© Бахарэвіч А. І., 2021

* * *

Юлі, зь якой дзялю гэты змрок і гэтую таямніцу

1

Уяві сабе лясную дарогу. Старую дарогу, пракладзеную сотні гадоў таму людзьмі, пра якіх ужо ніхто й памятае. Яна то звужаецца так, што на ёй дваім і разьмінуцца цяжка, то зусім губляецца ў зарасьніках. Часам гэтая дарога і не дарога нават, а проста запрашэньне ісьці наперад. А часам яна такая шырокая, што на ёй і два вазы спакойна праедуць, кожны ў свой бок, ды яшчэ і фурманы прыўзьнімуць капелюшы і перакінуцца лянівым словам.

Уяві сабе гэтую дарогу і не пытайся, дзе яна была і калі.

Зрэшты, вазы па ёй цяпер ня езьдзяць. Дый людзей на ёй рэдка можна пабачыць. Край, які перасякае гэтая дарога-зморшчына, адна з сотняў на мапе, замёр у чаканьні.

Зьверху дарога падаецца зусім пустой. Але птушкі ведаюць, што гэта ня так. У шатах дрэваў ідзе няспынны абмен паведамленьнямі. Бо цяпер па дарозе ідзе самотны чалавек. Ідзе, ідзе! – крычаць адны; жалеза! – дапаўняюць іншыя; стома, стома, сто, сто – супакойваюць трэція. Сто? Не, ён адзін, ён ня будзе страляць, ён пройдзе міма. Міма, міма! – выводзіць птушка і адразу забывае, як толькі чалавек зьнікае за паваротам. Шчасьлівая птушка.

Цяпер ты бачыш? Па старой лясной дарозе і праўда ідзе малады мужчына ў парваным чорным мундзіры. Толькі вялікія гузікі блішчаць на сонцы. На кожным гузіку – адамава галава. Мужчына ідзе па дарозе басанож, цяжка ступаючы, але мерным, злосным крокам. Боты ён прадаў, калі ўчора перапраўляўся праз раку. На плячы ў мужчыны боўтаецца стрэльба, а на галаве горда тырчыць запыленая, пакамечаная, прыплюснутая зьверху шапка-трывуголка. На баку ў мужчыны вісіць біклажка, на дне якой булькае цеплаватая вада. Біклажка, якая яшчэ пахне віном, яна ўжо заўсёды будзе пахнуць кіслым салдацкім віном – і калі прымружыцца перад тым, як глынуць вады, можна ўявіць сабе, што ты п’еш за перамогу. За тое, што зноў застаўся жывы.

Калі мы апынаемся адны на лясной дарозе, мы пачынаем сьпяваць. І нават калі ў нас няма ні слыху ні голасу, нам падаецца, што выходзіць зусім няблага. Калі ты сам і слухач, і выканаўца, то вы абодва маеце абсалютны слых. Мужчына ў мундзіры са стрэльбай набірае ў грудзі паветра і заводзіць песьню пра караля.

 
Кароль сабраўся на вайну,
Абразы не сьцярпеў!
Давай, цясьляр, рыхтуй труну,
Каб да вясны пасьпеў!
Бо прывязуць мяне вясной
Бяз ног з прагнілай галавой!
І сто таварышаў са мной!
 

Што там у песьні далей, падарожны ўспомніць чамусьці ня можа. Таму ён зноў і зноў хрыпатым голасам паўтарае той самы куплет. Асабліва яму падабаецца апошні радок.

 
«І сто таварышаў са мной!»
 

Ён пяе гэтыя словы так, нібы рагоча.

Іх і праўда хутка прывязуць дамоў. Абкладзеных ільдом мерцьвякоў на вазах. Там, куды яны выправіліся, было шмат лёду. Іх прывязуць, нібы здабычу. Замест багатых трафэяў, якія абяцалі Яго Вялікасьць. Прывязуць і кінуць у кучу на галоўнай плошчы. Можа, праз тыдзень, а мо праз два. Станю-пекара, і Жардзіну Людвіга, і Ганса-драчылу. І сотні тых, каго ён па імёнах і ня ведае. Толькі мянушкі: Жаба, Руды, Віскарык…

А яго не прывязуць. Ён сам прыйшоў. Ён жывы. І ногі цэлыя, хоць і адвальваюцца ад доўгай дарогі. І ў галаве ніякіх лішніх дзірак. Толькі вочы, нос, вушы і рот. Часам для шчасьця цалкам хапае, каб у цябе былі дзьве рукі, дзьве нагі, вочы, вушы, рот і нос. І больш нічога ня трэба. Ужо ж ён ведае. Ён, вястун пры штабе Яго Каралеўскай Вялікасьці Лёкса Шпуль. Вось кім яго прызначылі, калі ўсё скончылася. Сам кароль і прызначыў. Зірнуў у вочы, выбраў каня – і загадаў Лёксу гнаць на ўсю моц дамоў. Каб прынесьці вестку пра тое, што іх вялікае войска разьбітае.

«І сто таварышаў са мной!» – прамовіў Лёкса Шпуль ужо без усьмешкі і паправіў стрэльбу.

І тут жа з прыдарожных кустоў адгукнуўся расчараваны голас жалейкі. Жалейка прасьпявала дакладна той самы матыў і замоўкла. Нібы нехта, хто хаваўся там, шкадаваў, што песьня скончылася. І прасіў яшчэ.

Лёкса Шпуль спыніўся, павярнуўся да кустоў і нахмурыўся.

«Вылазь, музыканцік! – сказаў ён зычна і зьняў з пляча стрэльбу. – Вылазь, а то як шмальну зараз».

Птушкі замоўклі. У кустах нехта спалохана засоп. Загайдалася галінка – і шмыгнула, засапла па-дзіцячаму, задыхала.

«Я цябе бачу, – сказаў Лёкса Шпуль. – Давай, малы. Xaдзі сюды. Каму кажу!»

На дарогу і праўда выйшаў хлопчык, хаваючы штосьці за сьпінай. Галава ў хлопчыка была паголеная налыса, а пярэднія зубы ў яго былі такія вялікія, што ён нагадваў грызуна.

«Ты хто? – спытаў Лёкса Шпуль, вешаючы на плячо стрэльбу. – А ну паказвай, што ў руках!»

«Я п-палясоўшчыка…», – сказаў хлопчык і нясьмела працягнуў Лёксу жалейку.

«Што?»

«С-сын», – крыва пасьміхнуўся хлопчык.

«Сам бачу, што ты яму ня цешча».

Лёкса Шпуль пакруціў жалейку ў руках. Падзьмуў. Выдзьмуў толькі нейкае сухотнае керханьне. Хацеў выбіць аб боты, быццам люльку, але ўспомніў, што босы, такі самы босы, як і гэта хлапец, і з прыкрасьцю зламаў жалейку, выкінуў у прыдарожныя дзьмухаўцы.

«Гэтую песьню ніхто ня мае права граць, – змрочна сказаў Лёкса Шпуль. – І сьпяваць таксама! Ніхто, акрамя тых, хто там быў. Там, дзе нас усіх і паклалі. Каля Чорнай Скалы! Ясна? Вось жа дурное малое. Румзае ён тут… Новую цацку зробіш! Я ж бачу, табе такую дудку зладзіць, што мне пад кустом пасцаць. Да гораду блізка? Па гэтай дарозе дайду?»

Але хлопчык нічога не адказваў. Ён кінуўся шукаць у траве зламаную жалейку. Лёкса Шпуль хацеў даць яму высьпятка, але перадумаў. Пазіраючы на патыліцу малога і слухаючы, як той нешта мармыча, Лёкса падумаў, што малы, відаць, трохі таго. Некалі, у мінулым жыцьці, там, у горадзе, у іхных суседзяў таксама быў сын-прыдурак. З такімі не пагаворыш. Добра яшчэ, што баіцца. Калі баіцца, значыць, нешта разумее.

«Вядзі мяне да бацькі, – строга сказаў Шпуль. – Я табе тут ня проста так. Я каралеўскі вястун. Хто мне садзейнічаць ня будзе – маю права проста на месцы разабрацца. Такія ў мяне паўнамоцтвы. Давай! Канчай ныць! А то бацька толькі зубы пад кустом і знойдзе! Зарад у маёй дудкі такі, што мазгавешку на кавалкі разрывае! Ну!»

Хлопчык ускочыў і паваліўся на калені. Закрыў твар рукамі.

«Дурачыла! Проста адвядзі мяне да бацькі, – сказаў Шпуль. – І я цябе не крану. Разумееш?»

Малы заматляў галавой і паказаў пальцам у гушчар.

«Вось так ужо лепей, – сказаў Шпуль. – Давай! Вядзі!»

Згорбіўшыся так, нібы ён зьбіраўся стаць на чатары лапы, хлопчык павёў галавой у бок лесу і за некалькі скачкоў апынуўся за кустамі. Вызірнуў, правяраючы, ці ідзе за ім гэты страшны салдат. Счакаў крыху – і вось ужо яго сьпіна замільгала між дрэваў.

«І чаго я на малога накінуўся, – думаў Лёкса Шпуль, ідучы сьледам за малым па лясной сьцежцы. – Спужаў хлопца. А ён жа свой. Наш… Нейкі я зусім азьвярэлы стаў. А ў мяне ж у самога ў горадзе брат і сястра. Праўду казаў Станя-пекар там, каля Чорнай Скалы. Калі ты, Лёкса, пасьля гэтага жывы застанешся, адразу ня радуйся, рана. Ты яшчэ сам сябе не пазнаеш… Ніколі больш не пазнаеш…»

Так ён казаў, Лёксаў колішні баявы пабрацім, Станя-пекар. І адкуль ведаў? І чаму Станя застаўся там, а ён – тут? Амаль што дома? Прыгадаўшы пекара, Лёкса Шпуль заскрыгатаў зубамі ад горычы і бясьсільля. Такі вясёлы быў Станя, такі разумны. Басурманы яму кішкі выпусьцілі. Накінуліся ўтрох на аднаго, той у высокай шапцы махнуў шабляй і… Калі бой скончыўся, Лёкса пакляўся, што больш ніколі ня будзе есьці пальцам пханую каўбасу…

Хата палясоўшчыка стаяла на ўзгорку. Недалёка ад яе пасьвілася на выгане між трох бярозаў карова, пазіраючы на сьвет вялікім, заплаканым вокам. Проста за хатай пачыналася лагчына, зарослая высокай травой. Палясоўшчык з жонкай закідвалі на гарышча сена. Забрахаў сабака. Палясоўшчык павярнуўся і прыставіў да сьцяны вілы. Недаверліва ўперыўся вачыма ў Лёксу, які запаволіў крок. Малы падбег да бацькі і схаваўся ў яго за сьпінай.

«Добры дзень у хату! – сказаў Лёкса строга. – Памагай бог!»

«Дзякуем, – непрыязна адгукнуўся палясоўшчык, на ўсялякі выпадак падхапіўшы з пня сякеру. – Калі не жартуеш, вядома».

«Ня бойся, дзядзька, – Лёкса падышоў бліжэй і зьняў з пояса біклажку. – Пакладзі сваю штуку, не спатрэбіцца. Я каралеўскі вястун Лёкса Шпуль. Пасланы самымі Яго Вялікасьцю ў сталіцу з важным данясеньнем. Іду ад самай Чорнай Скалы… Як бітва скончылася, так і выправіўся ў дарогу. Так што сам разумееш, дзядзька. Мушу быць у каралеўскім палацы як мага хутчэй. Таму дай мне якога харчу і вады, але найперш вады. Ды пакажы кароткую дарогу».

«Што ж гэта, у Яго Вялікасьці для вестуна каня не знайшлося?» – запытаўся палясоўшчык, не выпускаючы з рук сякеры. І паглядзеў зьдзекліва на босыя ногі нечаканага госьця.

«Быў конь, – сказаў Лёкса Шпуль. – Здох. А боты я на пераправе аддаў. За бохан хлеба, ваду і сала. Мне харчоў на дарогу не выдавалі. Кароль загадаў адразу ж на каня і дамоў, расказаць у палацы, што здарылася… Слухай, дзядзька, няма часу. Калі што, у мяне паўнамоцтвы кароткія. Хто вестуну не садзейнічае – маю права браць усё гвалтам. Ужо ж ты мусіш ведаць, дзядзька. Так што раю мне паверыць і забясьпечыць усім патрэбным».

Палясоўшчык і ягоная жонка змрочна глядзелі, як Лёкса спрабуе ўсьміхнуцца. Вусны ня слухаліся, але ён усё ж расьцягнуў іх, і яны забалелі. Ніхто не адказаў яму ўсьмешкай. Было такое адчуваньне, што яны лічаць гузікі на ягоным мундзіры. Лічаць на ім адамавы галовы.

«Забясьпечыць, кажаш? – так і не зірнуўшы Лёксу ў твар, палясоўшчык падышоў да бочкі і паліў сабе на рукі са збана. – Што ж, забясьпечым. А ці ня ведаеш ты, вястун, такога… Такога Міху Лася?»

«Можа, сустракаў калі? – з надзеяй спытала жонка палясоўшчыка і падышла бліжэй. – Ты праходзь у хату, праходзь…»

Лёкса дачакаўся, пакуль палясоўшчык памые рукі, і схапіў збан. Выліў у сябе адзін, другі, не здымаючы стрэльбы з пляча. Вада была халодная, чыстая, такая смачная, што Лёкса ажно прыцмокнуў. Ён выліў яшчэ адзін збан на галаву і зафыркаў, як конь. Напоўніў да краю біклажку і закруціў.

«Не даводзілася, – сказаў ён, ікнуўшы, і паставіў стрэльбу да сьцяны. – Хоць, можа, і сустракаў. Гэта такі малы, галава як гарбуз, і бяльмо на воку? Якога ўсе Цыцыкам клікалі?»