© Татарстан китап нәшрияты, 2014

© Гаташ Р. К., 2014

Тамырлары шәрекътә
(Рәдиф Гаташның шигъри дөньясы)

I

Өр-яңа аһәңнәр белән мәйданга килгән алтмышынчы еллар шигъри буынында үзенчәлекле дөнья хасил иткән Рәдиф Гаташ бар. Чордашларының уй-хисләрен, яңарышка, рухани хөрлеккә омтылышын ул үзенең яңгыравык тавышы белән мәйданнарга алып чыкты. Шигырь бәйрәмнәрендә ул, колачын җәеп, яшьләрнең җан манифесты булырлык романтик шигырьләрен мәйдан өстенә очырды. Мәйдан халкында елмаюлар, рухланып кул чабулар…

Рәдиф студент чактагы беренче шигырьләре белән үк үзенә җәлеп итте. Казан дәүләт университетының татар бүлеге студентлары булсын, мөгаллимнәр булсын, аны чын шагыйрь итеп күрәләр иде. Мәсәлән, бервакыт факультетта зур кичә әзерләгәндә, бөек остазыбыз, шигъриятнең даһи галиме Хатип ага Госман – Разил Вәлиев аны илаһи зат дип атый – Рәдифне чакырып алды да шул кичәдә шигырь укырга тәкъдим итте. «Теге «синеке – минеке» кебек антитезалы схемага корылган шигырең бар бит, шуны укы», – диде. Ул – Рәдифнең шәрекъ аһәңнәренә аваздаш бер шигыре иде. Яшь шагыйрь чыннан да шәрекъ шигъриятенә тартылды. Бу исә аның әсәрләренә кабатланмас үзенчәлекле төсмер бирде һәм бирә.

 
Менә әле телгә алган шигырьдән ике өзек:
Янган йөрәк, сузылган кул —
минеке,
Ике толым, кап-кара күз —
синеке.
Егерме ике кояш эзе —
минеке.
Уналты яз, гөлчәчәкләр —
синеке…
Сөймә мине, оныт дисең?
Синең эш.
…Тик оныту һәм онытмау —
Минем эш.
 

Рәдифнең яшьлек шигырьләрендә сәнгатьчә җитлегү шул дәрәҗәдә булганга, ул әсәрләр аның барлык җыентыкларында урын ала. «Мин дөресен сөйлим», «Ирләр булыйк» кебек программ шигырьләр, «Кайтыгыз, минем сөюнең былтыргы бураннары!» кебек романтик юллар телләргә керде һәм хәзер дә яңгырыйлар.

 
Мин дөресен сөйлим:
Җирдә күп кешенең ялгышларын күрәм,
Үземнекен белмим.
Ялгышымны күрсәтүчеләргә
Озын гомер телим.
 

«Ирләр булыйк» дигән шигыре замандашларына гамәл өлгесе булып китте. Аны яшьләр дә, өлкәннәр дә, шагыйрьләр дә, галимнәр дә девиз итеп кабатлап йөри. Шагыйрь чордашларын шул рәвешле кешелекле һәм батыр иман белән коралландырды.

 
Ирләр булыйк һәрвакыт
һәм һәр адымда.
Малай чакта —
уйнаганда,
Күккә карап төрле уйлар уйлаганда.
Кыйналганда…
Ирләр булыйк – ир булгач та,
картайгач та.
Ирләр булыйк!
Һич югында,
Күк гөмбәзен
Бары бер көн иңебездә тотып торыйк!
Ирләр булыйк!
 

Рәдифне мәшһүр әдипләребез үз заманында ук күреп алдылар, бәяләделәр, ышаныч багладылар. Хәсән Туфан, Фатих Хөсни, Наҗар Нәҗми аның яшьлек шигырьләрен чын шагыйрь иҗаты итеп күрделәр. Бигрәк тә Фатих ага Хөсни шигъриятне нечкә аңлаучы әдипләрдән иде. Аның Дәрдемәндне телгә алырга ярамаган кырыгынчы елларда «Кызыл Татарстан» битләрендә шагыйрьне кайнар яклап язган мәкаләсе гражданлык һәм иҗат батырлыгы булды.

Рәдифнең алтмышынчы еллар йолдызлыгы буенча сафташы һәм зур шагыйребез Равил Фәйзуллинның әлеге мәзкүр шәлкемдәге әсәрләргә хас җуелмас егәрлек хакындагы фикерләре Гаташның бөтен иҗатын күздән кичергәндә дә ачкыч ролен үтәрлек төгәл күзәтү һәм бәяләрдән тора. Ул болай яза: «Кемгә ничектер, миңа Рәдифнең башлангыч чорда иҗат ителгән шигырьләре күбрәк ошый. Такташлар кебек зур шагыйрь булырга ымсыну бар аларда… «Кое», «Кыз җавабы», «Чакыру» кебек шигырьләр әле хәзер дә самими һәм тәэсирле яңгырыйлар. Табигатьнең үзендәге кебек гармония бар аларда. Хис һәм фикер гармониясе».

Романтик Гаташның минем өчен иң матур саналган шигырьләреннән «Чакыру» әсәре инде уннарча ел күңелдән төшми, җанны рәхәт җилкендерүендә дәвам итә.

 
Кайтыгыз, минем сөюнең
Былтыргы бураннары!
Югыйсә артык киңәйде
Күңелнең урамнары.
Кайтыгыз, җилне-давылны
Тынычтан артык күргән,
Тын йортның ишеген ватып,
Урамга чыккан көннәр…
 

Ни сөенечле ки, шигъри телгә нәзберек таләпле Фатих Хөсни нәкъ шушы шигырьнең тылсымын төгәл тотып алган: «Никадәр энергия бу юлларда һәм, «тын йортның ишеген ватып», урамга, җилле-давыллы тормышка, көрәшкә ашкыну никадәр!.. Шагыйрьнең логикасы бу очракта булмастайны булдырырга ашкынып торуда…»

Рәдиф Гаташ татар шигъриятенең бик бәрәкәтле чорында мәйданга чыкты. Беренчедән, алтмышынчылар буынына мәгълүм дәрәҗәдә фикер хөрлеге шартларында иҗат итү насыйп булды. Ә инде шәхсән Гаташка килсәк, татардагы шигъри традицияләрнең эпохаль яңаруын кичергән ХХ гасырның сәнгатьчә бай казанышларына таяну мөмкинлеге ачылды. Аның нигезендә ике мәдәни дөньяның, ике әдәби мәктәпнең органик синтезы ятты. ХХ йөз башының әдәбиятыбызга тизләтелгән үсеш китергән Көнчыгыш-Көнбатыш синтезы безгә Тукай, Дәрдемәнд һәм Сәгыйть Рәмиев феноменын бирде. Меңьеллык шәркый шигъри казанышлар Аурупаның иҗтимагый-мәдәни алгарышы белән кушылды. Аурупа шигъриятенең Шекспир, Гёте, Байрон, Шиллер, Гейне, Пушкин талантыннан торган шигъри дөнья татар өчен бик тансык иде. Һәм Такташтан башлап татар шагыйрьләре шул стихия эчендә иҗат иттеләр. ХХ съезд алып килгән иҗтимагый җылыну татар шагыйрьләренә янә Шәрекъкә йөз белән борылырга мөмкинлек бирде. Алтмышынчылар төркеменнән башлыча Рәдиф Гаташ бу мөмкинлектән тулы файдаланды.

Хәлбуки шәрекъ шигъри стихиясенә кереп киткәнче, Рәдиф байтак еллар дәвамында җитди эзләнүләр юлын үтте. Ул эзләнүләр шактый ара ирекле шигырь кысаларында барды. Бу һич тә аның модага иярүе генә түгел иде, чөнки аның эзләнүләре дә үзенчәлекле мәктәп хасил итте. Зөлфәтнең аны «остазым» дип атавы тикмәгә түгел бит. Аннары ирекле шигырь шаукымы алтмышынчылар буынының барлык вәкилләрендә дә булып алды. Равил Фәйзуллин булсын, Рөстәм Миңгалим булсын, бигрәк тә Роберт Әхмәтҗанов ирекле шигырьдә кызык һәм җитди үрнәкләр бирделәр. Аурупа әдәбиятыннан Поль Элюар, Артюр Рембо чалымнары татар шигърияте тормышын нык кына җанландырып алды.

Әмма әлеге эзләнү һәм ихлас мавыгуларда ХХ гасырның бөек шагыйре Назыйм Хикмәт тылсымы ныграк тоемлана. Асылда, аңардан бер генә яшь шагыйрь дә азат түгел иде. Шул җөмләдән мин үзем дә ул шигърияткә гашыйк идем. Мәскәү алтмышынчылары телендә дә төрек шагыйренең шигарь юллары иман таянычы булып еш яңгырады.

 
Мин янмасам,
Син янмасаң,
Без янмасак,
Ничек чыгар караңгылык яктылыкка?!
 

Ирекле шигырьнең үзенчәлекле ритмнары Рәдифкә мәйдан киңлегендә гали хисләрен яңгыратырга мөмкинлек бирде. Аның «Европада татар шагыйрьләре» дигән шигыре мәйдан халкының күзләрендә ярсу очкыннар кабыза иде. Ул, колачын галәм киңлегендә җәеп, үзенең яңгыравык тавышы белән шигыренең һәр строфасында «Европада татар шагыйрьләре!» дигән юлны рефрен итеп кабатлый. Строфадан строфага илһамлы аһәң көчәя бара…

 
Колагымда нигә яңгырый әле
Бер җыр димме:
– Европада татар шагыйрьләре!
Европада —
Одер, Висла, Влтавада каберләре…
Сугыш җиле алып килгән дә ирләрне,
Берлин төрмәсеннән
Европага баккан Җәлил.
Атакага кергән анда Кәрим.
Польша аша узган Кутуй.
Европада – Баян.
Илләр яшәве өчен гомерләре янган.
Алар чакыра безне,
Чакыра истәлеге,
Соңгы шигырьләре, каберләре:
– Европада татар шагыйрьләре!
 

Мондый шигырьләре белән Гаташ трибун шагыйрь булып мәйданнарга чыкты.

Татар шагыйрьләренең Аурупа картасына каннары белән язган исемнәрендә каһарман һәм трагик тарих гәүдәләнә. Шагыйрь милли тарихның батыр һәм фаҗигале сәхифәләрен төрле яссылыкта күздән кичерә. Җөмләдән берсе, милләтнең җанын, табигатен, үлемсез рухиятен чагылдырган татар китабы язмышы аның өчен «гасырларның оран-хитабы» булып тора. «Татар китабы» дигән шигырен ул бөек остаз Хатип Госманга багышлый:

 
Сөйлә, китап, нинди гамьнәр кичеп,
Төрле илләр үтеп, шулай да
Бирдең алмаз телебез ачкычларын,
Бабамнарның газиз тавышларын
Ишеттердең ничек Тукайга?
Асыл мираслары заманнарның,
Гасырларның оран-хитабы
Хәтерләрдә булсын!
Сөйлә әйдә
Син, үлемсез халык китабы!
 

Монда шигърияткә Хәсән Туфан алып килгән метафорик гыйбарә төрләндерелә: «туган телебез дигән бу алмаз». Шагыйрь, шул рәвешчә, ике үлемсезлекне – халык үлемсезлеген һәм китап үлемсезлеген – бер итеп күрә.

Рәдиф аерым шигырьләрендә үзен бик тапкыр парадокслар остасы итеп күрсәтә. «Авар шагыйре Мәхмүткә» дигән шигырендә ул каләмдәшенең, шашып гашыйк булса да, кыз белән җан уртаклыгы тапмыйча газапка таруында мондый позитив күрә:

 
Ул кызны мин һаман уйлап йөрим:
Газап белән бергә
Ул бит сиңа мең елларга җитәр
Үлемсезлек бирә.
 
 
Мин үпкәлим аңа: аңламаган,
Сине ташлап киткән.
Һәм аклыйм да: яратмавы белән
Сине шагыйрь иткән…
 

Күрәсең, Кавказда мондый гыйбрәтле хәлләр була килгән: горур халык бит, ул горурлык, күрәсең, күбрәк кызларында гәүдәләнә. Сәмәд Вургун турында шундый риваять сөйлиләр. Азәрбайҗан шагыйре тарихында да бәхетсез мәхәббәт зур роль уйнаган. Шагыйрьнең олы юбилее вакытында театр вестибюлендә бер ханым Вургун хатынын чакырып ала да: «Синең иреңне мин шагыйрь иттем», – ди. Хатын, килеп, моны иренә сөйли. Һәм шагыйрь: «Бар да әйт, хәзер инде әнә теге, янындагы ишәкне шагыйрь ясасын», – ди.

Шагыйрьнең мәхәббәт лирикасына караган үтә шәхси һәм гаять интим шигырьләр арасында һич югалып калмый торган бер гамь бар: ул – ил язмышы хисе. Менә ул Агыйделнең көләч ярларында, Илеш ягында җанны тетрәткеч «Уел» җырын ишетә һәм шуннан мондый гомумиләштерүгә килә:

 
Җилләр исте… Батыр ирләр үтте,
Илләр үтте кичеп уемнан;
Ил язмышы йөрәкләргә безнең
«Уел» лары белән уелган.
 

Олы хисләр аңарда шулай, кешелекле һәм тирән булып, шаулап тормыйча, тыйнак, интим хисләр булып та чагылучан.

II

Гаташ, күргәнебезчә, Шәрекъ шигъри дөньясы белән багланышка бик иртә кереп китте. Яшьтәшләре арасында бер ул гына чын остазларын тапканчы шәркый эзләнүләр юлында булды. Алтмышынчы-җитмешенче еллар шигъриятендә фарсы Көнчыгышының шигъри мәктәбен җитди рәвештә үзләштерү адымнары ясалды. Хосусән Нури Арслан, Гомәр Хәйям робагыйларын тәрҗемә кылып, бер матур китап чыгарды. Фарсы даһиеның фәлсәфи фикерләре, хисси мотивлары тулы чагылса да, бу тәрҗемәләрдә кырык-илле ел дәвамында безнең колаклар, күзләр күнгән татар «халык шигыренә» хас ритмик системаның булмавы эчләрне пошыра иде. Хикмәт нәрсәдә соң? Хикмәт шунда: ХХ йөздә халык шигыре (Хатип Госман термины) нигезендә яңарган татар шигъри системасына ритмик буыннар арасының ачыклыгы, бушлыгы хас. Ягъни цезураларның чисталыгы саклана. Гаруз шигъри системасына таянып үскән гарәп-фарсы шигъриятендә ритмик буын аралыгы сүз уртасына да туры килергә мөмкин. Һәм укучы нәкъ шулай, сүз уртасында бүленеп тын ала.

Менә Тукайдан бер мисал:

 
Сурәтеңнең / иң чыны, бел, / шагыйрең күң / лендәдер;
Көзгеләрдән / чын төсеңне / күрмисең – ул / булмаса.
 

(«Булмаса»)

Нури Арслан – гаруз мәктәбен узган шагыйрь. Шәрекъ шигырен тәрҗемә иткәндә, ул шушы традициягә таяна. Үз шигырьләрендә һәм рус шагыйрьләрен тәрҗемә кылганда, ул яңа татар шигыре кысаларында иҗат итте. Безнең укучы исә халык шигыренә күнеккән, ул классик шигырь хасиятеннән хәбәрсез, аның колагына безнең иске шигырь ритмны бозу булып тоела. Моннан бер генә нәтиҗә сорала: филологик факультет шәкертләренә төрки гаруз хакында һәм теоретик, һәм гамәли планда әтрафлы мәгълүмат бирелергә тиеш. Әйтергә кирәк ки, гаруз синдромы хәтта Хәсән ага Туфанның үз шигырьләрендә дә күренгәләп китте.

Әлеге искәрмәләр Рәдиф Гаташның тәмамән шәрекъ шигъри стихиясенә күчкән икенче чор үзенчәлекләрен аңлау өчен кирәк. Ул чор шигъриятен тулаем «Мәхәббәтнамә» дип атарга мөмкин. Чөнки буйдан-буйга сузылган үзәк тема биредә тулысынча диярлек мәхәббәт хакында. Шагыйрь үзенә остазлар итеп, табигый ки, Гомәр Хәйям белән Хафизны сайлый. Һәм аның бу чор иҗаты да бары робагый һәм газәлләрдән тора. Шагыйрь шушы жанрлар эчендә шигъри шәкелнең иң камил үрнәкләрен бирүгә ирешә.

Биредә сүзне янә шагыйрьнең күренекле каләмдәшләренә биреп карыйк. Бу уңайдан Роберт Миңнуллин менә нәрсә ди: «Укучыга, бигрәк тә яшьләргә, Рәдифнең мәхәббәт шигырьләре ошый төшә. Оптимист җанлы, беркадәр сентименталь шагыйрь мәхәббәткә олылап карый. Иң мөһиме, мәхәббәт турында яза белә».

Иҗатта тулысынча шәрекъ шигъри дөньясына килү – Гаташның аңлы гамәле. Аның менә бу робагые шушы юнәлештәге шигъриятенә программ кереш була ала:

 
Ни генә әйтмә, Гаребтән җан гарык!
Аннан алган калып-өслүбем ярык…
Шуңа гел Хәйям! дим; кайтам Тукайга…
Кайтам, димәк, үзебезгә: без – Шәрекъ!
 

Робагый кебек шигъри тулпарны бөек Хәйям Яр янына яки сакый тарафына җилдерер өчен генә иярләмәгән, ул Галәмне иңләр өчен, гарешкә ирешеп, илаһият белән гәпләшер өчен иярләгән. Яшәү-үлем турында уйланыр өчен, үзенең Галәмдәге урынын төшенү өчен һәм үзенә гадел гыйбрәтләр алыр өчен күләм, киңлек җәһәтеннән үтә кысан, әмма мәгънә җәһәтеннән төпсез, тирән шушы шәкелне сайлаган. Ә безнең Рәдиф робагыйларында әлеге сыйфатлар бармы соң? Беренчедән, Рәдиф – Хәйямнан ким дигәндә мең ел соңрак иҗат итүче шагыйрь. «Яшәү-үлем» дигәндә, ул – дөнья агышын мистикасыз һәм илаһияткә рәнҗүсез кабул итүче реалист. Аның Хәйям белән уртаклыгы гали төшенчәләр белән эш итүендә, Яр сурәтен сәмави биеклеккә күтәрүендә чагыла. Бу – мәхәббәт хисен чиксез олылау дигән сүз. Табигый ки, дуслык төшенчәсенә дә ул изге итеп карый. Аңарда сурәт-өлгеләр дә бөек:

 
Яр данлаган Хафизны кызганган бер —
Ярлы санап, аяган Аксак Тимер…
Хафиз җыры ничә җанны баеткан! —
Синең байлык кайда? Сөйлә, җиһангир!
 

Гашыйк шагыйрь хәле беркайчан да җиңел булмаган. Гаташ үз хәлен легенда каһарманы мисалы аша төшендерә.

 
Әйтсен сеңлең: – Гаташ ничә яшендә?
Карт түгелдер, дулкын кара чәче дә…
Җавап бир: – Чын Нух гомере – җанында!
Йосыф аһы хисендә – күз яшендә!
 

Шәрекъ шигырьләрендә шагыйрь гыйшкы газаплар булып яктыртыла. Рәдифтә дә мондый яктыртылыш күп. Ул аның беркем дә җырламаган ракурсларын таба. Алар татар шигыре өчен көтелмәгән яңалык булып яңгырый:

 
Сизәм: күңелдә урыныңны зур иттем!
Җирән чәчне, күр, илаһи нур иттем!
– Лаек түгел мин моңа… – дигәнең юк,
Мактый торгач, ахры, нык горур иттем?!
 

Шагыйрьнең гыйшкы ил телендә риваятьләр булып йөри. Ул качып та, Тукай кебек яшерен дә сөйми, моны илгә белдерүдә гаеп тә күрми:

 
Пышылдап әйттем, тик ил ишетте.
Сиңа хисне, хуплап, дөнья иш итте…
Күкләр кабул итмәгән салкын сүзең
Мине түгел, җирне бугай өшетте.