АЛҒЫ СӨЗ

Белгілі адвокат Тайыр Назхановтың кітабы қалың оқырманға арналған. Автор экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудың көп жылдық тәжірибесімен және жеке практикасында болған нақты мысалдарын көрсете отырып, бизнесті қылмыстық процестің шеңберіне негізсіз тартудан қалай қорғауға болатындығы туралы кәсіби кеңестер береді. Тайыр Күзекұлы қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыратын және кәсіпкерлерге ең өзекті сұрақтарға жауап табуға, қиын жағдайларды жеңуге ғана емес, сонымен қатар өте жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін көптеген қателіктердің алдын алуға шынайы көмектесетін ерекше кітап жазды.

Бизнесмен өз мүдделерін қорғауға тырысса, компаниялар мен кәсіпкерлерді негізсіз қудалаудан қорғау механизмі қаншалықты күрделі екенін түсіне алады. Автор бизнесмендер, заңгерлер және құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастың мінсіз үлгісін ұсынады, оның ұсынымдары істің сәтті аяқталу мүмкіндігін арттыруға, тергеудің қызыл таспасын болдырмауға кепілдік береді және көп жағдайда сот талқылауынан мүлдем аулақ болуға мүмкіндік береді.

Тайыр Назханов экономика саласындағы қылмыстар бойынша қорғаудың ерекшеліктері мен жалпы ерекшеліктеріне тоқтала отырып, ұрлықтың түрлі нысандарына: алаяқтыққа, иемденіп алуға және талан-таражға салуға ерекше назар аударады, себебі қазақстандық кәсіпкерлер нақ осы қылмыстарға қатысты негізсіз айыптауларға жиі ұшырайды. Жеке тараулар салық қылмыстарына, әдейі банкроттыққа және адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысының ерекшеліктеріне арналады.

Аталмыш кітапты Тайыр Назхановпен бірге жазған адвокат Дархан Дүйсембеков нормативтік-құқықтық базаны іріктеп, ҚР ҚПК, ҚР ҚК, Қазақстан Республикасы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының және заңға тәуелді актілердің нақты баптары мен ережелеріне сілтеме жасайды.

Кітапта сипатталған нақты қылмыстық істер, сауатты кеңестер және ақпаратты ұсынудың қарапайым түрі оны шынымен қызықты және пайдалы етеді. Жаңа басылым бизнесмендер, заңгерлер мен жаңа іс бастаған кәсіпкерлер үшін үстел кітабына айналады.

«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының төрағасы Райымбек Баталов

КІРІСПЕ

Құрметті оқырмандар, сіздердің назарларыңызға адвокат, LLM, Алматы қалалық адвокаттар алқасы президиумының мүшесі, «Назханов және Серіктестер» адвокаттық кеңсесінің басқарушы серіктесі – Тайыр Күзекұлы Назхановтың еңбегі мен экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудағы көп жылдық адвокаттық тәжірибесінің нәтижесі ұсынылған.

Қазақстандық бизнесті қылмыстық процесс шеңберіне негізсіз тартудан қорғау, өкінішке орай, біздің шындығымызда өзекті мәселе болып қалуда. Ұзақ мерзімді практикамен қалыптасқан сот-тергеу жүйесінің айыптау бағытын, оның ішінде экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша, сондай-ақ меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар аясындағы істерді өзгерту қиын. Автордың пікірінше, экономикалық және мүліктік қылмыстар бойынша істерге қатысуға маманданған адвокаттың орасан зор тәжірибесі қалың оқырман үшін қолжетімсіз болып келеді. Қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыруда қазақстандық адвокатураның рөлін асыра бағалау қиын, алайда бұл мамандық өкілдерінің еңбектерін кітап дүкендерінің сөрелерінен және еліміздің кітапханаларынан табу іс жүзінде мүмкін емес. Экономикалық қылмысқа қарсы күрес саласындағы әдістемелік ұсынымдар, ғылыми құралдар негізінен мамандандырылған ведомстволық жоғары оқу орындарында ғана бар, бірақ қарапайым оқырман оларға қолжеткізе алмайды. Айта кету керек, бұл қылмыстық қудалау органдарының өкілдері қызметінің нәтижесі, ал адвокатураның билігінде көптеген себептерге байланысты ғылыми орталықтар, жоғары оқу орындары жоқ. Бұл кітап бизнес

өкілдеріне, жаңа бастаған заңгерлер мен тәжірибелі адвокаттарға арналған авторлық кітаптар сериясының жалғасы болуы керек. Бұған дейін аталмыш автордың «Заң кеңестері» (2009), «Адвокатпен сұхбат» (2020), «Кибербуллингтен құқықтық қорғау түрлері» (2021) сынды кітаптары жарық көрген болатын.

Осы басылым оқырмандарға экономика саласындағы қылмыстық істерге басқа қырынан қарауға мүмкіндік береді және тергеудің әуре-сарсаңына жол бермеу үшін компаниялар мен кәсіпкерлерді құқық қорғау органдары тарапынан негізсіз қудалаудан қорғау, сондай-ақ жәбірленушілердің мүдделерін білдіру жөніндегі істерде автордың нақты және баға жетпес тәжірибесін пайдаланудың маңыздылығын түсінуге көмектеседі.

Кітапта автор қылмыстық процестің әрбір жеке сатысы үшін экономикалық қылмыстардағы қорғаныстың жалпы ерекшеліктеріне тоқталып, экономикалық қылмыстарға қорғаушы ретінде де, жәбірленушінің өкілі ретінде де қатысудағы жеке тәжірибесін ұсынады. Адвокаттың алаяқтық, иемдену, жымқыру сияқты ұрлау нысандары туралы істер бойынша қорғау әдістемесі тұрғысынан ең күрделі көзқарасы ашылады. Салық қылмыстары бойынша автор өзінің кәсіби қызметіндегі нақты фактілерге сілтеме жасай отырып, қорғаудың тактикалық ерекшеліктерін ашу тараулардың бірін алады. Қасақана банкроттыққа, сондай-ақ осындай қылмыстық істер аясында мүдделерді қалай қорғауға болатынына да назар аударылған. Жеке бір тарау адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысына және тәжірибеші адвокаттардың осы процедуралық мәртебеде қандай проблемаларға тап болатынына арналған.

Бірлескен автор – адвокат Дүйсембеков Дархан Мейрамұлымен бірге нормативтік-құқықтық база ірікте алына отырып, ҚР ҚПК, ҚР ҚК нақты баптары мен ережелеріне, Қазақстан Республикасының заңдарына, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына, заңға тәуелді актілерге сілтемелер көрсетілді, бұл өз кезегінде осы басылымның маңызды артықшылығы болып табылады. Сонымен қатар адвокаттар нақты қылмыстық істер бойынша жасалған іс жүргізу құжаттарының үлгілері мысал ретінде келтірілді.

Экономикалық қылмыстық істер бойынша қорғаудың ерекшелігі

Алдымен, заң бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық істер ҚР ҚК 8-тарауында, ал меншікке қарсы ҚР ҚК 6-тарауында айқындалғанынан бастайық. Осы қылмыс түрлерінің ішінде тәжірибеде жиі кездесетіндері -алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы), иемдену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 189- бабы), іс жүзінде жұмыстар орындалмай, қызметтер көрсетілмей, тауарлар тиеп-жөнелтілмей шот-фактура жазу бойынша іс-әрекеттер жасау (ҚР ҚК 216-бабы), қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және оған басшылық ету (ҚР ҚК 217- бабы), экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы), қасақана банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы), ҚР ҚК 245) және басқа да қылмыс құрамдары. Қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылық түрінің қызмет мәні ең алдымен ақша, бағалы қағаздар, пластикалық карталар, сондай-ақ жылжымайтын мүлік болып табылады.

Алайда экономикалық қызмет саласындағы істер басқа негіздер бойынша да жіктелуі мүмкін. Мысалы, шаруашылық қызметтің салалық ерекшелігі бойынша өндірісте, қоғамдық тамақтандыру, сауда саласында және т.б. экономика саласында және меншікке қарсы қылмыс жасау әдістері зауыттарда, елді мекендерді абаттандыру кәсіпорындарында, фармацевтикалық компанияларда және т.б. ерекшеленуі мүмкін.

Бұдан әрі аталған істердің кейбіреулері мемлекеттік салада, ал басқалары экономиканың мемлекеттік емес секторы саласында жасалады деген негізде бөлінуі мүмкін. Мысалы, жымқыру әртүрлі секторларда жасалуы мүмкін. Егер зиянкес – бюджеттік ұйымның басшысы болса, онда, әдетте, зиян тікелей мемлекетке келтіріледі, сол сияқты залал кәсіпкерге, жеке ұйымға келтірілген жымқыру істері де бар. Ал салық төлеуден жалтару тек мемлекеттік секторға зиянын тигізеді.

Жоғарыда айтылғандармен қатар рұқсат етілген экономикалық қызметке және тыйым салынған экономикалық қызметке қатысты істерді бөліп көрсетуге болады. Рұқсат етілген қызметке жалпы заңды негізде жүзеге асырылатын, яғни бұл кәсіпорындар ресми тіркелген, жұмыс істейтін, бірақ қылмыстық жолмен, мысалы, бюджетке салық төлеуден жалтаруға бағытталған кірістерді жасыру немесе азайту әрекеттерін жатқызуға болады. Немесе қолданыстағы кәсіпорында бас- тапқыда болмаған тауарларды жөнелту үшін шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласындағы тыйым салынған қызметке, мысалы, экономикалық контрабанданы, жалған ақша жасауды, қаржылық (инвестициялық) пирамида құруды, яғни іс-әрекеттерге тыйым салынған және бастапқы заңды бизнестегі заңдылықтан ауытқу нысаны бола алмайтын әрекеттер жасалған жағдайды жатқызуға болады.

Экономика саласындағы құқық бұзушылықтар қылмыстық кодекстің әртүрлі құрамдарының белгілеріне жататынына қарамастан, олардың ортақ сипаттамалары бар. Әдетте, субъектілер экономика саласында қызмет ететін басқарушылық, өндірістік, коммерциялық және басқа ұйымдардың қызметкерлері болып табылады. Айыпталатын әрекеттер олардың функционалдық міндеттерін бұзуына байланысты жасалады.

Құқық қорғау органдары экономикалық қылмыстық істерді тергеу кезінде мыналарға назар аударады: нормативтік құқықтық актілердің қандай ережелері бұзылды, субъект қандай жарғылық және өзге ішкі құжаттар негізінде қызметті жүзеге асырды, ниеттің бар немесе жоқ екендігін дәлелдеу, залалдың мөлшері қандай, ол немен расталады, қатысушылар бар ма, олардың әрқайсысының рөлі, бухгалтерлік құжаттаманың болуы, ондағы бұрмаланулар, сондай-ақ өзге де мән-жайлар.

Экономикалық бағыттағы істер қылмыстық іс жүргізу заңдарын ғана емес, сондай-ақ азаматтық құқық пен салалық нормативтік құқықтық актілерді білуді талап етеді. Сонымен қатар көбінесе экономикалық саладағы істер өте ерекше болып келеді, мысалы, интернет-платформалар бойынша істер. Сондықтан ҚР Қаржы мониторингі агенттігінің орталық аппаратындағы тергеушілер соңғы уақытта қылмыстық істерді тергеу кезінде сарапшыларды тартуда. Сонымен қатар олардың цифрлық технологиялар, қаржы, құрылыс және т.б. сала- ларда түрлі рұқсаттары бар сарапшылар жұмыс істейтін дербес басқармалары бар. Қорғауды жүзеге асыру барысында ұзақ уақыт бойы сарапшы есепшілер, салық органдары, құрылысшылар, IT-мамандарымен жұмыс істеп келемін және бұл дұрыс та, өйткені бәрін білу мүмкін емес, ал сіз өзіңіздің клиентіңізбен сенімді қорғаныс желін құра білуіңіз керек.

Өкінішке орай, қылмыстық процестің жетілдірілмегендігіне байланысты іс жүзінде тергеудің келесі сатыларында адам күдікті болған кезде олардың процессуалдық тіркелуіне дау айту мүмкіндігі бола тұра, адвокат өзінің қорғауындағы адамға экономикалық істер бойынша нақты көмек көрсете алмайды. Қорғау және айыптау тараптарының теңдігі туралы декларативті түрде мәлімделуі мүмкін, бірақ іс жүзінде адвокаттың өкілеттіктері тергеушіге қарағанда аз. Мысалы, сотқа дейінгі тергеудің өте маңызды кезеңі – сот сараптамаларын тағайын- дау және қорытынды беру үшін мамандарды тарту. ҚР ҚПК 64, 70, 71, 272-баптарына сәйкес тергеуші тиісті қаулымен танысуға мүмкіндік бере отырып, сараптама тағайындалар алдында жәбірленушіні, күдіктіні, адвокатты хабардар етуге міндетті, бұл ретте адвокат-қорғаушыға тіпті қаулының көшірмесін алуға да рұқсат етіледі. Сараптама аяқталғаннан кейін тергеуші процеске қатысушыларды сараптамалық қорытындымен таныстыруға міндетті, бірақ тергеушілер көбінесе ықтимал күдіктінің процессуалдық мәртебесін тіркеуді соңғы сәтке дейін кешіктіреді, бұл адамды, әрине, мұндай құқықтары жоқ куәгер ретінде ресми түрде қалдырады. Осылайша, қорғаныс тарапының сараптама мен зерттеуді тағайындау туралы хабардар болу, содан кейін тиісті қорытындыларға уақтылы қол жеткізу құқықтары шектеледі. Сотқа дейінгі тергеу аяқталар алдында ғана бұл «куәгерлердің» мәртебесін күрт өзгертіп, оларды күдікті деп тану және олардың әрекеттерін саралау туралы шешімдер жариялайды.

Алайда, бұл ретте, сотқа дейінгі тергеудің басынан бастап тергеу күдікті деп тану туралы қаулы шығарылады деп санайтын адамдарға қатысты жасырын тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. ҚР ҚПК 232-бабы 7-бөлігінің 1, 4-тармақтарына сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда, хабарда оны дайындайтын, жасайтын немесе жасаған адам ретінде көрсетілген, не оған қатысты оның тергеліп жатқан құқық бұзушылыққа қатысы бар не дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған қылмыстық құқық бұзушылық туралы мәліметтері бар деп пайымдауға өзге де негіздер бар адамға қатысты, сондай-ақ, егер үшінші тұлға қылмыстық құқық бұзушылық туралы ақпаратты алатын немесе беретін іс үшін маңызы бар. Сондай-ақ негізінен экономикалық және меншікке қарсы қылмыстар бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы арыздар бастапқыда нақты адамдарға қатысты берілетінін ескеру қажет.

Демек, бұл адамдар ҚР ҚПК 65-1-бабы 1-бөлігінің анықтамасын негізге ала отырып, қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады, оған сәйкес егер адамға қылмыстық құқық бұзушылық туралы арызда және хабарламада оны жасаған адам ретінде көрсетілсе не оған қарсы қылмыстық процеске қатысушы куә айғақ берсе, бірақ осы адамға процестік ұстап алу қолданылмаса не оны күдікті деп тану туралы қаулы шығарылмаса, онда ол қорғалуға құқығы бар куә мәртебесіне ие болады. Ал жасырын тергеу әрекеттерін жүргізе алатын үшінші тұлғалар – бұл процеске куәгер ретінде қатысатын немесе тергеушіге ешқашан ресми түрде шақырылмаған, бірақ құқық қорғау органдарының қарауында болуы мүмкін адамдар. Осылайша, адам қылмыстық қудалау органдарының тарапынан оның жеке басына қызығушылықтың жоқтығы туралы бейқам түрде сенсе, сонымен бірге оған дәлелдемелер жиналады. Істің барлық материалдарымен танысу кезеңінде клиентіңіздің қаншалықты артық сөйлегенін оқып шығып, белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын қалай түсіндіруді ойлайсыз. Неліктен мұны ертерек жасау мүмкін емес? Бұл ҚР ҚПК 296-бабы 1-бөлігінде айқындалған қорғау тарабы үшін заңнамалық кедергі, соған сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам күдіктіге және оның қорғаушысына айыптаулар тізімін қоспағанда, тігілуі, нөмірленуі, іс парақтарының тізімдемесіне енгізілуі және тергеу органының мөрімен бекітілуі тиіс істің барлық материалдарын ұсынады. Танысу мақсатында заттай дәлелдемелер де ұсынылады және күдіктінің немесе оның қорғаушысының өтініші бойынша тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоса берілген болса, фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, слайдтар, өзге де ақпарат жеткізгіштер жаңғыртылады.

Экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерді кім тергейді? Шынымды айтсам, бәрі ҚР ҚПК бойынша қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы түрлерін тергеудің атаулы ведомствосы – аумақтық Экономикалық тергеу департаменттерімен (бұдан әрі – ЭТД) бірге ҚР Қаржы мониторингі агенттігі (бұдан әрі – ҚР ҚМА) болып табылады. Бірақ азаматтарға және мемлекеттік емес ұйымдарға қатысты жасалған иемдену, жымқыру, алаяқтық жөніндегі қылмыстық істер, сондай-ақ қаржылық (инвестициялық) пирамидаларды ұйымдастыру жөніндегі істер Ішкі істер органдарында тергеуде болады. Мемлекеттік қызметкерлерге қатысты қылмыстық істерді ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) тергейді. Тәжірибемде экономикалық қылмыстарды тіпті ҚР арнайы прокуратурасы мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бөлімшелері де тергейтінін кездестіріп жүрмін. Яғни, істердің осы санатын зерттеп, тергегісі келетіндер көп. Бұл жүйеліктің бұзылуы емес екенін атап өтейін, өйткені прокурорда ҚР ҚПК 193-бабы 1-бөлігі 12-тармағында көзделген айрықша өкілеттік бар, оған сәйкес прокурор сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ тергеп-тексерудің объективтілігі мен жеткіліктілігін қамтамасыз ету қажеттігіне байланысты ерекше жағдайларда қылмыстық қудалауды жүзеге асыра отырып, қылмыстық қудалау органының не қылмыстық процеске қатысушының жазбаша өтінішхаты бойынша істерді бір орган- нан екінші органға береді, не өзінің іс жүргізуіне қабылдайды және ҚПК-де белгіленген тергеулілігіне қарамастан оларды тергеп-тексереді.

Қорғау тапсырмасын қабылдағаннан кейін мен әдетте келесі әрекеттер жасаймын. Клиентпен сөйлескеннен, сұрақ қойғаннан кейін оның иелігіндегі процессуалдық құжаттармен танысқаннан соң хабарлама жазып, оны электрондық үкімет порталы арқылы тергеушіге клиентімнің мәртебесі туралы ақпарат беруді, сондай-ақ ҚР ҚПК бойынша өзінің мәртебесіне сәйкес оған және оның адвокатына қазірден бастап қолжетімді болатын құжаттармен танысу туралы өтінішхат жолдаймын. Егер осыған дейін клиентімнен жауап алынса, бірақ хаттаманың көшірмесі болмаса, онда тергеушіден онымен танысуға және одан қажетті мәліметтерді жазып алуға мүмкіндік беруін сұраймын, өйткені қорғаушының бұл құқығы ҚР ҚПК 70-бабы 2-бөлігінің 5-тармағында бекітілген. Хабарлама мен өтінішті тергеушіге оның WhatsApp қосымшасындағы нөміріне жіберемін. Сол күні ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі өңірлік басқар- масына қылмыстық істің қозғалысы бойынша статистикалық мәліметтерді, атап айтқанда, СДТБТ-де тіркелген күнін, ҚР ҚК сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған бабын, тергеп-тексеру мерзімінің үзілуі, тергеп-тексеру мерзімінің ұзартылуы туралы мәліметтерді, дерекқорда көрсетілген істің фабуласын, істердің бір өндіріске қосылуы, тергеу сотында санкцияларды алу туралы ақпаратты (мазмұнын ашпай, табиғи түрде), жәбірленушілер мен күдіктілер, алынған заттай дәлелдемелер туралы мәліметтерге адвокаттық сұрау саламын.