ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Շարահարությունը քերականական կապակցման եղանակ է, որի դեպքում չկան կապակցող շաղկապներ, շաղկապական բառեր, այլ նախադասությունները պարզապես գործածվում են կողք կողքի և իրար հետ կապվում են իմաստով [3, էջ 465]։ Բերենք մեկ սահմանում ևս։ Շարահարությունը բարդ նախադասության կազմի մեջ մտնող նախադասությունների այնպիսի կապակցությունն է, երբ նրանք կապակցվում են առանց շաղկապների կամ շաղկապի դեր կատարող դերանունների և միմյանցից բաժանվում են ստորակետով, բութով կամ միջակետով [10, էջ 100]։ Անշաղկապ կապակցության դեպքում խոսքը դառնում է սեղմ և արագ։ Անշաղկապությունը բնորոշ է հատկապես խոսակցական լեզվին: Այն խոսքը դարձնում է աշխույժ, սեղմ, հուզական, ուժեղացնում է արտահայտչականությունը և նվազեցնում սառը դատողականությունը, ինչպես նաև նպաստում է տրամաբանական մտածողության զարգացմանը և ձևավորում է պատճառաբանելու հմտություն։ Անշաղկապ բարդ նախադասությունները մեծ նշանակություն ունեն խոսքային հաղորդակցության մեջ և օգտագործվում են խոսքի տարբեր գործառական ոճերում։ Մեծ է անշաղկապ բարդ նախադասությունների դերը ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր խոսքում։ Անշաղկապ բարդ նախադասությունները լայն կիրառություն ունեն հատկապես բանաստեղծություններում, առածներում, ասացվածքներում, հեքիաթներում, աֆորիզմներում։

ԱՆՇԱՂԿԱՊ ԲԱՐԴ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՄԲՌՆՈՒՄԸ ՀԱՅ ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Սույն ենթագլխում ներկայացվում են հայ լեզվաբաններ Վ․ Առաքելյանի, Ն․ Պառնասյանի, Մ․ Աբեղյանի. Գ․ Սևակի, Է․ Աղայանի, Ս․ Աբրահամյանի, Գ․ Գարեգինյանի, Արտ․ Պապոյանի տեսակետները` հայոց լեզվում շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասությունների վերաբերյալ։

Հայ լեզվաբանության պատմության մեջ շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասություններն ամբողջությամբ ուսումնասիրված չեն։ Շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասություններն առավելապես կիրառվում են ժողովրդախոսակցական լեզվում։ Շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասությունները հայ լեզվաբանության պատմության մեջ դարձել են հատուկ ուսումնասիրությունների առարկա Վ․ Առաքելյանի (1964), Ն․ Պառնասյանի (1964), Մ․ Աբեղյանի (1965), Գ․ Սևակի (1978), Է․ Աղայանի (1987), Ս․ Աբրահամյանի (1988), Գ․ Գարեգինյանի (1991), Արտ․ Պապոյանի (2003) և ուրիշների աշխատություններում։ «Շարահարություն» եզրույթն առաջարկվել է Մ. Աբեղյանի կողմից «Հայոց լեզվի տեսություն» աշխատության մեջ։ Իր աշխատության մեջ նա նշում է, որ իրար հետ կապակցված խոսքերը միմյանց նկատմամբ ունեն ստորադասական և համադասական հարաբերություններ [1, էջ 600]։ Նա ստորադասական կապակցությունը բաժանում է շարահարությամբ և զոդվածով կապակցված կապակցությունների [1, էջ 609], իսկ համադասական կապակցությունը՝ շարահարությամբ, ցուցական բառերով, համադասական շաղկապներով և շաղկապական բառերով կազմված կապակցությունների [1, էջ 652]։ Մ. Աբեղյանը շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասություններն առանձին տարատեսակ չի համարում։

Մ. Աբեղյանը շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասություններն առանձին տարատեսակ չի համարում։

Մ․ Աբեղյանը «Խոսքերի կապակցությունը» գլխի «Ստորադասություն» բաժնում, խոսելով ստորադասական կապակցության մասին, գրում է, որ «այս կապակցությունը լինում է՝

ա) Շարահարությամբ, երբ երկրորդական խոսքերը, որոնք սկզբնապես գլխավորից անկախ խոսքեր են, առանց որևէ բառի, նշանակությամբ միայն միանում են գլխավոր խոսքի հետ, դառնալով ենթակա, խնդիր և այլն։ Մարդ կա՝ հազար արժե․ մարդ կա՝ մին չարժե։

բ) Զոդվածով, երբ երկրորդական խոսքերը գլխավոր հետ միանում են որևէ կապակցական բառով․ ինչպես՝ «Մարդ կա, որ հազար արժե․ մարդ կա, որ մին չարժե»[1, էջ 609]։

Մ. Աբեղյանը անդրադառնում է նաև շարահարությամբ կապակցված բարդ նախադասությունների կիրառությանը և գտնում է, որ այդպիսի նախադասությունները ժողովրդախոսակցական լեզվին են բնորոշ, իսկ գրական լեզվում անհրաժեշտ է, որ նախադասություններն իրար հետ կապակցվեն որևէ կապակցական բառով։ Այդ մասին նա գրում է. «Շարահարությունը խոսքերի կապակցության ամենապարզ, սկզբնական ձևն է և հատուկ է ժողովրդական լեզվին. գրական լեզվի մեջ պահանջվում է, որ կապակցված խոսքերի հարաբերությունն արտահայտվի որևէ կապակցական բառով» [1, էջ 609]։

Ըստ նրա՝ կապակցական բառեր են հարաբերական բառերը և ստորադասական շաղկապները, որոնց նա տվել է «հարաբերական» և «շաղկապական խոսքեր» անվանումները [1, էջ 609]։ Մ. Աբեղյանը «նախադասություններ» եզրույթի փոխարեն օգտագործում է «խոսքեր» եզրույթը։

Մ. Աբեղյանը «Խոսքերի կապակցություն» գլխի «Համադասություն» բաժնում խոսում է նաև համադասական կապակցության մասին։ Նա գրում է, որ «համադասական կապակցությունը լինում է՝

ա) Շարահարությամբ, երբ միմյանցից անկախ խոսքերը իրար հաջորդում են առանց որևէ կապակցական բառի և միայն բովանդակությամբ և իրենց մեջ ունեցած կարճ դադարով միանալով՝ մի ամբողջություն են կազմում։

բ) Ցուցական բառերով, որոնք դրվելով հաջորդ խոսքի մեջ, ակնարկում են նախորդ խոսքի մեջ եղած մի բառի, կամ ամբողջ խոսքի բովանդակությունն ընդհանրապես, որով և հաջորդ խոսքը միանում է նախորդին:

գ) համադասական շաղկապներով և շաղկապական բառերով» [1, էջ 652 – 654]։

Այսպիսով, նա նշում է, որ այդպիսի կապակցությունը կարող է իրականանալ շարահարությամբ և ցուցական բառերով։ Ինչպես տեսնում ենք, Մ․ Աբեղյանը ցուցական բառերով կապակցությունը առանձին տեսակ է ընդունում և չի համարում շարահարական կապակցություն: Մ. Աբեղյանը ցույց էտալիս, որ բարդ նախադասությունները, իր եզրույթով՝ խոսքերը, արտահայտում են իրար համազոր, համադաս նախադասութունների մի ամբողջություն։ Մ․ Աբեղյանը նաև նկատում է, որ «շարահարությամբ կապակցությունը շատ լույծ է լինում» [1, էջ 653]։

Ըստ Մ․ Աբեղյանի՝ շարահարությամբ համադասություն են կազմում նաև ճարտասանական հարց ու պատասխանը [1, էջ 653]։

Մ․ Աբեղյանը շարահարական կապակցության տեսակ է համարում նաև միավորյալ խոսքը, որում համադաս նախադասություններն ունեն մեկ ընդհանուր ենթակա։ Այդ մասին նա գրում է․ «Շարահարությամբ կապակցության մի տեսակն է և միավորյալ խոսք ասածը, որի մեջ մի քանի համադաս խոսքեր միանում են մի ընդհանուր ենթակայով»[ [1, էջ 653]։

Այսպիսով, շարահարությամբ կապակցված մի քանի համադաս նախադասություններ կարող են ունենալ միևնույն ենթական, այսինքն՝ ենթական ընդհանուր է միևնույն բարդ համադասական նախադասության կազմի մեջ մտնող համադաս նախադասությունների համար։

Մ. Աբեղյանին հետևելով՝ հայ լեզվաբան Գուրգեն Սևակը նույնպես գտնում է, որ գլխավոր և երկրորդական նախադասությունները կարող են կապակցվել շարահարությամբ կամ զոդվածով [10, էջ 100]։

Սակայն Գ․ Սևակը կարծում է, որ ո՛չ միայն բարդ ստորադասական նախադասությունների կազմի մեջ մտնող գլխավոր և երկրորդական նախադասությունները կարող են կապակցվել շարահարությամբ կամ զոդվածով, այլև բարդ համադասական նախադասությունների կազմի մեջ մտնող համադաս նախադասությունները նույնպես կարող են կապակցել շարահարությամբ կամ զոդվածով՝ ի տարբերություն Մ․ Աբեղյանի, որը գտնում է, որ համադաս նախադասությունները կարող են կապակցվել շարահարությամբ, ցուցական բառերով, համադասական շաղկապներով և շաղկապական բառերով։ Մ. Աբեղյանը չի կարծում, որ համադաս նախադասությունները կարող են կապակցվել զոդվածով։

Ն․ Պառնասյանն իր «Անշաղկապ բարդ նախադասությունները ժամանակակից հայերենում» աշխատության մեջ ուսումնասիրում է ինչպես անշաղկապ բարդ համադասական նախադասությունները [7, էջ 20], այնպես էլ անշաղկապ բարդ ստորադասական նախադասությունները [7, էջ 59]։

Նա իր աշխատության մեջ նշում է, որ «ինչպես ամեն մի բարդ նախադասության, այնպես էլ անշաղկապ բարդ նախադասության կառուցվածքային-իմաստային էությունը որոշողը հանդիսանում է իմաստային գործոնը, բարդ նախադասության մեջ մտնող նախադասությունների (բաղկացուցիչ մասերի) բովանդակությունների փոխադարձ կապը և հարաբերակցությունը» [7, էջ 17 – 18]։ Ն․ Պառնասյանը կարծում է, որ նախադասությունների անշաղկապ կապակցության դեպքում ևս կարելի է տարբերակել համադասությունը և ստորադասությունը, քանի որ նա գտնում է, որ «բարդ նախադասության բաղկացուցիչ մասերի միջև կա ո՛չ միայն իմաստային կախվածություն, այլ նաև կառուցվածքային, քերականական կախվածություն, որոնք անշաղկապ բարդ նախադասության տարբեր տեսակներում արտահայտվում են տարբեր ձևով, ունեն իրենց արտահայտման հատուկ քերականական և բառական միջոցները, որոնք շաղկապների և հարաբերական բառերի բացակայության դեպքում ամբողջությամբ իրենց վրա են վերցնում բարդ ամբողջություն կազմելու, նրանց մասերի միջև եղած իմաստային փոխհարաբերություններն արտահայտելու պաշտոնը» [7, էջ 9 – 10]։

Ստորադասական կապակցության մասին իր կարծիքն է հայտնում նաև պրոֆեսոր Է. Աղայանը։ Նա իր «Լեզվաբանության հիմունքներ» բուհական ձեռնարկում նշում է, որ «ստորադասական բարդ նախադասության կազմի մեջ մտնող երկրորդական նախադասությունների կապը գլխավոր նախադասության հետ՝ ստորադասական կապակցություն է, որ, մեծ մասամբ, արտահայտվում է ստորադասական շաղկապների կամ օժանդակ բառերի միջոցով» [4, էջ 557]:

Այսպիսով, պրոֆեսոր Է. Աղայանը նույնպես այն կարծիքին է, որ երկրորդական նախադասությունների կապը գլխավոր նախադասություն հետ հիմնականում արտահայտվում է ստորադասական շաղկապներով և օժանդակ բառերի միջոցով, սակայն նա հնարավոր է համարում նաև շարահարական (անշաղկապ) կապակցությունը։

Վ․ Առաքելյանը իր «Հայերենի շարահյուսությունը» աշխատության մեջ առանձին գլուխ է հատկացնում շարահարությանը և քննության է ենթարկում ինչպես անկախ շարահարությամբ բարդ նախադասությունները [5, էջ 364], այնպես էլ կախյալ շարահարությամբ բարդ նախադասությունները [5, էջ 369]։

Ըստ Վ․ Առաքելյանի՝ «շարահարությունը համատեղում է այլևայլ հարաբերություններ, իսկ դրանց տարբերակումը պայմանավորվում է հնչերանգությամբ ու այս կամ այն նշանակության առավել ցայտուն լինելով» [5, էջ 294]։

Արտաշես Պապոյանը «Կախյալ շարահարությամբ բարդ նախադասությունները արդի հայերենում» աշխատության մեջ նշում է, որ «շարահարությամբ բարդ ստորադասական նախադասությունների մեջ առավելագույն չափով դրսևորվում է շարահյուսական և ձևաբանական կարգերի ու օրինաչափությունների քերականական կապը» [8, էջ 49]։

Հայ լեզվաբանության պատմության մեջ մեծ է նաև Ս․ Աբրահամյանի