Повестьлар

АЛАН УРТАСЫНДА ЯЛГЫЗ ЙОРТ

1

«Исәнме… Минем сиңа, гади генә итеп, син дип эндәшәсем килә», – дип башлана иде хат. Җаббаров, аны алга таба укыргамы, юкмы дигәндәй, шакы-шокы басып утырган машинисткага карады.

– Язалармы, Әнәс? – диде Мәликә ханым.

– Язалар, – дип мыгырданды Җаббаров. – Чыдар хәл юк.

– Иң күп хат сиңа килә. Хатын-кыз хыялы өчен генә тугансыңдыр син, билләһи.

Җаббаров теләр-теләмәс кенә тагын хатка текәлде: «Сез дисәм, ерагаерсың да меңләгән кешеләр арасында буталып калырсың кебек. Ачуланма, шуңа син дип дәшәм. Инде ничә көннәр буе аяк тавышыңны, сөйләшүеңне ишетәм, хәтта дивар аша сулышыңны тоям кебек, каршыңа атылып чыгарга кодрәтем генә җитми. Тыңла, бу – минем булачак дөньямнан, ә берәүнең яшьлектәге якты төненнән алып кәгазьгә күчерелгән бәхете. Серемне түкмә, җый да күңелеңә салып куй, мин моңа ышанырга тиеш.

Төз нарат сыман өч ир-егет, кояш баеп барганда, Алтынай ярында шалаш кора. Дәү әнием моны миңа үзенчә аңлата.

– Алар, – ди, – Ходай дәүләтеннән урлап сурәт ясый, якын барма, берәр әйберләрен җуярлар да сиңа сылтарлар, – ди.

Җитмәсә, кичләрен капка төбенә җыелган бала-чага ахырзаман җиткәндә адәм җаннарының сурәтләргә иңеп калуы турында куркыныч сүзләр сөйли. Шуларны уйлап, күз алдымда пәри сурәтләре биешсә дә, күңелем Алтынай ярына тартыла.

Беркөнне мине мәктәпкә чакырдылар.

– Багалмам, истәлек өчен уку алдынгыларының портретларын ясатабыз, – диде пионервожатый, – исемлектә син дә бар. Тик, зинһар өчен, шаярышмагыз анда, рәссам абыйларыгызның кушканын төгәл үтәгез!

– Ярар, апа.

Дәү әниемнең өркетүләре җилгә оча, мин, батыраеп, пионер бүлмәсенең ишеген ачып керәм.

– Кер, кер, сеңлем, оялма! – ди өч абыйның берсе һәм мине үз янына чакыра. – Исемең ничек?

Озын парталарга таратып салынган төрле төстәге буяуларга карауга, мин исемемне онытам.

– Исемсез икән! – дип көлешә икәве.

– Йә, сабыйны оялтмагыз инде, урамга чыгыгыз, – дип куалый аларны рәссам абый. – Утыр, үскәнем. Кулыңны тезләреңә куй. Арысаң әйтерсең.

Ишек ярыгыннан вожатый апа миңа бармак яный. Тыңла, янәсе. Тыңламаган кая ул! Керфегемне селкетергә куркып, урындыгыма сеңдем. Әбиләр сөйләгәнчә, җаным әкрен генә гәүдәмнән аерыла, тик ул ак кәгазьгә түгел, рәссам абыйның якты күзләренә сеңә бара иде. (Бүгенге көнгә тиклем мин аның күзләрендә сакланамдыр төсле.)

Көннең калган өлешен җиргә акбур белән рәсем ясап уздырдым. Ә күңел һаман теге абыйны эзләде. Ни булса, шул булыр, елганы йөзеп, аръякка чыгарга кирәк! Ул чакта нинди көч, нинди рух мине бу хәтле кыюландырып җибәргәндер инде. Чөнки мин, чирләшкә кызчык, елның-елында авырып түшәккә егыла һәм мең дәва белән генә аякка баса идем.

Өс-башымнан чапыр-чопыр су аккан хәлдә, комлы ярга бассам, бөдрә таллар артыннан берәү кычкыра:

– Кем ул?

– Мин. – Җавабым сорау бирүчегә бөтенләй ишетелми, ут сыман кызышкан иреннәремдә генә сыланып кала.

– Кем ул, диләр? – Тавыш бу юлы кискен яңгырый. – Юкса ботыңнан эләктереп…

Тыелып кына ниндидер хатын-кыз көлә. Чү, безнең вожатый көлүе!

– Җүләрем! Бу вакытта кем йөрсен ди. Әйдә, коенабыз!

Талларны аралап, ике җан суга сикерә. Ай нурында коенып, икәү бәхеттән исерә! Икәү, икәү! Мин, акылдан язгандай, аларның кыланышын күзәтәм, көнчелектән йөрәгем шартларга җитешә, шушында, Алтынай кочагында тәгәрәп үләсем килә.

Иртәгесен хыянәтче рәссам абыйга юри киреләнәм: йә башымны борам, йә чәчемне туздырам. Ул мин тыңлаусызга сәерсенеп карый, ләкин ачулана белми, ягымлы елмая гына.

– Яле, матур гына утыр, сеңлем.

Өч көн, өч төн аңлаешсыз, буталчык сәгать-минутлар кичердем мин. Кулыма тоттырган әзер портретым да юатмый иде. Рәссамнарның, биштәрләрен асып, станциягә табан китеп баруын күргәч, тыным кысылып, артларыннан йөгердем. Алар китә иде. Миңа күңелсез буш көннәр калдырып, кайсы тарафларга, нинди илләргә җыенган икән алар? Минем өчен бу сер иде. Моны белсә, вожатый апа гына белгәндер. Елаудан күз кабакларым шешенгән хәлдә, мин аны мәктәп янында очраттым. Теге кичтәге су коенуларын инде гафу итсәм дә, салкын гына исәнләшеп уздым. Ул бит минем беренче көндәшем иде…»

Җаббаров, хатта сөйләнгән вакыйгалар белән үзе арасында бәйләнеш тапмагач, сөмсере коелып, укудан туктады. Хәзер юкны бушка аударып, кәгазь әрәм итүче автор гына кызыксындыра иде аны.

– Асылова фамилияле кыз күптән эшлиме? Кем булып? – дип сорады ул Мәликә ханымнан.

– Теге караңгы чоланда кемнеңдер киндерләре онытылып ята, имеш, музейга тапшырылмыйча. Шунда нәрсәдер эзләнә. Таҗи Галиевич ияртеп килгән. Сәнгать белгечеме, студентмы, тәгаен белмим.

«Хат иясе сулышың ишетерлек җирдә генә эшләп ята икән. Хатларын почтадан сала үзе», – дип уйлады Җаббаров. Чоланда кемнеңдер казынуы кәефен кырса да, атна-ун көннән үзенең иҗат күргәзмәсе ачылачагы исенә төшеп, күңеле тынычланды.

– Пүчтәк, – диде ул, көлеп. Аныңча, бөек максатлар белән янып-көеп яшәүче Әнәс Җаббаров каршында өч тиенлек хатлар язучы Асылова бер мескен генә иде.

– Ниемә хаҗәт соң ул чолан актару? – дип, сүзгә кушылды секретарь ханым. – Мирас, мирас диешеп, авыз сулары корый инде.

– Мин чоланны әйтмим, Мәликә ханым. Үземнең уйларны барлыйм.

– Алайса, мин әйттем, син ишетмәдең, Җаббаров.

– Анысы без ишетмәскә бик әйбәт күнегеп киләбез. Ниме, кызы чибәрме?

– Кереп кара инде, Әнәс. Өйләнергә кыз да эзлисең бугай.

Җаббаров, Мәликә ханымның сүзен ишетмәгәнгә салышып, коридорга чыкты. Чолан ишеге бикле түгел иде. Керергәме, кермәскәме? Әллә үз дәрәҗәңне белеп кенә кире борылыргамы? Түш кесәсенә бөгәрләп салган хат та тынгы бирми, укып бетергәнне көтә. Тукта, беренче хат алуы түгел ләбаса! Заманында таныш түгел бер ханым: «Сине гомерем буе ирем итеп яшәдем. Пешергән ашларым, кайнаткан чәем гел синең өчен иде. Хет ризыгымнан авыз итәргә кил», – дип язып җибәргән иде.

Хәзер ни өчендер Җаббаровны язманың азаккы өлеше кызыксындыра башлады.

«Дәү әниемә портрет ошамый, ул аны юк итү ягын гына карый иде. Мин авырып, саташып ятканда, рәсемне кочагымнан каерып алган да дөрләп янган учакка ташлаган. Ярый дәү әтием сизгер була, янарга өлгергәнче тартып ала да читләре күмерләнгән кадерле истәлегемне үземә суза. Шунда гына мин портретым артындагы язуны күрдем. Анда вак хәрефләр белән «Җәй. Алтынай яры. Җаббаров» дип сырланган иде».

Юкәдә икән чикләвек… Син, кызый, ялгышмыйсыңмы соң? Дөньяда Җаббаровлар азмыни? Кемгә килеп бәйләнмә, шул Җаббаров дигәндәй. Хәтерләмим Алтынаеңны һәм син кызчыкны, дип уйлады Әнәс, гаҗәпләнеп.

«Бу исемне мин инде оныта алмадым. Син хыял тудырганнан да бөегрәк шәхес идең. Сиңа тиңләшергә омтылып, үземчә, гел үземчә аерым дөнья төзедем. Икебезне генә сыйдырачак дөнья иде ул. Чөнки гади кешеләр яшәеше белән минем, синең яшәеш бер була алмый, без икебез бүтәннәрдән бер башка югары торып яшәмәсәк, кылган гамәлебез, тудырган әсәрләребез гавамның аяк астында калып изелер иде. Әйе, изелер иде, Әнәс. Сокландырмаган яки нәфрәтләндермәгән, үсендермәгән яки тетрәндермәгән һәр әйберне халык ваемсыз гына таптап китә. Моңа без үзебез, безнең түбән зәвыклы картиналарыбыз гаепле була. Мин төзегән дөньяда син дә бар идең, дидем. Тик дөрес аңла: мин аның һавасын, күген, кояшын тормышның чиркандыргыч ваклыкларыннан, ялагайлыктан, дан-шөһрәткә омтылудан һәм дә мескенлектән азат булсаң гына синең белән бүлешә алам. Дан колына әверелеп яшәгән рәссамнар бездә очрый әле. Син дә шуларга кызыкмыйсыңмы? Күккә йолдыз төсле атыласы иде дип, син дә ашкынмыйсыңмы? Күрегез дигәндәй, җиһанны сискәндереп, йолдыз матур атыла, һәркемне уйландырып, сокландырып ала… Әмма атылгач та, үзеңнең кара күмер төсендәге хәлеңне күрергә көчең җитәрме? Шәт, ни әйтергә теләвемне аңлыйсыңдыр. Күргәзмә оештырып, премия ягын кайгырту – бакчаңа утырткан алмаларның өлгерүен дә көтмичә, яшел килеш җыеп алу белән бер. Күп картиналарың әче алма төсле, йөзне чыттыра. Комиссия әгъзалары арасында мин иң бәләкәе. Шулай да сине коткарасым килә. Тукта, Әнәс! Ашыкма, Әнәс!»

Җаббаров җан ачуы белән килеп ишекне тартты.

«Ни хакың бар мине… мине өйрәтергә?» – дип кычкырмакчы иде, ул моңа инде әзер иде, ләкин бу юлы уен өздереп әйтергә күнеккән теле нигәдер көрмәкләнде. Тузанлы төргәкләр эченә күмелгән кызны күргәч, әллә нишләде Җаббаров. Гайрәте кызгану белән алмашынды. Тар, кысан чоланның тынчу һавасы тамакны өтә иде.

Кыз да сискәнеп башын күтәрде һәм бөтен буена калкып торып басты. Шул арада Җаббаров аның гәүдәсен, үсмер балалар гына кия торган саргылт күлмәген, калтыраган нечкә бармакларын күреп өлгерде.

Җитмәсә, шул мәлдә генә киштәләрдән идәнгә төргәге белән иске кәгазьләр коелды. Очты тузан, купты мәхшәр, Җаббаров ирексездән артка чигенергә мәҗбүр булды.

– Гафу итегез! – диде ул. – Гафу итегез, ишекләрне бутаганмын.

Куркып чигенгәндә, Җаббаров кызның тутырып ачылган зур күзләрен генә күреп өлгерде. «Тукта», – дип ялвара күзләр. Тик Әнәс бу күренештән айнырга көч таба алмыйча чыгып китте. Табигый урманнардан шәһәрдәге ясалма паркларны артыграк күргән Җаббаров хатын-кызларның да бөтен рәвешен китереп бизәнгән-ясанганнарын яратарак төшә иде. Гәрчә рәссам булса да, ни өчендер табигый матурлык аңа ят иде.

«Хәерсез бала. Иртән генә бәхетле идем бит, кәефемне бозды. Тернәкләнәм дигәндә генә аяк чалмакчы! Минем кайбер картиналарда җитешсезлек бар икән, заман гаепле. Акча да кирәк, акча да! Җитми акча! Мин бит патша хисабына яшәгән рәссам түгел, үз көнемне үзем күрәм. Уңга чәчеләм, сулга чәчеләм: дуслар сыйлыйм, эшләр җайлыйм. Дан, имеш, шөһрәт, имеш. Берәүнең дә дан белән шөһрәттән качканы юк, һәммәсе дә шуңа омтыла. Ә миңа ярамый, имеш. Мин кемнең хаталардан гали заты әле? Төкерәм акыл сатучыларга! Мин бу хатны укымадым, бетте, вәссәлам», – дип тынычланмакчы булды Җаббаров.

2

Рәссамнар йортында аның борчуларын уртаклашырлык кеше юк иде. Хәер, Җаббаров эч серен дусларыннан да яшерде. Ул бары тик йөрәге һәм акылына гына таяна, үзеңнән кала ни туганнарыңа, ни дусларыңа ышанмаска кирәк дип саный иде. Эч пошканда, ул Мөнирә атлы хатынга барып утыргалый. Мөнирә аны көндез дә, төнлә дә көтә, кайчан кермә, ачык йөз белән каршы алыр, тәмле теле белән сайрый-сайрый тиз-тиз генә табын әзерләп куяр иде. Хәйләкәр үзе, ир затын мең асыл җеп белән бәйләр, мөгаен, хатын-кыз заты кырык яшьтә генә шулай остарып җитәдер.

Мөнирәнең бусагасын атлап керү белән, бая Җаббаровны алҗыткан уй-кичерешләр томандай эреп таралды, оҗмах кебек бүлмәнең рәхәт тынлыгы, сизелер-сизелмәс кенә күңелгә иңә башлады. Авыр тойгылардан котылуына сөенеп, Әнәс чибәр хатынны кочагына алды. Шуны гына көткән Мөнирә ханымның кайнар иреннәре:

– Үләм, рәхәт… – дип пышылдады.

Наз-иркәләүләрдән йомшаган хатынны Җаббаров тупас кына читкә этәрде: аныңча, ике кеше берьюлы рәхәтлектән тәм тапмаска, аларның берсе газаптан сыкранырга тиеш иде.

– Йә, кыланма инде, атым, – дип сырпаланган Мөнирәгә Җаббаров бар ачуын бөркеде:

– Әйе, атың, атың! Менеп атланасың да урамнан чаптырып үтәсең. Ә халык егылып китеп сиңа карый. Сиңа түгел, шайтан алгыры, атыңа! Көннәрдән бер көнне ат үлә. Әйтик, үлеп үк бетми, ди, әле, картая, ди. Ә син бүтән атлар эзләргә керешәсең, чөнки сез – хатыннар – шәп ирләр, дәрәҗәле ирләр, муеннарына атландырып йөртә торган ирләр яратасыз! Безнең киләчәктә тамчы да кайгыгыз юк!

– Чү, тузынма, а… атым, – дип чыркылдады Мөнирә ханым. Аңа күңелле иде. – Син салмыш, син исерек!

– Мин айнык, Мөнирә. Бүген минем исемемә тап төшерергә омтылдылар. Ә син беләсеңме, тугач та балага бирелгән исем – кушамат кына! Әйе, әйе, кушамат. Ә чын исемне кешегә аннан соң – үскәч тагалар. Такмыйлар, бирәләр! Кешеләр арасында бар кушамат йөртүчеләр, бар исем яулаучылар. Мин үземне икенче төркемдә дип исәпли идем. Ә теге кызый… яндырмакчы була. Бәлки, юкка гына кыйналамдыр? Кем соң әле ул? Тычкан да бит кибәнгә: «Сине тураклап бетерәм», – дип гайрәт чәчкән, ди.

– Сөйлә, сөйлә, йә, шуннан ни, тураклаган диме, Әнәс?

– Мөнирәдән курыккан, ди!

– Фу, тупас! Кил әле, кысып-кысып кочаклыйм да эретим… гөрбиянымны!

– Юмакайланма, кит әле. – Җаббаров, ыңгырашып, куллары белән башын урап тотты. Хәзер аның җанына бер генә җирдә дә тынгы юк, аны туктаусыз Асылованың хаты эзәрлекли иде.

– Абау! Кыргый. Бүген нинди чебен тешләде сине?! Алтын путалысымы, кызылымы?

Җаббаров җавап бирмәде.

– Бүген син әллә нинди, Әнәс, – диде хуҗабикә, иреннәрен турсайтып. – Мыскыл итүеңне ташла инде, зинһар. Урын җәйимме?

– Җәймә, суынмасын. Мин кунарга калмыйм, эш күп. Башка чакта иркәләрмен, кәеф бар чакта. Йә, үпкәләмичә генә озат!

– Китмә инде, җаным. Куна кал…

– Булмый!

Җаббаров шикәр ярата иде. Остаханәсендә ул шикәрдән башка ашамлык әйберләре тотмады да. Иҗат белән тәмам онытылып исергәндә дә аның авызында шул баллы ризык булыр иде. Тирә-юньдәге матурлык та шикәр суырганда гына җанга сеңеп, Җаббаровны рәсем белән җенләндерде бугай. Югыйсә ул сәнгатьтән шактый читтә йөрер: йә җир сөрер, йә ат карар иде.

Тугыз-ун яшьләр чамасындагы малай, әнисенә ияреп, кибеткә барган иде. Кибетче апа: «Әҗәл даруы урынына», – дип кенә аның әнисенә шикәр үлчәп бирде. «Моны кая яшерер икән әни?» – дип кыбырсынды малай. Ә инде ак төргәк чоландагы сандык төбенә кереп урнашкач, чыдар хәле калмады: хет берсен генә алып суырасы килде. Әнисенең тавык та чүпләп бетермәслек эшләрен ташлап, күршеләргә кереп китүен күргәч, Әнәс, шалдыр-шолдыр китереп, сандык өстендәге коштабакларны, ләгәннәрне идәнгә алып куйды. Нәфес башта зур бер кисәк белән канәгатьләнер кебек тоелган иде, икенче көнне ул тагын сорый башлады. Җаен табып, малай шикәр шакмакларын кесәсенә тутырды да тау башындагы аулак чишмә янына йөгерде. Өч улактан бәреп чишмә ага иде. Суга манып-манып, Әнәс шикәр суырды. Дөньяның иң рәхәт чагы иде бу! Моңарчы авыл өстенә караңгылык уптым илаһи томырылып төшә сыман иде, хәзер бөтенләй башкача икән! Алдан офык читләре матур апайларның бите сыман алсуланып кызара, яшел кырлар өстенә соңгы нурларын сибеп, кояш китә, әрәмәлек ягында үзенең бәясен белеп кенә сандугач сайрап җибәрә! Бу күренешләрдән малайның йөрәге кысылып куя. Ул, табигатьнең гүзәл манзарасыннан исәрләнеп, чишмә буенда утыра.

Ә сандык төбендә саба җилләре исә. Ичмасам, җавап тотасы көннәре дә якынлаша: әнкәсе өй тутырып кунаклар җыя. Бик кадерле әйберен табынга чыгарам дип, бичара ана сандык капкачын күтәрсә… ак төргәк буп-буш!

Ул чакта Әнәсне сүкмәделәр. Аңа «Шикәр Әнәс» дигән кушамат кына ябышып калды. Инде кушамат та Җаббаровның чабуыннан ычкынып бара иде, кайсыдыр мәрхәмәтсезе аны яңартып, янә чабуга тагып җибәргән, рәссамнар йортындагы стена газетасына карикатура ясап элгән иде. Имеш, адәм кыяфәтендәге шикәр белән Җаббаров остаханәдә тарткалаша. Берсе әйтә «минем рәсем» ди, икенчесе «минеке» ди.

– Кемнең иҗат җимеше бу? – диде тәне кызыша башлаган Әнәс.

Ирек Сәлимов, авызын ерып:

– Әлфия ясады, – диде. – Шәп эләктергән, малай! Син бит үзең, шикәр урлашуым аркасында гына рәсем белән мавыктым, дигән идең. Шуларны Әлфиягә сөйләгән идем, тәгәрәп көлә!

– Ахмак! – диде Әнәс шаркылдаган дустына. – Еларга туры килмәгәе.

– Йә, йә, кайнар баш! Әлегә хәтле шаяртуларны күтәрә идең түгелме?

– Хәзер юк! Мәгънәсен тапмыйм. Чөнки әсәрләрем премиягә тәкъдим ителгәч кенә, тозсыз шаярта башладыгыз! Һәммәгез дә тырнак астыннан кер эзли.

Ирек – стена газетасының редакторы, аклана башлады:

– Мин… мин синең талантыңа шикләнмим, Әнәс. Мин…