 
Հեռավոր մի ծառ է ծաղկել,
Անջրդի, անհույս, բայց վա՜ռ է ծաղկել,
Կայծակի սրից խոցված, վիրավոր,
Բայց փարթամ, շքեղ ու զա՜ռ է ծաղկել։
 
 
Այգու ձիերը խոլ վրնջում են,
Սարի զանգերը զիլ ղողանջում են,
Ծովն է ծիրանի, անծայր ու անծիր,
Լճերն հայրենի լո՜ւռ հորանջում են։
 
 
Եփրատի ափին մի ծառ է լալիս,
Կարծես իմ սրտի խորքումն է լալիս,
Կարծես մի մայր է ողբում ու կոծում,
Կարծես այդ լացը հենց ե՜ս եմ լալիս։
 
 
Ոչի՜նչ չեմ փոխի քո մեկ երգի հետ,
Իմ կյանքն է կապված քո մեկ երգի հետ,
Ամենից չքնաղ, ամենից շքեղ
Արև՜ն է զուգված քո մեկ երգի հետ։
 
 
Ուզում եմ ըմպել մի խոշոր բաժակ,
Քո վարդ արյունից՝ մի խոշոր բաժակ,
Քո սրտի ակից, քո առվակներից՝
Արևաշաղախ մի խոշոր բաժակ։
 
 
Մութ է այս ճամփան, մութ է մինչև մահ,
Դաժան առեղծված, դաժան՝ մինչև մահ,
Մի խավար կետ կա այս բաժակում ջինջ,
Որ ես բռնած եմ ձեռիս մինչև մահ։
 
 
Քառասունամյակի այս մթին շեմքին
Վառվում է մի սեր, հնչում ցնծագին,
Ինչպես հին այգին՝ ծաղկավառ ու վես,
Բայց կասկածո՜ւմ եմ աշխարհի հիմքին։
 
 
Վաղ է բռընկել իմ այգին,
Վառ է բռընկել իմ այգին,
Սակայն եթե դու չկաս՝
Զո՜ւր է բռընկել իմ այգին։
 
 
Ո՞վ ստեղծեց այս խոտը,
Ո՞վ ներկեց վառ՝ այս խոտը,
Ինչքան լինի աննշան՝
Ես երգո՜ւմ եմ այս խոտը։
 
 
Ուրախ, բարձրախինդ – ա՛յս է Թոթովենցը,
Թախծոտ ու մռայլ – ա՛յս է Թոթովենցը,
Ծիծաղը՝ վարար, մռայլությունն՝ անծիր,
Ամեն չափ՝ անչափ – ա՛յս է Թոթովենցը։