ЭР КИҺИ УОННА ДЬАХТАР

1

Дьокуускайга саас кэлэн, кыһыны быһа туман анныгар сүтэ сылдьыбыт дьиэлэр күн уотун өстүөкүлэ таастарыгар түһэрэн чаҕылытан, күлүмүрдэс уоту ыспахтыы, истэриттэн ураты сырдыгы сыдьаайарга дылылар. Олус чэбдик чаҕылхай сааскы күн хааман иһэн, аан дойдуга олох хаһан да быстыа суоҕа, субу үөрэ-көтө сылдьар дьоннор бука бары өлөр диэни билбэккэ, үйэлэр тухары олоруохтара диэх курдуккун. Оҕолор аймалҕан бөҕөтүн түһэрэн, сыыр үрдүттэн хатыыскалаан сырылаталлар. Киинэ тыйаатырыттан тахсыбыт быйыл үрдүк үөрэх төрдүс куурсун бүтэрээри сылдьар Бэргэн Уйбаныап эмискэ дьээбэлэниэх санаата көтөн түстэ да, кинилэри үтүктэн, кэннилэриттэн сүүрэн быыппастан кэлэн, муус устун сиирэ-халты үктээн халтарыҥнаан, сирэйинэн бара сыһа-сыһа, аллараа Аппаҕа сурулаата уонна сүһүөҕүн былдьаһан, бэдьэйбитин кубулуппакка, уҥуор туораан, сыыры дабайда.

Кини «Лена» киинэ тыйаатырын каассатыттан «Покаяние» диэн саҥа көстөн эрэр киинэҕэ икки билиэт атыылаһан, уопсай дьиэтигэр баран истэҕинэ санаатыгар ахсаан учууталын идэтигэр үөрэнэр Лиидэ мичийэр мөссүөнэ сандаара көстөн кэллэ, кинини киинэҕэ ыҥыран көрөр баҕалаах. Кэлтэй сөбүлүү сылдьар да, кыыс иэмин-дьаамын биэрэ илик, биирдэ эмит кэпсэттэхтэринэ, эмиэ да олох тэйитэрэ биллибэккэ дылы. Асфальт кытыытынан хаар быһыта сиэспит, дьиэлэр сарайдарыттан дьэҥкир муус чопчулар ыйанан, күн уотугар көөчүктэнэ оонньууллар, тохтоло суох субуллар массыыналар уматыктарын дьаарын баһыйа сиик чэбдик сыта сабыта биэрэр.

Музыкальнай тыйаатыр иннигэр дьон бөлүөхсэн турарын көрөн, Бэргэн: «Эмиэ миитиннээн эрэллэр», – дии санаата уонна тугу саҥаралларын билиэх-көрүөх баҕата батабакка, кинилэргэ чугаһаата. Тирии кууркалаах эдэр уол тыл этэр, араатардыырыгар сөп түбэһиннэрэн, салгыны эрчимнээхтик сутурҕалаан ылбахтыыр:

– Оттон партократтар туспа маҕаһыыннаахтар, балыыһалаахтар, уочаракка турар диэни билбэттэр, хатыыс искэҕинэн эрэ дэлбэрийэллэр, оттон ити кэмҥэ көннөрү үлэһит, рабочай муҥнаах көлөһүн-балаһын аллан, быһыы килиэп туһугар хараҥаттан хараҥаны силбээн, күүстээх үлэҕэ сылдьар, өрөбүлүгэр аҕыйах кыраам эти, арыыны ылаары, күнүн-дьылын маҕаһыын уочаратыгар барыыр…

Кини этиитин истэ туран, партийнай үлэһиттэр сирэйэ-хараҕа суох барбыттарыттан хааннара хойдубут дьоннор сотору-сотору күүгүнэһэллэр, сөбүлэһэн тэптэрэн биэрэр хаһыылара дуораһыйаллар. Бөлүөхсүбүт дьонтон тэйиччи холуочук киһи үҥкүүлээбитэ буолан, сири тиҥилэхтии-тиҥилэхтии эргичийэр: «Бассабыык баартыйа былааһа бахтайда…» Оттон араатар этэн-тыынан баран, кэмниэ-кэнэҕэс түмүктээн, сутуруктуу туппут илиитин өрө ууммутунан хаһыытаата:

– Суох буоллуннар партократтар! Туругурдун демократия!

Кинини атарах-сатарах ытыс тыаһынан атаардылар.

– Хомуньуустар ханналарый? Тоҕо кинилэр саҥарбаттарый? Тылла биэриҥ! – диэн дьон ортотуттан хаһыытастылар.

Онуоха кытархай дубленка сонноох, салгын сиэбэтэх маҥан сирэйдээх саха киһитэ дьон иннигэр таҕыста, итииргээн дуу – андаатар бэргэһэтин уһулла, ол кэмҥэ аллараттан көбүөлүү былаан ыйыттылар:

– Кимҥиний? Бэйэҕин билиһиннэр!

– Баартыйа обкомун пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччы… – диэн баран, киһилэрэ тохтуу түһэн, салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэн: – 1917 сыллааҕы олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ… – диэн эрдэҕинэ, итиччэ ыраах кэмҥэ тиийбитин сөбүлээбэккэ, өй мэйдээх тулуйбат иһиириитэ, араас хаһыы-ыһыы өрө ньиргийдэ:

– Түксү, ууну-хаары эрдимэ!

– Норуоту албыннаан бүтүҥ!

– Тохтоо!

– Түс!

Киһилэрэ тугу эрэ саҥарыахтыы эргичиҥнээтэ уонна сөбүлээбэт ыһыы-хаһыы сүрдэммититтэн, сапсыйан баран түһэн хаалла. Бэргэн итини көрөн бэркиһээн, баһын быһа илгиһиннэ: «Дьэ дьон-сэргэ булкуллан турара түргэн да буолар эбит! Соторутааҥҥа диэри баартыйаны, Сэбиэскэй былааһы арбаан тыл баранара, билигин аны хомуньууһу саҥардыбакка да трибунаттан үүрэн түһэрэр кэмнэрэ үүннүлэр, киһи арааһы көрөр ээ…»

Уол миитини истэ түһэн баран сотору салҕан барда, наар үтүктүспүт курдук биири эрдэллэр – партократтар киһини киһи диэбэт буолбуттар, кинилэр байаллар-тайаллар, оттон норуот дьадайар-быстар суолга киирбит. Бэйэбэйэлэриттэн тэптэн, кыбдьырына-кыбдьырына саҥараллар, били кытархай дубленкалаах баартыйа үлэһитэ дьон быыһыгар сүтэн хаалла, арааһа, быһаарсан да туһа тахсыа суох диэн барда быһыылаах. Тоҥо быһыытыйан уонна аччыктаан да, Бэргэн сотору миитиннээччилэртэн тэйэн, аҕыйахта үктээн уопсай дьиэтигэр кэллэ.

Аллара вахтер олорор остуолун үрдүнэн ыйаммыт өстүөкүлэ сабыылаах хаптаҕай дьааһыкка «101 нүөмэр» диэн күөх чэрэниилэнэн суруллубутун анныгар хосторун күлүүһэ ыйанан турар, ити аата ким да кэлэ илик буоллаҕа. Онтон Бэргэн баарыан тиһэх лекция кэнниттэн уолаттар бэрт ыксалынан таһырдьаны былдьаспыттарын, хас да күнтэн бэттэх бүгүн буолуохтаах ат сүүрдүүтүн туһунан кэпсэтэллэрин өйдүү түстэ. Ол аата бары ипподромҥа бардахтара, устудьуоннартан ордук Ылдьаа аттарынан тууһугурар, уопсайынан да, кини ат диэн баран муннукка ытаабыт киһи, бэл лиэксийэлэри суруйар тэтэрээтин кытыытыгар сиэлэ-кутуруга намылыйа, туйахтарынан таастан кыымы саҕа турар араас соҕурууҥҥу боруода дыабаспыт үрдүк аттары ойуулаабыт буолар. Хайа улуус ата хас килэмиэтири хас мүнүүтэнэн, сөкүүндэнэн кэлбитин нойосуус билэр, ипподромҥа мэлдьи сылдьан, ат сүүрдээччилэри кытта доҕордоһон, аттар баайыыларын, хайдах бэлэмнээхтэрин кэрэхсээн ыйыталаһар, онон ат сүүрдүүтүгэр уксан хайаан да сүүйүүлээх кэлээччи. Кини ити «ыарыытын» хоһун уолаттарыгар барыларыгар сыһыарбыта, арай Бэргэн эрэ сүүйсүүлээх оонньуулары, күрэхтэһиилэри сэҥээрбэт буолан, быыстатан хаалбыта.

Хоһугар киирбитигэр, кыһыны быһа кырыанан бүрүллэн турбут түннүк мууһа бүтүннүү ууллан, сырдык таас нөҥүө күн сардаҥалара кутулланнар, Бэргэн оронун үрдүнээҕи «Огонек» сурунаалтан кырыллан ыйаммыт Крамской «Биллибэт дьахтарын» ойуутугар тайаммыттар, ол дьирбиилэнэр сырдыктан кимэ биллибэт дьахтар сибилигин тиллэн кэлэн, карета иһигэр улуутуйа туттан, кинини кынчыатыы көрбүтүнэн ааһа айаннатан, ат туйаҕын тыаһа таас уулуссанан хабылла туруох айылаах. Аҕыйах мүнүүтэнэн күн уота кини эркиниттэн тэйэн, оронун атаҕар турар кинигэ долбууругар көһүөҕэ.

Уол таҥаһын уларыттаат, сонно көрүдүөргэ төннөн тахсан, саһархай кырааскалаах утары ааны тоҥсуйан тобугуратта. Тута сыыдам чэпчэки атах тыаһа иһилиннэ, итиэннэ Лиидэ бэйэтэ ааны аһаат, кинини көрөн, субу күлүөх курдук уоһун үмүрүччү тутунна:

– Хайа, Бэргэн, туохха наадыйдыҥ?

– Эйиэхэ… – кыыс дьээбэлээбиттии мүчүҥнүүрүттэн уол мух-мах барда.

– Тыый, оччо айылаах туох суһал наада үөскээтэ?

– Киинэҕэ билиэт ыллым… – диэн уол эрэлэ суох эппитигэр, кыыһа саҥа таһааран күллэ уонна баһын быһа илгиһиннэ:

– Оо, Бэргэн-Бэргэн, ааккын уларытан «Сыыстарар» диэххэ баара, бу киэһэ ханна да барар кыаҕым суох, биир дойдулаах уолаттарбыт ыалдьыттыы кэлиэх буолбуттара.

Бэргэн итини истэн уку-сакы буолла, саҥата суох төттөрү хааман эрдэҕинэ Лиидэ эппитэ иһиллэн хаалла:

– Бэргэн, оттон эн Хонооһой Шураны илдьэ бар ээ.

Уол тугу да хардарбакка хоһугар киирдэ. Дьэ кыһыы – Лиидэтэ көннөрү аккаастаан эрэ кэбиспэтэ, өссө «Сыыстарар» диэн хос ааттыы оҕуста уонна – Афанасьева Шуранан хаадьылаата, ити кыыһы араспаанньатын сахатытан «Хонооһой Шура» дииллэр. Эмиэ ахсаан учуутала буолаары сылдьар, уҥуоҕунан намыһах соҕус эрээри, муус маҥан, мыс курдук Шура Бэргэни сөбүлүүрүн, чугасаһа сатыырын сэрэйэр, ону бары да билэ-көрө сырыттахтара, оттон Бэргэн умсугуйара атын, бэйэтиттэн хаалсыбат үрдүк уҥуохтаах, уойбатах, дьылыгырас быһыылаах-таһаалаах, томтоҕор түөстээх, лаппаҕар самыылаах уонна боччумнаах Лиидэ курдук моһуоннаах кыргыттары сөбүлүүр. Оттон Хонооһой Шурата өссө да оҕо сааһыттан тахса иликкэ дылыта, уопсай дьиэ көрүдүөрүнэн дьиэрэҥкэйдии-дьиэрэҥкэйдии хааман иһэрин көрдөххө, хаһан эрэ бу кыыс түспэтийэн, ыал, хотун-хаан ийэ буолан дьоһуннук тутта сылдьыа диэн итэҕэйэр уустуга.

Бэргэн быһаччы аккаастан хомойон, бэл төбөтө ыалдьарга дылы гынан, соҕотохто дууҥ-дааҥ курдук буолла, ол кэнниттэн суунар сиргэ кыраантан чаанньыгар уу сүүрдэн, хоһугар чэй сылыттан, аһаары оҥостон эрдэҕинэ сэмэйдик тоҥсуйбуттарыгар: «Баҕар, Лиидэ санаата уларыйа охсубута буолаарай?» – дии санаат, ааны ыксалынан тэлэйэ тардыбытыгар, бэрт эрчимнээхтик аһылла түспүтүттэн соһуйан, кылгас халааттаах, түөһүгэр чачархайдыҥы суон суһуоҕа намылыйбыт билбэт кыыһа чинэрис гынна, арылыччы көрбүт харахтардардыын Бэргэн харахтара харса түстүлэр. Кыыс мичээрдээтэ уонна кыбыстан суһуоҕун убахтаан, маҥан тарбахтара эймэҥнэстилэр:

– Здравствуйте.

Бэргэн өмүттүбүтэ ааспакка, соһуччу ыалдьыт маҥан сирэйин, мөкүнүк харыларын уонна тобугар да тиийбэт халаата саппатах көнө дьороҕор маҥан сотолорун одуулаһа турарын дьэ өйдөөн, омуннаахтык «бар» гыннарда:

– Баһаалыста, аас! – хос иһин диэки даллах гынан баран, сценаҕа тахсыбыт артыыстыы эбиитин сүгүрүс гынна.

Кыыс хоско киирбитигэр тута олоппос аҕалан олордо оҕуста уонна:

– Эн кимиэхэ кэллиҥ? – диэтэ.

– Эһиэхэ. Сэргэ хоско олорор Динаны билэҕин дуо? Кини – мин дьүөгэм, өрөбүлбэр ыалдьыттыы кэлбитим да, Динам суох, кыргыттара бааллар, дьүөгэбин күүтэ таарыйа тугу эрэ ааҕыах эбиппин, кинигэтэ уларыс эрэ.

– Уларсан бөҕө буоллаҕа дии! – Бэргэн кинигэ долбуурун аттыгар биирдэ баар буолла, – талбыт кинигэҕин ыл, тугу ааҕаҕын? Саха суруйааччыларын, нуучча классикатын?

– Ээ, мин нууччалыы историческай романнары ордоробун, оннук баар дуо?

– Ол да ханна барыай, – Бэргэн халыҥ соҕус кинигэни чопчу ороото. – Ян «Чингиз хаана» баар, маны аах.

– Ээй. Хаһан эрэ аахпытым, – кыыс кинигэни ылан саараабыттыы биэтэҥнэтэн баран, хонноҕун анныгар кыбынан кэбистэ, – чэ, буоллун, иккиһин да аахтахха киһи салгыбата буолуо.

– Оттон таптал туһунан ааҕыаххын баҕарбаккын дуо? – Бэргэн иккис кинигэни таһаарда, – бу Сергей Крутилин суруйбут «Косой дождь» сэһэнин наһаа сөбүлээн аахпытым.

– Крутилин? – кыыс мичээрдээбитигэр, маҥан сирэйэ өссө туналыйа сырдаан ыларга дылы гынна, – оннук суруйааччы баар эбит дуу? Хаһан да аахпатаҕым.

– Дьэ аах, элбэҕи толкуйдатар, үөрэтэр кэрэхсэбиллээх кинигэ. Эн хайа дойдугунуй?

– Уус Алдаммын.

– Ханна үөрэнэҕин?

– Медучилищеҕа.

– Оттон ааккын билиэххэ сөп дуо, кэлин кинигэбин кимтэн ирдэһэбин?

– Ксенья. Оттон эн ким диэҥҥиний?

– Мин дьикти ааттаах киһибин, Бэргэн диэммин.

– Тыый, кырдьык, сэдэх аат эбит, уу сахалыы.

– Дьэ, Ксенья, тыаҕа нууччалыы аакка үөрэнэн оннооҕор оҕонньоттор сахалыыны аат диэбэттэр. Биирдэ кыра кылааска үөрэнэ сырыттахпына, аҕабынаан сэргэ оройуоммут дэриэбинэтигэр ыалдьыттыы тиийдибит. Маҕаһыын аттыгар оҕонньоттор олороллорун кытта аҕам дорооболоһон кэпсэттэ. Биир оҕонньор ыйытар: «Бу оҕоҥ ким диэн ааттааҕый?» – «Бэргэн диэн», – диир аҕам. Оҕонньор улаханнык дьиибэргээтэ: «Аата муода да ааттаах эбит, оттон эн сахалыы ааттыаххын – Уйбаан, Баһылай диэн…»

– Һэ-һэ-һэ, – кыыс истиҥник күллэ, – ама оннук буоллаҕай?

– Кырдьык-кырдьык, аҕам ону хойукка диэри көр-күлүү курдук дьоҥҥо кэпсиир буолара.

– Чэ, мин бардым, кинигэлэргин ааҕан бүттэхпинэ, Динанан тиксэриэм.

– Ксенья, тохтуу түс эрэ, – Бэргэн ыскаабы аһан, бинсээгин уолугун сиэбиттэн билигин аҕай атыылаһан ылбыт билиэттэрин тиэтэйэ-саарайа хостоон, кыыска уунна, – бүгүн киинэҕэ дьүөгэҕин Динаны кытта барыҥ, «Покаяние» Тенгиз Абуладзе туруоруута.

– Ээй, били тэлэбиисэринэн кэпсээбиттэрэ Берия уобараһа баар диэн.

– Кырдьык баар үһү, бу киинэни арбыыллар ахан.

– Дьэ бэрт эбит! Хастан буоларый?

– Сэттэттэн, бириэмэҥ да элбэх, били нууччалар өстөрүн хоһоонунуу – «вагон и тележка». Онон аа-дьуо оҥостон, дьүөгэҕин ыҥыран, киинэҕэ сылдьаарыҥ.

– Улахан махтал! Мин билигин харчытын киллэрэн биэриэм.

– Ксенья, харчы наадата суох, эйигин кытта билсибит күммүт чиэһигэр билиэттэри босхо биэрэбин.

– Кырдьык дуо? Чэ, оччоҕо баһыыба.

Кыыс тахсан барбытын кэнниттэн Бэргэн билбэт номоҕон кыыһынаан соһуччу билсиһииттэн хайдах эрэ көнньүөрдэ, бэл төбөтүн ыарыыта тамты сүттэ. Оттон Ксенья хоһугар тахсан, уларсыбыт Крутилин кылгас сэһэнин – саастарын тухары бииргэ олордоллор да, бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөккө үйэлэрин моҥообут кэргэнниилэр туһунан айымньытын киэһээҥҥэ диэри ааҕан бүтэрдэ, ити табыллыбатах олоҕу кырыыбалыы сыыйыллар ардах сыыһа-халты түһэн ааспытыгар холообут быһыылаах.

Ксенья остуол сирэйигэр тоҥолохтонон, сыҥаах баттанан, таһырдьаны одууласта, уопсай дьиэлэр быыстарынан төттөрү-таары устудьуоннар субуруһаллар, үөрэх бүтэн, мантан киэһэ сынньалаҥ саҕаланнаҕа. Ким да ыгылыппат, бэйэҥ таптыыргынан бириэмэҕин аттарар түгэниҥ, сынньаныы, тыйаатырынан, киинэнэн сылдьыы… Кыыс ол олорон Бэргэнниин билсибитин санаата, кини билиҥҥитэ биир да уоллуун доҕордоһон көрө илигэ, арай оскуоланы бүтэрбиттэрин бэлиэтиир киэһэҕэ бииргэ үөрэммит Колята кыратык шампанскай испититтэн өрө көтөҕүллэн, олус долгуйан хараҥа муннукка сиирэ-халты сыллаан ылбытыгар соһуйан: «Хайа, хайдах буоллуҥ?!» – диэн саҥа аллайбытыгар, уол борук-сорукка да биллэр гына дьэс кытаран хаалбыттааҕа.

Оттон бу биэрбит Сергей Крутилин «Косой дождь» диэн сэһэнин ааҕан сөбүлээтэ, кырдьык, киһини толкуйдатыах кинигэ эбит. Эр киһи ойоҕо өлбүтүн кэнниттэн кини суруна сылдьыбыт тэтэрээтин – күн ахсын бэлиэтэнэн испит күннүгүн булан ааҕан, аттыгар адьас атын өйдөөх-санаалаах киһи олорон ааспытын, эр киһи туохха да аахайбатын түмүгэр дьылҕалара дьаалатынан устан, дьоллоох ыал буолар түгэннэрин куоттарбыттарын хойутаан өйдөөн кэмсинэрин эҥин туһунан судургу тылларынан эрээри, киһи кэрэхсээн, тартаран ааҕарыныы суруллубут.