© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Татарское книжное издательство, 2016

* * *

Моабит дәфтәрләре

«Татарча язу танучы һәм бу дәфтәрне укучы дуска!

Моны язды татарның билгеле шагыйре Муса Җәлил. Аның тарихы болай. Ул 1906 елда туган. Фатиры Казанда һәм Мәскәүдә. Илдә иң зур шагыйрьләрдән санала. 1 942 елны сугышка килде һәм әсир төште. Әсирлектә күп азаплар чигеп, кырык үлемнән калып, ахырында Берлинга китерелде. Берлинда сәяси яшерен оешмага катнашуда, совет пропагандасы таратуда гаепләнеп кулга алынды, төрмәгә ябылды. Бәлки, аны үлем җәзасына хөкем итәрләр. Ул үләр. Ә аның әсирлектә һәм тоткынлыкта язган 115 шигыре бар. Ул шулар өчен кайгыра. Шуның өчен 115 нең 60 ын гына булса да күчереп калдырырга тырышты. Әгәр бу китап кулыңа төшсә, шигырьләрне яхшылап, дикъкать белән акка күчер, сакла һәм сугыштан соң, Казанга хәбәр итеп, үлгән татар халык шагыйренең шигырьләре итеп дөньяга чыгар. Минем васыятем шул!

Муса Җәлил. 1943, декабрь». (Беренче «Моабит дәфтәре» ннән)

* * *

«Бу төптә – 33 шигырь.

Әсирлектә һәм тоткынлыкта – 1942.IX–1943.XI арасында язганнарым – 125 шигырь һәм поэма. Ләкин кая языйм? – Үзем белән бергә үләләр.

М. Җәлил». (Икенче «Моабит дәфтәре» ннән)

Кыз җыры

 
Мин озаттым аны сугышка,
Йөрәгемнең сүнмәс кояшын.
Мин озаттым аны сугышка,
Мәхәббәтем булсын юлдашы.
 
 
Авыр булды аннан аерылу,
Ни әйтсәң дә күңел күңел шул!
Авыр булды миңа аерылу,
Рәхәт булыр кайткач күрешү!
 
 
Артык аңа барлык бүләктән
Минем аны сөеп сагынуым,
Артык миңа барлык бүләктән
Батырлыгы белән саулыгы.
 

Июнь, 1942

Хат (Җыр)

1

 
Сугыштан тынган арада,
Каләмне манып карага,
Хат язар идем сезгә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Хат язар идем сезгә.
 
 
Сез кушып җырга хатымны,
Телгә алсагыз атымны
Урамда, өегездә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Урамда, өегездә.
 

2

 
Без дошманны илдән куып,
Оясын көл итми торып,
Өйгә кайтачак түгел.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Өйгә кайтачак түгел.
 
 
Кайтмасак та яныгызга,
Без булсак җырларыгызда,
Шатланыр иде күңел.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Шатланыр иде күңел.
 

3

 
Без булсак илнең телендә,
Дәрт үсә безнең күңелдә,
Көч арта беләкләрдә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Көч арта беләкләрдә.
 
 
Ирешербез тиз теләккә,
Без булсак сезнең йөрәктә,
Сез безнең йөрәкләрдә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Сез безнең йөрәкләрдә.
 

Июнь (?), 1942

Кичер, илем!

 
Кичер мине, илем, синең бөек
Исемең белән килеп сугышка,
Данлы үлем белән күмалмадым
Бу тәнемне соңгы сулышта.
 
 
Юк, мин сине тузан бөртегедәй
Сансыз гомрем өчен сатмадым.
Волхов шаһит: изге сугыш антын
Соң чиккәчә керсез сакладым.
 
 
Мин курыкмадым өстән яңгыр төсле
Яуганда да туплар, ядрәләр,
Каушамадым кан һәм үлек белән
Тулганда да тирә-әйләнәм.
 
 
Алда, артта, уңда һәм сулымда
Киселсә дә юлым; күкрәгем
Яраланып канга төренсә дә,
Көчсезләнеп, мин яшь түкмәдем.
 
 
Мин алдымда күрдем шыр сөяктән
Котылгысыз үлем шәүләсен.
Кил син миңа, үлем, бары гомрем
Коллык белән төгәлләнмәсен!
 
 
Мин түгелме дуска хат язучы,
«Борчылма, – дип, – тормыш юлдашым,
Соңгы тамчы каным тамса тамсын,
Тик антыма таплар кунмасын!»
 
 
Мин түгелме шигырь утым белән
Ант итүче канлы сугышта?
«Үлемгә, – дип, – ачы нәфрәт белән
Елмаермын соңгы сулышта».
 
 
«Соң чиктә, – дип, – синең мәхәббәтең
Җиңеләйтер үлем газабын,
Илемне һәм сине сөюемне
Каным белән җиргә язармын».
 
 
«Тыныч булыр йокы, тормышымны
Бирсәм, – диеп, – туган ил өчен».
Ышан, илем, шушы ант сугарды
Йөрәгемнең соңгы тибешен!
 
 
Язмыш көлде, үлем, кагылмыйча,
Үтте яннан, минем тирәләп.
Нишлим, нишлим, соңгы минутымда
Пистолетым итте хыянәт!
 
 
Чаян чага үзен соңгы чиктә,
Бөркет ярдан түбән ташлана.
Мин соң бөркет түгел идеммени,
Баш ияргә шуннан башкага!
 
 
Ышан, илем, шундый бөркет идем
Мин дә соңгы минут килгәндә,
Әзер идем, мәгърур канат җәеп,
Ташланырга ярдан түбәнгә.
 
 
Нишлим, сугыш дустым-пистолетым
Соңгы сүздән кинәт баш тартты.
Богау салды дошман кулларыма
һәм хурлыклы юлдан атлатты.
 
 
Тоткынлыкта хәзер мин… һәр көнне
Көн чыгышын комсыз күзәтәм.
Шигырь булып чыга үч ялкыны
Яраланган лачын йөрәктән.
 
 
Көн чыгышы дуслар кулындагы
Байрак булып көн дә кызара.
Белмисез лә, дуслар, тоткын күңел
Күкрәктәге җәрәхәттән түгел,
Канлы үчтән шулай кыза ла!
 
 
Тик бер өмит: кара август төне
Илтер мине шунда җитәкләп.
Өстен килер түбән әсирлеккә
Үч һәм илгә керсез мәхәббәт.
 
 
Тик бер өмит, дуслар: сезнең сафта
Табар соңгы көрәш теләген.
Яраланган, ләкин тар коллыкка
Баш имәгән керсез йөрәгем.
 

Июль, 1942

Яулык

 
Аерылганда, миңа йөрәк дустым
Бүләк итте ефәк яулыгын;
Мин ярама яптым ул яулыкны,
Басар өчен агышын канымның.
 
 
Кан табыннан куе кызыл төстә
Яулык минем йөрәк турында,
Сөйли миңа аның җылы назы
Һәм ялкынлы сөюе турында.
 
 
Мин чикмәдем, дускай, бер карыш та,
Батырларча алга атладым.
Яулык шаһит: сине һәм илемне
Йөрәк каным белән сакладым.
 

Июль, 1942

Ирек

 
Кая гына башым куйсам да,
Кайгы талый йөрәк итемне.
Кич ятсам да, иртә торсам да,
Әллә нәрсәм җитми шикелле.
 
 
Аяк-кулым бөтен бөтенен,
Буй-сынның да сизмим кимлеген,
Бар нәрсәм дә җитә җитүен,
Җитми бары иркем – хөрлегем.
 
 
Үзем теләп йөртер булмагач,
Юк аягым минем, юк кулым.
Нәрсә соң ул, иркем булмагач,
Бар булуым белән юклыгым.
 
 
Атам-анам юкта, илемдә,
Әйтегез, мин ятим идемме?
Мин югалттым дошман җирендә
Анамнан да якын илемне.
 
 
Мин кол монда, йортсыз-ирексез,
Ирексез һәм илсез – мин үксез.
Атам-анам булган булса да,
Булыр иде урным бусага.
 
 
Булыр идем һаман мин ятим,
Тик таланган этләр миңа тиң.
 
 
Алтын иркем, азат тормышым,
Кая очтың киек кош булып?
Ник очмады соңгы сулышым
Шунда бергә, сиңа кушылып?
 
 
Белдем микән ирек кадерен
Хөр чагында, дуслар, элек мин?
Татып авыр коллык җәберен,
Инде белдем тәмен ирекнең!
 
 
Шатландырса язмыш күңелне,
Кавыштырып ирек-сердәшкә,
Багышлармын калган гомерне
Ирек өчен изге көрәшкә.
 

Июль, 1942

Тик булса иде ирек (Җыр)

1

 
Карлыгач булса идем,
Канат кагынса идем,
Ж,идгән йолдыз батканда,
Чулпан йолдыз калыкканда,
Туган илем, якты өем,
Очып сиңа кайтыр идем,
Сызылып таңнар атканда.
 

2

 
Йә булсам алтын балык,
Ак дулкыннарын кагып,
Ярсып дәрья акканда,
Ташып ярдан ашканда,
Таң сөмбелем, нечкә билем,
Йөзеп сиңа кайтыр идем,
Күлне томан япканда.
 

3

 
Булсам җитез аргамак,
Көмеш ялымны тарап,
Таң җилләре искәндә,
Үләнгә чык төшкәндә,
Чулпан кызым, таң йолдызым,
Чабып сиңа кайтыр идем,
Гөлләр хуш ис сипкәндә.
 

4

 
Юк, барсыннан да элек,
Тик булса иде ирек,
Кылчым булса кынымда,
Карабиным кулымда,
Сине саклап, туган җирем,
Мин ирләрчә үләр идем
Данлы сугыш кырында.
 

1942

Урман

 
Кояш батты күптән, ә мин һаман,
Авыр уйлар тулы күңелдә,
Күз алмыйча күрше урманнардан,
Басып торам ишегем төбендә.
 
 
Бу урманда, бәлки, партизаннар
Кичке ашка учак яккандыр.
«Бабакай» ның батыр егетләре
Разведкадан йөреп кайткандыр.
 
 
Партизан «Т», бәлки, төнге яңа
Кыю эшкә план корадыр.
Аның утырып кылыч кайраганын
Ишеткәндәй була колагым.
 
 
Урман, урман, мине синнән аера
Чәнечкеле тимер коймалар.
Аерса да тәнне, коллык сөймәс
Мәгърур күңлем өчен юк алар.
 
 
Күңелем оча, урман, буйларыңда
Сукмагыңны барлый, тикшерә.
Кич ятсам да, иртә уянсам да,
Синең дәшкән тавышың иштелә.
 
 
Урман, урман, мине син чакрасың,
Наратларың җилдән тибрәтеп.
Син шаулыйсың, миңа канлы үч һәм
Соңгы көрәш җырын өйрәтеп.
 
 
Урман, урман, миңа чиксез авыр
Бу хурлыклы түбән әсирлек!
Әйт син миңа, илдәш дусларымны
Кайсы почмагыңа яшердең?
 
 
Урман, урман, мине илт син шунда
Һәм корал бир минем кулыма!
Үләр идем аклап йөрәгемнең
Керсез антын сугыш кырында.
 

Июль, 1942

Кызыл ромашка

 
Иртәнге таң нурыннан
Уянды ромашкалар.
Елмаеп, хәл сорашып,
Күзгә-күз караштылар.
 
 
Назлады җил аларны,
Тибрәтеп ак чукларын.
Таң сипте өсләренә
Хуш исле саф чыкларын.
 
 
Чәчкәләр, кәефләнеп,
Җай гына селкенделәр.
Һәм кинәт шунда гаҗәп
Бер яңа хәл күрделәр.
 
 
Ерак түгел моңаеп
Утыра ромашка кызы,
Тик чуклары ак түгел,
Кан шикелле кып-кызыл.
 
 
Ромашкалар бар да ак,
Аерылмый бер-береннән;
Ничек болай берүзе
Ул кызылдан киенгән?
 
 
Әйттеләр: «Син, сеңелкәй,
Ник үзгәрдең? Нишләдең?
Нигә кызыл чукларың?
Нидән алсу төсләрең?»
 
 
Әйтте кызыл ромашка:
«Төнлә минем яныма
Ятып батыр сугышчы
Атты дошманнарына.
 
 
Ул берүзе сугышты
Унбиш укчыга каршы;
Чигенмәде, тик таңда
Яраланды кулбашы.
 
 
Аның батыр ал каны
Тамды минем чукларга.
Минем кызыл күлмәгем
Бик ошады Чулпанга.
 
 
Егет китте, мин калдым
Канын саклап чугымда,
Көн дә аны сагынып
Балкыйм мин таң нурында».
 

Июль, 1942

Сандугач һәм Чишмә (Баллада)

1

 
Таң атып, нурлары
Үпкәндә кырларны,
Чишмәләр, күлләрне
Һәм калын урманны,
 
 
Сандугач уянып
Канатын кагына
Һәм карый ашкынып
Тын урман ягына.
 
 
Ул якын сердәше
Чишмәне сагына;
Таң кошын юксынып,
Чишмә дә зарыга.
 
 
Сихерле тормышы
Бу ике гашыйкның
Кабынды мәхәббәт
Утында яшьлекнең.
 
 
Бәйләде аларны
Ялкынлы саф сөю;
Саф сөю алдында
Нечкәреп баш ию.
 
 
Һәр иртә Сандугач
Чишмәдә коена.
Бу аңа чиксез зур
Дан булып тоела.
 
 
Иркәли таң кошын
Зөбәрҗәт тамчылар.
Әйтче, бу күрнешкә
Сокланмый кем чыдар?!
 

2

 
Таңнарның берендә
Иркә кош – Сандугач,
Уянып карангач
Һәм канат кагынгач,
 
 
Килде тиз сердәше
Чишмәгә…
Тик аның
Кайгылы моң баскан
Чәчәкле буйларын.
 
 
Чишмә тын: ул көлми,
Тибрәнми, селкенми,
Акбүз таш өстендә
Тамчылар сикерми.
 
 
Болганып каралган
Көмештәй саф суы;
Уйлары таралган,
Йөрәге ярсулы.
 
 
Сандугач, аптырап,
Сорашты дусыннан.
Һәм әйтте сердәше
Дип: «Кичә шушыннан
 
 
Үтте ил дошманы,
Яшеренеп яр буйлап,
Минем саф, шифалы
Суымны агулап.
 
 
Канечкеч, юлбасар,
Ул кача артыннан
Аны нык күзәтеп
Килгән яшь батырдан.
 
 
Ул белә батырның
Инешне кичәсен
Һәм, сусап, минем саф
Суымны эчәсен.
 
 
Ул эчкәч, агудан
Шул минут үләчәк.
Ә дошман котылып,
Талап көн күрәчәк.
 
 
Әйт, нишлик, сердәшем?
Әйт, нишлик, акыллым?
Ничек соң коткарыйк
Илебез батырын?»
 
 
Сандугач аз гына
Уйланып торды да
Җанланып эндәште
Чишмәгә тын гына:
 
 
«Кайгырма, күз нурым!
Ул килсә эчәргә,
Коткарам мин үзем,
Мин беләм нишләргә!»