5

Ити эрээри Бэргэннээх Ксенья тулуйбатылар, сол күн аҕалбыт балыктарыттан быһар быһаҕаһын кыракый быласымаасса солуурчахха кутан, Сайсарыга Көстөкүүн ыйбыт аадырыһыгар бардылар. Киһилэрин олорор дьиэтэ аспаалламмыт тэргэн аартыктан туора тахсар, соччо уһуна суох уулусса эбит. Чуумпу, киһи сэдэх, масссыына да хаа-дьаа сылдьар чинчилээх, суол кытыытыгар кыстаммыт бэрэбинэлэр аттыларыгар от бытыгыраабыт кырыс сирэ баарыгар кууруссалар тугу эрэ тоҥсуйаллар, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьаһан, сырсан сарымтахтаналлар. Уулусса ортотугар көппөҥнөс сымнаҕас сиргэ үктэннэххэ буор күдэриктэнэ бурҕаҥныыр, арааһа, ардах кэнниттэн бүтүннүү бадараан-идэрээн дойдуга кубулуйар чинчилээх. Атыттартан туох да уратыта суох самнайбыт дьиэ хаптаһын олбуоругар кинилэр көрдүүр аадырыстара суруллан турарыгар харахтара иҥнэ түстэ. Кэлииккэни тоҥсуйан дарбыйан балачча турбуттарын кэнниттэн, киһи хааман саллырҕайдаан кэлэн ыйытта:

– Кимнээххитий?

– Биһиги устудьуоннарбыт, Намтан Көстөкүүн диэн суоппар атаһыҥ кыра кэһиитин ыытта уонна бэйэбит эмиэ эйигин кытта кэпсэтэр наадалаах этибит, – диэн Бэргэн эр киһи киэбин ылынан саҥарда.

– Көстөкүүн даа? Кэһии диигин дуу? – дьиктиргиир ыйытыыны кытта, сонно кэлииккэ аһыллан халыр гынна, энньэйбит сыҥаахтаах, үрдүк уҥуохтаах киһи сахаҕа сэдэх сырдык харахтарынан уорбалыырдыы көрдө-иһиттэ. Уол тута биэдэрэни ууммутун эһэ охсон ылан, хаһыатынан саппыттарын хастыы тардаат, балыгы көрөн баран, саҥа аллайда:

– Оо-сиэ, бу киһини, доҕор! Миигин куоракка сордоҥу булан сиэбэтэ буолуо диэн ыыттаҕа дуу?! – уолу өтөрү-батары көрдө: – Оттон миэхэ туох наадалааххыт?

Баччааҥҥа диэри саҥата суох турбут Ксенья инники таҕыста:

– Көстөкүүн эйигин «баҕар дьиэ куортамныа» диэбитэ.

– Ээй, – дии түстэ киһилэрэ эгэ-дьаҕа, – оттон мааҕыҥҥыттан инньэ диэххитин, эһиги устудьуоннаргыт дуу?

– Устудьуоннарбыт.

– Үөрэххитин хаһан бүтэрэҕит?

– Эһиил.

– Эһиил даа? Саҥа ыал буолбут дьон буоллаххыт?

– Оннук.

– Ааккыт-суолгут кимнээх диэҥҥитий?

– Бэргэн уонна Ксенья.

– Сирэйгититтэн-хараххытыттан көрдөххө, бэрт сымнаҕас дьүһүннээх-бодолоох дьон буолуоххутун сөптөөх эбит. Манна олорор күннээх буоллаххытына, дьону, устудьуоннары эҥин мунньубаккыт. Сөбүлэһэҕит?

– Сөп.

– Чэ бэрт, мин Дьарааһын диэммин, дьиэ баар, эмиэ устудьуоннар олорбуттара уонна үөрэхтэрин бүтэрэн саҥардыы барбыттара, киирэн көрүҥ.

Кыыстаах уол киһилэрин батыһан иһирдьэ киирдилэр, кэҥэс уһаайба, хортуоска уга саҥа бытыгыраан эрэр ыһыллыбыт сонуога, олбуору кыйа сарай, туох эрэ тутуулар бааллар, улахан дьиэттэн өссө антах, уһаайба иһигэр турар буруус маһынан тутуллубут дьоҕус дьиэҕэ кэлэн киирдилэр. Ортотугар сыбаҕа суох кирпииччэ оһох, ситэ ыпсыбатах быыстарыттан хаппыт буор долгуннура быгар, оһох хаҥас өттүгэр биир эркини барытын киэптии кэтит тимир орон кураанах боробулуоханан көрөн турар, үрдүгэр кырааската суох хаптаһын долбуур, ону аннынан «Огонек» сурунаалтан кырыллан ылыллыбыт хайа эрэ сыл халандаара – эдэр уоллаах кыыс бугул тэллэҕэр көҕүс-көҕүстэринэн өйөнөн олороллор. Кинилэр уопсайдарыгар Крамской ааспыт үйэтээҕи «Биллибэт дьахтара» улуутуйа туттан, карета түннүгүнэн кынчыатыы көрөр эбит буоллаҕына, манна билиҥҥи кэм уоллаах кыыһа тыаҕа, бугул түгэҕэр олороллоро хайдах эрэ кинилэр олохторугар маарынныыр буолан дуу – быдан чугас курдук. Ити хартыынаҕа сайыҥҥы тыа сирин чуумпу киэһэтэ нуурайбыта-нусхайбыта бу быыкаайык дьиэ иһин холку, истиҥ, нуһараҥ көрүҥнүүр. Оһох уҥа өттүгэр бэйэ оҥоһуута остуол, икки эрэ киһи батыан сөп быһыылаах.

– Устудьуон дьонтон элбэҕи көрдөөбөппүн, ыйга отут солкуобай уонна уокка оттор маскытын бэйэҕит булунаҕыт, – хаһаайын боппуруоһу быһаччы быһаарсар киһи буолла.

Устудьуон ыйдааҕы истипиэндьийэтэ 56 эрэ солкуобай, онон холбоон мөһөөх уон иккиттэн чиэппэрэ куортамҥа барарыттан Бэргэн иһигэр төһө да ыарырҕата санаатар, сөбүлэһэригэр тиийдэ: «Ыксаатахха, харабыл эҥин курдук туох эмэ быстах үлэҕэ киириллиэ уонна эһиил бүтэрэр сылбытыгар истипиэндьийэбит арыый эбиллиэхтээх, оттон дьиэ диэн дьиэ, үрдүбүтүгэр кэм кырыыһалаах буолабыт», – дии санаата уонна ыйытта:

– Хас массыына маһынан сыл тахсарбыт буолла?

– Ээ, пахай, биир массыынан ыллыы-туойа кыстыыгыт, кыратык отуннугут да, таһырдьа куотардыы итиинэн оргуйар баанньык буолар, – диэн хаһаайын дьиэтин хайҕаата уонна дьээбэлэнэн мүчүк гынна: – Бачча эдэр оҕолор уотунан умайа сырыттаххыт, оттубатаххытына да ити орон үрдүгэр түүҥҥү үлэ-хамнас тоҥорбото буолуо ээ, һа-һа-һаах! Биир биллэр бэйиэттэн: «Оҕоҥ тоҕо элбэҕий?» – диэтэхтэринэ: «Дьиэм тымныы, дьиэм тымныы», – диир сурахтааҕа. Һа-һа-һаах!

Бэргэннээх Ксенья сирэй-сирэйдэрин көрсөн эрэ кэбистилэр, киһилэрэ толоос соҕустук үөрэрин-көтөрүн хайалара да биһирээбэтэ, арай кыыс моонньуттан саҕалаан, иэдэстэрэ кытаран хааллылар.

– Чэ, ити курдук, – диэтэ Бэргэн, киһилэрин халыҥ соҕус оонньоһуутуттан саллан, кэпсэтиини бүтэрэ охсоору, – Ксенья сотору соҕуруу сынньана барар, мин иһит-хомуос аҕалыам уонна каникулбар дойдулуубун, аны күһүн үөрэх аһыллыбытын кэнниттэн кэлиэхпит.

– Чэ, сөп, – Дьарааһыннара боччумура охсон Бэргэнниин илии тутуста уонна үһүөн таһырдьа таҕыстылар, дьиэлээх хаһаайын олбуор ааныгар диэри атаарарыгар саҥата-иҥэтэ хам буолбат:

– Биир усулуобуйалаахпын – түүн олус хойутаабаккыт, уонтан киэһэ кэлииккэ лип хатанар.

– Биирдэ эмэ бырааһынньыкка хойутаатахпытына, ыалга хоно хаалыахпыт, онтон атыныгар эрдэ баар буолуохпут, эчи бу диэки түүн сырыыланар куттала да бэрт ини…

– Һа-һа-һах! – Дьарааһын мааһа табыллан күллэ, – дьэ, кырдьык, бэйэтин дууһатыгар өстөөх эрэ киһи биһиги оройуоммутугар түүн мэнээктиэн сөптөөх.

Кыыстаах уол эмиэ быыллаах-буордаах уулуссаларыгар баар буоллулар.

– Куһаҕана суох дьиэ дии? – диэтэ Бэргэн, арыый тэйэ түспүттэрин кэнниттэн.

– Хаһаайын хайдах эрэ балабыай тыллаах-өстөөх, киһини кыбыһыннарыах да, өһүргэтиэх да курдук, – Ксенья санаатын малтаччы эттэ.

– Ээ, кырдьаҕас дьон бары итинник тылга тииһэр буолан хаалаллар, туох буолуой, санааҕар тутума уонна куоракка дьиэ дэбигис көстүбэт, итини да былдьыы иликтэринэ кэпсэтэн, ылар буолбуппутугар махтал, – диэтэ уол, кыыһы саарбаҕалаппат гына.

– Тылга тииһии – кырдьыы бэлиэтэ, – диэн, Ксенья бэйэтэ-бэйэтиниин кэпсэтэрдии ботугураата.

Сотору Ксенья соҕуруу көттө, оттон Бэргэн үөрэҕин үмүрүтэ охсон, саҥа дьиэлэригэр кыһыҥҥы таҥастарын кытта иһит-хомуос, чаанньык-чааскы атыылаһан аҕалан хаалларда уонна дойдутугар айаннаата. Сайын устата кыыһын, оо, ахтан да биэрдэ! Өлүөнэ эбэ кытылыгар этиҥнээх ардах түүн хайдах курдук имэҥирэ-дуоһуйа таптаһа сыппыттарын ымпыктаан-чымпыктаан өйдөөтөҕүнэ олус сылаанньыйан, эт-этэ итийэн кэлэрэ, эмиэ да: «Кэргэннэнним дуо, тоҕо түргэнэй, холостуой олоҕум барахсан, быраһаай, аны бэйэм бэйэбэр сылдьан бүттэҕим», – диэн курутуйа саныыра. Дойдутугар аймахтарыттан тастыҥ убайа аах эр бааллар, кинилэргэ ыал буолан эрэрин туһунан иһитиннэрдэ да, дьоно онтон үөрэн өрө көтө түспэтилэр, көннөрү истэн эрэ кэбистилэр, арай саҥаһа, кэм дьахтар киһи буолан, кини балаһыанньатын өйдөөн эттэ: «Харчы кыратык бэрсиэхпит».

Биир киэһэ почтаттан аҕыйах тыллаах тэлэгирээмэни аҕалан биэрдилэр: «Куоракка эргилинним, аҕабар эттим, эйигин кэтэһэбин», – диэн. Кэргэн ылан эрэр кыыһа куоракка кэлбитин кэнниттэн Бэргэн туруон-олоруон булбата, сарсыарда уһугуннаҕына, түннүк сабыытын быыһынан тыргыллар күн бастакы сардаҥаларын кытта Ксеньята мичээрдээбит мөссүөнэ көстөн кэлэрэ. Киэһэ утуйаары сыттаҕына, балаакка анныгар өрүс долгуннара кытылга охсуллар тыастара уонна ыраах хойутаабыт мотуор тыҥкыныыра, ону кытта субу өрө тэбэ сылдьар тыгынас эмиийдэргэ түөһүнэн саба түһэн, уотунан умайар уостары уҥа-таала уурааһынтан тумнаста туймаарыы, куугунуу көтүү сыралҕан уотугар ууллуу умсулҕана сүрэҕэ муҥнааҕы нүөлүтэ мөҕүһүннэрэрэ, хараҕа ирим-дьирим буолара, тыынар салгына тиийбэтэ…

Ол иһин оттоон бүтэн, ходуһаларыгар бүтэһик кэбиһиилээх оту туруорсаат, Бэргэн суһаллык куораттаата. Бу сырыыга уопсайыгар таарыйбакка да, дьиэлээх-уоттаах киһи сиэринэн, тута Сайсарыны быста. Сүрэҕэ тэбэ-тэбэ кэлииккэ аанын тоҥсуйбутугар, кинини эрэ кэтэһэн турбут курдук Дьарааһын саҥата:

– Кимий? – диэтэ уонна хоруйдуурун кытта:

– Оок-сиэ, хаһаайын кэллэ! – диэн саҥа аллайда уонна кэлииккэни сэгэттэ.

– Дорообо, доҕор! Оттон кэргэниҥ дьиэтин сууйан-тараан, киһи билбэт гына оҥорон, эйигин күүтэр, билигин суох, куораттаабыта, аны тыаттан аҕата кэлбитэ, дьэ күтүөт киһини үтэн-ааньан, тургутан көрөрө буолуо, ойоҕоскор хатырыкта хаалан, хачыр-кучур тыаһыыра буолуо, һа-һа-һаах! – үгэһинэн эмиэ бэрт сатаархайдык күллэ.

Бэргэн суумкатыгар чугас бэлэмнии анньыбыт сугун барыанньалаах бааҥканы хостоон ууммутун, киһитэ үөрэ-көтө ылла:

– Махтал, куорат чугаһыгар сир аһа мөлтөх, урут Горнайтан, Маҥарас аттыттан сыл тахсар отоммутун булар этибит, быйыл мэлийдибит.

Уол олбуор иһигэр турар дьиэтин аанын тэлэйэ баттаат, соһуйан, аан чанчыгар өйөнөн турда. Муоста кытархай кырааската саҥардыллан, киһи халтарыйыах айылаах күлүмүрдэс лааҕынан кылбачыйар, оһох үрүҥ оппуоханан сотуллубут, быыһынан бырдьайар буор мэлийбит, билиитэҕэ ыга хаппахтаммыт көстүрүүлэ, кэтит орон утуйар таҥаһа сибэкки ойуулаах анал сабыылаах, куруһуба ойуулаах устуоралаах соҕотох түннүк анныгар кыракый остуол күөх ыскаатарыгар кини атыыласпыт иһиттэрэ кэккэлээбиттэр, орон үрдүнээҕи долбуурга аҕыйах кинигэ, кытыытыгар Шолохов статуэтката. Кыыс оҕо барахсан диэн дьэ маннык буоллаҕа, барыта уруккутун курдук, сайыҥҥы нуурал киэһэ көҕүс-көҕүстэригэр өйөммүт уоллаах кыыс хартыыналара да уларыйбатах, ол эрээри дьиэ иһэ истиҥ, ыраас, орун-оннугар: «Ксеньям барахсан үтүө да хаһаайка буолсу, – диэн иһигэр үөрэ санаата уонна кини аҕатын кытта билсэриттэн эмиэ да дьулайан кэллэ, – дьэ хайдах-туох билсиһии буолар, соҕотох кыыһыгар тиэрдибэккэ сирэн кэбиспэт ини, хайыахпыный – син биир хаһан эрэ хайаан да көрсөр-билсэр түгэммит туһаайыахтаах буоллаҕа…»

Уол ааны төттөрү аһан, аан айаҕар бачыыҥкаларын хаалларда, ол кэнниттэн дьиэҕэ сэрэнэн сыбдыйан, Шолохов статуэткатын илиитигэр ылан ыараҥнатта – мрамор кыра олбохтоох, хараҥа кырааскалаах ылтаһын буолан лис курдук, кэтэҕэр: «ск. Арапов Г.Е.» диэн суруктаах, төттөрү уурда, онтон оһох үрдүнээҕи көстүрүүлэни аспытыгар миин сыта саба биэрдэ. Үчүгэй, олус үчүгэй! Оок-сиэ, кэргэннээх буолар диэн бэрт да эбит!

Сис туттан, оһох эркинигэр сыстан турда, уун-утары кыыстаах уол бугул тэллэҕэр көхсүлэринэн сыстан сылаанньыйан олорор хартыыналара, ити курдук кинилэр Ксеньятынаан эмиэ баран иһиэхтэрэ буоллаҕа олох суолун устун бэйэ-бэйэлэригэр өйөнөн, тоҥхойо кырдьыахтарыгар диэри…