Мөһаҗирләр

Роман «Мөһаҗирләр» (Роман «Мухаджиры» на татарском языке)

Егерменче йөзнең башында беренче көлке журналы «Кармак»ның нәшире һәм мөхәррире булган, «Белек» хосусый нәшрият ачып, «Болганчык еллар», «Мөһаҗирләр» исемле тарихи романнары белән татар әдәбияты хәзинәсенә зур өлеш керткән Мәхмүт Галәүнең абруйлы исеме һәм иҗат мирасы совет чорында озак еллар буе халыктан яшереп яткырылды, мирасының шактый өлеше тоталитар режим шартларында бөтенләй юкка чыгарылды. Мәхмүт Галәүнең катлаулы тормыш юлы һәм фаҗигале язмышы репрессияләр шаукымында нахактан һәлак ителгән татар мәдәнияте эшлеклеләренең күпчелегенең язмышына охшаш.

Мәхмүт Галәү (Мәхмүт Галәветдин улы Мәрҗани) 1886 елның 8 ноябрендә (башка мәгълүматларга караганда 23 ноябрендә) Арча районындагы Ташкичү авылында хәлфә гаиләсендә дөньяга килә.

Тумышы белән ул татарның бөек мәгърифәтчесе, дин һәм тарих галиме Шиһабетдин Мәрҗанигә якын кардәш туры килә. Туган авылындагы башлангыч мәктәпне, Казанда гали мәдрәсә тәмамлаганнан соң, ул Әстерхан шәһәренә юл тота һәм татар мәктәпләренең берсендә мөгаллим булып эшли башлый.

«Шәркый рус», «Борһанел тәрәккый» газеталарына мәкаләләр яза, «Туп» исемле көлке журналын оештыруда һәм чыгаруда катнаша. Яшерен оешмалар белән элемтәдә торганы, «Туп» журналын чыгаруга катнашканы өчен М.Галәү Әстерхан охранкасы тарафыннан эзәрлекләнә башлый. Мөгаллимлек эшеннән куылган М.Галәү Оренбург шәһәренә күчеп китә.

М.Галәү – оста тәрҗемәче дә. Ул А.Пушкин, А.Толстой К.Батюшков, М.Лермонтовның әсәрләрен, шигырьләрен татар теленә тәрҗемә итә. «Ник язылганнар?» шигырь җыетыгын, «Кабылсай» романын, «Саламторханнар», «Курчак туе» исемле сатирик комедияләрен һәм «Пугачев явы» дигән тарихи пьесасын яза.

Әдип «Канлы тамгалар» дип аталган дүрт китаптан торырга тиеш булган эпопея язу эшенә керешә. Беренче китапта 1891 елгы ачлык фаҗигасе, икенче китапта 1897 елгы халык исәбен алу, шуңа бәйле рәвештә авыл халкының бунт күтәрүе һәм соңыннан Төркиягә күчеп китүе, өченче китапта рус-япон сугышы чоры һәм «Өермәләр» дип исемләнгән дүртенче томда давыллы вакыйгаларны гәүдәләндерү күздә тотылган була. Беренче ике кисәген тәшкил иткән «Болганчык еллар» һәм «Мөһаҗирләр» романнары да безгә 1931-1933 елларда Мәскәүдә русча тәрҗемәдә чыккан басмалары буенча гына билгеле. Алтмышынчы еллар ахырында гына бу романнар, русчасыннан тәрҗемә ителеп, татар телендә дөнья күрделәр.

«Болганчык еллар», «Мөһаҗирләр» һәм «Кабылсай» романнары үз вакытында төп-асыл оригиналында матбугатка чыкмый кала һәм ахырда бөтенләй юк ителә.

М.Галәүне Мәскәүдәге фатирында кулга алып, хөкем итәр өчен Казанга китерәләр. НКВД биргән белешмә буенча, әдипнең атып үтерелүе 1938 елның 12 ноябрендә дип фараз кылына. М.Галәүнең «Болганчык еллар» һәм «Мөһаҗирләр» романнары бүгенге көндә мәктәпләрдә, югары уку йортларында өйрәнелә. Кызганычка каршы, әдипнең шәхси архивы да үзе белән бергә китеп югала. Ә анда матбугатка чыгуны көтеп яткан яңа әсәрләр дә шактый була.

Роман «Мөһаҗирләр» (Роман «Мухаджиры» на татарском языке) – произведение, вошедшее в золотой фонд татарской литературы. Автором было написано 4 романа – эпопеи «Кровавые метки» («Кровавые метки», «Вихри» «Муть», «Мухаджиры»). К сожалению, до наших дней сохранились только два произведения, остальные рукописи были уничтожены.

Роман «Мухаджиры» вторая часть дилогии («Муть» и «Мухаджиры») о жизни татарской деревни конца XIX века. Махмуд Галяу колоритно и точно прорисовывает быт и обычаи татарского народа. Основой романа является голод 1877 года, охвативший все Поволжье. Действие романа происходит на территории Татарстана, в деревни Мауля-Колы, Казани и других городов РТ. Вы познакомитесь с историей народных игр, джиенов, сабантуя и главных религиозных праздников. В романе объясняется смысл забытых слов того времени, которые стали чаще использоваться в современном татарском языке, такие как: «талак», «тахлиль», «куштан», «мухажиры», «ирдэуке», «джилян» и другие.

Роман «Муть» и «Мухаджиры» с трудом можно найти в библиотеке и в свободном доступе в Интернете.

Об авторе

Махмуд Галяу (Марджани Махмуд Галяутдинович) родился 8 (по другим данным 23) ноября 1886 года в деревне Ташкичу Арского района ТАССР, в семье учителя.

В двадцатые годы Махмут Галяу начинает работать в художественной литературе. Его очерки и рассказы пронизаны событиями, происходящими в стране, показывают социальные изменения, сложные взаимоотношения, психологические противоречия в сознаниях людей.

М. Галяу – автор рассказов «Часы с кукушкой» (1928), «Узлы» (1929), «Один из многих» (1931), пьес «Пустозвоны» (1926), «Пугачевский бунт» (1927), исторического романа – эпопеи «Кровавые метки».

В тридцатые годы выходят книги писателя – «Муть» (1931), «Мухаджиры» (1934) и психологический роман «Кабулсай» (1934).

В 1934 году М. Галяу стал членом Союза писателей СССР.

Махмут Галяу писатель со сложной судьбой. В годы культа личности был репрессирован и погиб в застенках 12 ноября 1938 года. В 1957 году был реабилитирован посмертно.

Многие рукописи М. Галяу утеряны.