ҚЫШ КІТАП

ОЛЖАС СҮЛЕЙМЕНОВ

(1936 жылы туған)

Бірінші қылмыс

Ақша қарда

қорғансыз-ақ бол адам!

 
Зəйтүн өскен жасыл тоғай – дара бақ.
Дара бақты əдемі ару аралап,
Отырды да көлеңкеде
Жеңімен
Сүртті бетін,
Көз жасы еді ол,
Қарама.
 

І

 
…Қола дəуір əңгімесі баяғы:
Нағыз былшыл, жоқ басы мен аяғы.
Перс деген құлы болды Шамхаттың –
Ол – храмның жезөкше бір саяғы.
 
 
Танаиса даласынан ілкіде
Ызғарлы жел соқты-дағы бір кілең,
Іштөренің храмына лап қойды
Жауынгерлер қолаңсасы мүңкіген.
 
 
Тиді əйелге қойға тиген бөрідей,
Дал-дұл болды талшыбықтай біреуін
Ұстап еді,
Екен жаны сірідей.
 
 
Қашырамын деп келсе де құтыңды,
Бүтін сақтап қалды ару бүтінді.
Іздемей-ақ өткел тапқан адамға ол
Асыл тас пен алтын беріп құтылды.
 

ІІ

 
Парсы қайтті?
Шыдау бұған оңай ма?
Арашаға жүгірмеді алайда.
Дулатқа да көтермеді қылышын,
Ол асықты киелі көк тоғайға.
 
 
Одан мұндай əрекетті кім күтті.
Тас түбінен өзіне көр үңгіпті.
Содан кейін
Көне қола қанжарын
Қабырғаның арасына сүңгітті.
Шамхат болса соның бəрін көріпті.
Сүйретіліп жетіпті де
Өлікті –
Сүйіктісін
Жерлепті өзі,
Мықты ғой
Ассирия арулары көрікті!
 

ІІІ

 
Ішбақамыз тірі жан жоқ қасында
Сол аруды байқап қалды расында.
Отыр екен дефненің¹ түбінде ол,
Гүл жамылған жас қабірдің басында.
 
 
«Жанға тиме жанындағы өліктің»
Депті скифтер
Жəне тимей келіпті.
Көрмей оны қалмады хан,
Көрген соң
Кете алмады,
Одан бетер желікті.
 

ІV

 
Көз жұмулы,
Иығында тау қайғы,
Желкесінде қою шашы аунайды.
Сол күйінде тəн құдайы,
Яки
Тəңірия Іштөреден аумайды.
 
 
Ассирия. Тапа-тал түс. Ойлы аспан.
Бал арасы гүлге қонып жайғасқан.
Скифтердің табанының астында
Үнсіз-түнсіз тоқ қалалар май басқан.
 
 
Қырғыннан соң əлем іштей күрсініп,
Дем алғандай қылп етпестен тұр сұлық.
Құмарлықтың арғымағы арындап,
Солқылдайды шеке тамыр – тіршілік.
 
 
Гүл құмартқан бал арадай сабылып,
Ұмтылды хан,
Ұмтылды хан қағынып.
Бал араның көлеңкесін сезгеннен
Түнерді де
Қалды əлгі гүл жабылып.
 

Бал арасы туралы елік сөйлейді

 
Жел жұлқылап жауқазынның желегін,
Бір қышқылтым жұпар сезіп келемін.
Есі кетіп ұмтылғанда
Теңселді
Астында гүл түк-түк болған дененің.
 
 
Тыныштыққа қойны толы бақтардың,
Зыңылдайды жез сауыты көкнəрдің.
Ызыңдайды бал арасы
Нəр берген
Қызғалдақтың көп күнəсін жоқтар кім?!
 
 
О, Ішбақа,
Қайнар сезім қазаны.
Оған сенбе,
Араға сен жазалы.
Жаныңды сол шаққан кезде
Баяғы
Уға айналар бал сезімнің азабы.
 

V

 
Шамхат шерлі шайқалғандай тұнығы.
Сүймегенмен күйдіреді бұл үміт:
«Мүмкін маған көзі түсер
Сол сəтте
Ғашық болар,
Өліп-өшер,
Соны күт!»
 
 
Дарақылық.
Керегі жоқ құмартып.
Бар пəлеміз көрінеді мұнартып.
Байқасын деп тілей көрме,
Қайтесің –
Көргенінен көрмегені көп артық.
 

VІ

Гүл мен тəнқұмарлықтың көк шыбыны

арасындағы əңгіме

 
– Ұятсыз бал сұрамайды жасыңды,
Ə дегеннен айналдырар басыңды.
Ал мен гүлмін
Нұр сəуледен жаралған,
Демек күннен алған бүкіл асылды.
 
 
Мен шырынмын,
Мендегінің бəрі өзге.
Бал боп əлі құйылмаған кəрезге.
Бал ғажап қой
Қиып түсер қылыштай,
Кейде бірақ ұқсайды ол мерезге.
 
 
Иə, гүлмін.
Қауіпті жер бұл ара.
Маған қонған ажал табар шінара.
Батсын шыбын құмарлықтың балына,
Шыбын емес,
Келмек маған ұлы Ара.
 
 
Шалғындағы жапырақ пен шөп егіз.
Осыларды тіліменен ала өгіз
Балшарапқа су қосқандай
Қосып жеп,
Гүлге жақын келіп қалды,
Елеңіз.
…Ал шыбынның не дегені беймəлім!
 

VІІ

 
– Бір өзіңді, – деді хан бір ойқастап, –
Аяқтарды тіреп қойып қой тасқа,
Көрсек дейміз,
Сыңғырласын жер-төсек
Сияқты бір сынған шыны айқаста.
 

Елік енді Ассирия бұқасы, яки Іштөре тəңірияның ашынасы туралы айтады

 
Мен өзіңнен көз ала алмай қалдым да,
Бəрін ұмытып қипақтадым алдыңда.
Мені əкелген құштарлықтың бұқасы,
Неге бізге аунамасқа шалғында?!
 
 
Жыр моншағы от құшағын жая ма,
Құмарлықтан бас тарта алман саяда.
Сыңғырлайды ұйқастардың шашбауы,
Бізге неге жолықпасқа маяда.
 
 
Құштарлықтың бұқасы ғой
Есіме
Сені салған,
Бақтағы гүл – несібе,
Майлы сүтін аямайды кокостар,
Жолай алар емеспін мен төсіңе.
 

VІІІ

 
Шамхат кетті ұятына сүйеніп,
Екі көзі – сырдың екі тиегі:
Жанып тұрған екі үлкен шар,
Кірпіктер –
Соны құшқан қоңыздардай киелі.
 
 
Қара жерге тиер-тимес өкшесі!
(Басқалар да солай басып өтсеші!)
Бұлт-бұлт етіп
Бір-екі пұт алтындай
Көздің құртын оятады бөксесі.
 
 
Отқа сенген кездерде бір қысталаң,
Бейшара құл,
Есекпен бір қыстаған
Терлегенде
Ыстық суға жуғандай
Бұрымдарды уыстап бір ұстаған.
 
 
Жатқан кезде сипап оның сауырын
Өңешіне көз жүгіртіп,
Бауырым,
Қараңғыда көре білген
Арудың
Қуанышты бүлкілдеген бауырын,
 
 
Ажал оғы қадалғанда төсіне
Үн шығармай –
Төзім емей осы не?! –
Қайтарғыш ер,
Тойтарғыш қыз –
Тайпасын
Түгелімен түсірген тез есіне
 
 
Қаһарман құл,
Білем саған жақпасын:
«Келгенде олар кекжеңдетіп ат басын,
Ару ерді қоздырып бір
Нəпсінің
Айқара ашып тастағанын қақпасын».
 
 
Бұл Ішбақа бір саспаған майданда
Ерді аруға,
Моп-момақан қойдан да.
Бір аттаған екі аттайды, əрине,
Тоқта, батыр,
Тоқта, батыр, ойлан да!
 
 
Жоқ, болмады.
Үшінші рет аттады.
Төртінші рет,
Бесінші рет…
Қап! Тағы!
Сегізінші қадамын ел айтады
Ең бірінші қадамы деп бақтағы.
 
 
Митыңдаған есекке көз салдың ба?
Салған жоқсың,
Салған болсаң, қал мұнда.
Тұрады ылғи арындаған арғымақ
Жалынды ердің жанарының алдында.
 
 
Бұйрық беріп арғымаққа тақыммен,
Құйғытқанға не жетеді!!!
Қатынмен…
Бұл өмірде асқан сұмдық жоқ енді
Мына жайтқа куə болған сəтіңнен!
 
 
Келеді ол аттай тұсау салынған.
Қорамсағы,
Дулығасы алынған
Өзіне-өзі разы емес,
Қасқырдай
Қошқардан бір тұсақ сұрап жалынған.
 
 
Барады ару айы туған оңынан
Жұпар шашып бұрымынан,
Қолынан.
Сүмірейіп келеді еріп батырың
Сайгүліксіз
Жезөкшенің соңынан…
 

Айыптау

Найзаға шаншып жоғары көтергенде арғы атамыз Кене-Сарының айқайлап айтқаны:

 
«Ішқозылар, еңселі де иықты,
Мен олардан найза бойы биікпін!
Жүрмеңіздер жауға тұқым қалдырып,
Өз ұрпағың кетер онда қаңғырып!»
Хан қыздарын қызықтаса ол аймалап,
Батыр скиф қаптар еді айнала!
Ол өзі де біраз тірі жүрер-ді,
Қаһарлы да, қайратты да, жігерлі,
Мұндай сөзге елтімеді ол бірақ,
Өлген артық жүргеннен де болбырап!
Шамырқанып, ұстарасын үшкіріп,
Тастады тез өзін өзі піштіріп!
Қалды сақтап ол осылай тайпасын,
Ал сен, ханым, басқа əңгіме айтасың!
Сен дайынсың абыройыңды ашуға,
Тірлік үшін ұрығыңды шашуға!
 

Екінші қылмыс

Ақша қарда қорғансыз-ақ

бол адам!

І

 
Сөйтіп Ішқұз тайпасының көсемі
Ер боп шықпай,
Ез боп шықты деседі.
Шамхат бұрын
Пұтханада болыпты
Абыздардың тулағы мен төсегі.
 
 
Қиқулатып келгенше ерлер көптеген